Venezuela’s exodus heeft een wrange tweede plaats te pakken. Alleen uit Syrië vluchtten de afgelopen jaren meer mensen, en daar speelt zich een verschrikkelijke oorlog af. In Venezuela is (nog) geen sprake van een gewapend conflict.
Niet alleen de gedwongen volksverhuizing in het noorden van Latijns-Amerika kent vergelijkingen met de massale vlucht uit Syrië, ook in Venezuela brengen internationale grootmachten het conflict op het moment in een stroomversnelling.
Als journalist en onderzoeker volg ik de crisis en de spanningen aan de grens al ruim twee jaar. In deze explainer wil ik je aan de hand van zeven vragen inzicht geven in welke krachten er op dit moment spelen in Venezuela, in de regio, en welke belangen er op geopolitiek niveau op het spel staan in het land van de twee presidenten.
1. Wie staat er nu aan het roer in Venezuela?
Aan één kant staat de autoritaire leider Nicolás Maduro, president sinds 2013, opnieuw ingezworen in januari dit jaar, na omstreden presidentsverkiezingen.
Aan de andere kant staat Juan Guaidó, de 35-jarige oppositieleider die zich eind januari tot interim-president uitriep en inmiddels door een vijftigtal landen wordt erkend als interim-leider, waaronder de belangrijkste Zuid-Amerikaanse landen.
Maduro erfde zijn presidentschap van Venezuela’s revolutionaire president Hugo Chávez. Hij overleed in 2013 aan kanker. Voor zijn dood wees hij Maduro aan als zijn opvolger.
De enorme olierijkdommen die Venezuela in de periode-Chávez vergaarde, werden even snel weer uitgegeven aan sociale projecten, of verdwenen in de diepe zakken van de vaak corrupte Chavistas, zoals de aanhangers van de president bekendstaan.
Venezuela zakte af naar een crisis toen Maduro het roer overnam, in een tempo dat niemand had verwacht. Na vijf jaar economisch wanbeleid door de regering-Maduro werden de verkiezingen in mei 2018 op een frauduleuze manier gewonnen.
Maduro is op 10 januari 2019 voor een termijn van zes jaar beëdigd. Voor de oppositie een reden de straat op te gaan. Tijdens een later massaprotest op 23 januari riep Juan Guaidó, voorzitter van het door de regering buitenspel gezette parlement, zichzelf uit tot interim-president.
Het getal 350, het artikel in de grondwet waarop Guaidó zich beriep toen hij zich tot president uitriep, zie je veel in graffiti en op protestborden
Guaidó baseert zich op de grondwet van 1999, die voorschrijft dat de president van het parlement tijdelijk het presidentschap kan overnemen bij ‘ongrondwettelijke verkiezingen’. Cruciaal is het beroemde artikel 350, dat individuen het recht geeft zich te ‘verzetten’ als de democratie wordt ondermijnd en als mensenrechten massaal worden geschonden. Het nummer ‘350’ wordt vaak gebruikt op protestborden en in graffiti en is een bekend symbool voor het verzet tegen de regering in Venezuela.
De Amerikaanse president Donald Trump reageerde snel door de erkenning van de ‘nieuwe’ president in Venezuela en werd gevolgd door een lange lijst landen, waaronder Nederland.
De regering-Maduro was woedend en vaardigde een arrestatiebevel uit. Dat werd niet uitgevoerd – althans: Guaidó werd op een snelweg opgepakt maar kwam al snel weer vrij – maar zijn bankrekeningen werden bevroren en hij mag het land niet uit. Intussen ging hij door zich als interim-president te gedragen, onder meer door nieuwe ambassadeurs aan te stellen in de landen die hem ondersteunen.
De wind die Guaidó nu in de zeilen heeft, kan echter snel gaan liggen als landen, investeerders en diplomaten inzien dat de regering-Maduro de facto nog altijd de macht heeft. Belangrijk is de nog altijd aanwezige steun van het leger, dat een doorslaggevende rol speelt in het Venezolaanse machtsspel. Maar liefst 12 van de 33 ministeries staan direct onder controle van het leger, net als zes van de 23 deelstaten.
Guaidó heeft inmiddels herhaaldelijk de militairen opgeroepen zich achter hem te scharen, en stelde een amnestiewet in voor militairen die geweld tegen de bevolking hebben gebruikt, om meer soldaten over te halen zijn kant te kiezen.
Veel soldaten zijn Maduro misschien beu – de veelal jonge strijdkrachten hebben evenzeer last van armoede en honger als de rest van de bevolking – maar kleine opstandjes door militairen zijn snel de kop ingedrukt.
De legerleiding zal de regering van Maduro niet snel de rug toekeren: de amnestiewet voorziet ook niet in immuniteit voor grove mensenrechtenschendingen, waaraan het leger zich schuldig heeft gemaakt. Bovendien verdient de militaire top grof geld met drugssmokkel, illegale mijnbouw en corruptiepraktijken – een buffet waarvan ze nog een tijdje wil schranzen.
2. Waarom is er een crisis in het land?
Venezuela mag dan de grootste ruwe oliereserves in de wereld hebben, de sector zelf ligt op zijn gat. De huidige crisis is niet alleen te wijten aan de duik die de olieprijzen na 2014 maakten, maar ook aan het economische wanbeleid en de wijdverspreide corruptie.
De gevolgen van de crisis mogen er zijn. Meer dan 3,5 miljoen Venezolanen zijn het land ontvlucht. Volgens een recente studie beschikte 94 procent van de families over te weinig inkomen om zichzelf te onderhouden.
Hyperinflatie – 1,7 miljoen procent in 2018, een record – teistert Venezuela, bijna 90 procent van de benodigde medicijnen is niet verkrijgbaar en ruim 60 procent van de bevolking leeft in extreme armoede. Een kip verdient meer dan een mens, grappen ze in Venezuela, omdat een ei meer oplevert dan een dag werken volgens het minimumloon.
De waslijst aan internationale sancties maakt het de regering-Maduro nog moeilijker om uit de crisis te krabbelen. Via de oliesector, waarop bijna de hele economie altijd gebaseerd was, zal het sowieso moeilijk lukken. Die is in verval door gebrekkig onderhoud. Het opnieuw opbouwen van de industrie zal jaren duren en een investering van vele miljarden vergen.
Een vakbondsleider van staatsoliebedrijf PDVSA vertelde me in 2017 tijdens een bezoek aan de raffinaderijen in de deelstaat Falcón, aan de Caribische kust, dat er niet aan onderhoud wordt gedaan. In 2012 vielen er 55 doden bij een explosie in een raffinaderij. ‘Daarom moet er uiterlijk elke vier of vijf jaar onderhoud worden gepleegd’, legde hij uit. ‘Weet je wanneer er voor het laatst onderhoud is gedaan? In 1998!’
De aanwezigheid van grondstoffen, en de grote vraag ernaar op de wereldmarkt, heeft veel problemen veroorzaakt in Venzuela, van corruptie tot milieuschade. Daardoor wordt ook wel van een ‘grondstoffenvloek’ gesproken. Toch zoekt ook Guaidó zijn heil niet in diversificatie of verduurzaming van de economie. Integendeel: hij heeft al aangekondigd het oliepotentieel in de toekomst weer te willen gebruiken.
3. Wat staat er geopolitiek op het spel?
De grootmachten willen graag gebruikmaken van de situatie. De socialistische regeringspartij in Venezuela onderhoudt sterke banden met China, Rusland en Cuba, die meeprofiteerden van de olierijkdom van Venezuela en het regime nu financieel steunen om de toegang tot de olie niet te verliezen.
Rusland, en met name oliemagnaat Rosneft, investeerde flink in Venezuela, wat gul werd terugbetaald met deelnemingen in verschillende olievelden. Hetzelfde geldt voor China, dat geld-voor-olie-akkoorden sloot met Venezuela en het land al 50 miljard dollar leende.
Cuba daarentegen, Venezuela’s grootste bondgenoot in Latijns-Amerika, krijgt al jaren goedkope olie die het zelf weer duur kan exporteren op de internationale markt. Cubaanse artsen, leraren en militaire adviseurs reizen af naar Venezuela, als tegenprestatie.
Dit alles ergert de Verenigde Staten, die geen kans voorbij lieten gaan Maduro en Chavez te veroordelen, al jaren. De afgelopen weken voerden ze hun agressieve retoriek alleen maar verder op. John Bolton, Trumps veiligheidsadviseur, gaf al aan dat zowel de VS als het Amerikaanse bedrijfsleven kan profiteren van de Venezolaanse olie als Guaidó het voor het zeggen heeft.
Elliot Abrams, het brein achter de Amerikaanse invasie in Panama in 1989, is al aangesteld als ‘speciaal gezant’ voor de relatie met Venezuela. Ook is al verscheidene keren met militaire interventie gedreigd, onder meer door Trump zelf.
In de grensstad Cúcuta kom ik protesterende Venezolanen tegen met op een bord de tekst ‘Trump, laat ons niet alleen!’
Guaidó wil deze maand door de VS gesponsorde humanitaire noodhulp via Colombia het land binnen krijgen, maar Maduro wil er niets van weten en heeft de grens op 6 februari met zeecontainers geblokkeerd. Daarom staat de boel in de Colombiaanse grensstad Cúcuta op scherp.
Daar kwam ik enkele protesterende Venezolaanse vluchtelingen tegen die een bord omhooghielden met de tekst ‘Trump, laat ons niet alleen!’ Maar de meeste Venezolanen die ik er de afgelopen dagen sprak, gaven aan ronduit tegen elke militaire interventie te zijn.
Soldaten met geweren zijn echter niets nieuws langs grote delen van de 2.200 kilometer lange Colombiaans-Venezolaans grens. Aan weerszijden maken illegale gewapende groepen zoals de guerrillero’s van het Nationale Bevrijdingsleger (ELN) en paramilitairen er de dienst uit.
De ELN is een Colombiaanse guerrillagroep, die steeds vaker in Venezuela opereert. Dit met stilzwijgende goedkeuring van de Maduro, die de ELN – net als Chávez destijds – ziet als een legitieme beweging die een politieke strijd voert.
De vredesbesprekingen tussen de ELN en de Colombiaanse regering werden in januari afgeblazen na een dodelijke bomaanslag op een politieschool in het hart van hoofdstad Bogotá. Nu de spanningen tussen de guerrillagroep en de Colombiaanse overheid weer oplopen, kan dat ertoe leiden dat het Colombiaanse leger invallen zal doen op Venezolaans grondgebied, leerde ik van bronnen binnen de Colombiaanse geheime dienst. Vooral als de ELN-guerrilla terroristische aanslagen vanuit Venezuela blijft voorbereiden.
4. Welke positie neemt Nederland aan?
Het Koninkrijk der Nederlanden is via de ABC-eilanden een buurland van Venezuela en ontvangt daarom veel vluchtelingen, zonder veel aan opvang te doen. Op Curaçao zouden sinds 2015 zo’n 16 duizend Venezolanen zijn gearriveerd, ongeveer 10 procent van de eilandbevolking.
Ook Aruba kampt met grote aantallen Venezolanen, die vaak met onveilige bootjes illegaal de oversteek maakten. De Zuid-Amerikaanse buurlanden die een landgrens met Venezuela delen, proberen de vluchtelingen wel op te vangen. Colombia geeft bijvoorbeeld tijdelijke verblijfs- en arbeidsvergunningen uit, maar in de ABC-eilanden wordt er een lik-op-stukbeleid gevoerd.
Illegale Venezolanen worden proactief gearresteerd en uitgezet, zonder de situatie in het thuisland in acht te nemen. Nederland moet mensen hulp bieden die hun land ontvluchten vanwege mensenrechtenschendingen, stellen het Statuut Koninkrijk der Nederlanden en het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens, maar Den Haag weigert deze verantwoordelijkheid op zich te nemen.
Premier Rutte: ‘Het is verbazingwekkend om te zien hoe Colombia en andere landen in de regio samenwerken om een oplossing te vinden’
Voor minister Stef Blok van Buitenlandse Zaken (VVD) is Venezuela een gevoelig thema. Blok kwam onder vuur te liggen toen hij in januari 2018 Tareck El Aissami, toenmalig vicepresident van Venezuela maar ook een bekende drugssmokkelaar, ontmoette in Caracas. Hij kwam daar om een transport- en handelsblokkade te bespreken die Venezuela had opgelegd aan Curaçao, Aruba en Bonaire.
De exacte details van deze bijeenkomst zijn nog steeds niet bekend. Nu, een jaar na deze ontmoeting, die leidde tot opheffing van de blokkade, neemt Nederland wel afstand van het regime van Maduro en erkent het Juan Guaidó als interim-president, nadat een ultimatum van acht dagen om vrije verkiezingen aan te kondigen was verlopen.
Op humanitair gebied geeft Nederland niet thuis. Nederland ondersteunt de eigen Caribische eilanden nauwelijks bij de vluchtelingencrisis, terwijl de eilanden daar herhaaldelijk om hebben gevraagd.
Premier Mark Rutte maakte wel tijdens een handelsbezoek aan Colombia, in het gezelschap van vertegenwoordigers van maar liefst 110 bedrijven, bekend dat er 4 miljoen euro wordt gedoneerd aan de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM): ‘Het is verbazingwekkend om te zien hoe Colombia en andere landen in de regio samenwerken om een oplossing te vinden. Nederland steunt hen en wij willen hen helpen’, zei hij daarbij.
In werkelijkheid blijven de ABC-eilanden achter bij de rest van het continent. ‘Curaçao is bereid om als humanitaire hub te dienen’, verkondigde de Curaçaose regering enkele dagen voordat de eerste containers met hulppakketten richting Colombia gingen – maar al snel gaf ze aan geen deel te zullen uitmaken van huidige hulpinitiatieven.
De Venezolaanse oppositie en interim-president Guaidó, die zo snel mogelijk voedsel en medicijnen het land binnen wil krijgen, hoeft daarvoor dus niet op Curaçao en Nederland te rekenen.
5. Wat zal er de komende weken in Venezuela gebeuren?
In de Colombiaanse grensstad Cúcuta heerst een jubelstemming onder de vele Venezolaanse migranten hier, evenals onder de Venezolaanse oppositieleden, die het viersterrenhotel Casino hebben omgetoverd tot hun uitvalsbasis waar ze de pers te woord staan en internationale diplomaten ontmoeten.
Ze hopen dat de humanitaire hulp het lijden van de bevolking zal verlichten en dat het leger massaal besluit achter Guaidó te gaan staan en hulp binnen te laten: zo’n draai van het leger zou het einde van het regime-Maduro betekenen.
Internationale hulporganisaties, die normaal gesproken noodhulp helpen geven, houden zich nu verre van deze hulpkaravaan: te politiek gekleurd. ‘We zijn bezorgd dat de voorgestelde hulp die naar Venezuela zal gaan niet voldoet aan de humanitaire beginselen van neutraliteit en onpartijdigheid’, zegt Christian Visnes, directeur van de Norwegian Refugee Council in Colombia.
Aansluiten bij dit hulpkonvooi zou door Maduro’s regime automatisch geïnterpreteerd worden als steun aan Guaidó en als goedkeuring van de dreigementen door de VS. Bovendien is niet duidelijk hoe de hulppakketten waar met grote letters USAID op staat in Venezuela verdeeld zullen worden.
Humanitaire organisaties die reeds in Venezuela werken, zijn bang voor negatieve gevolgen voor hun werknemers als ze de regering-Maduro tegenwerken en de door de VS en Colombia ondersteunde hulp accepteren.
Andere hulporganisaties, zoals Acción Solidaria van Feliciano Reyna, transporteren al sinds jaren humanitaire hulp naar binnen, stilletjes via de achterdeur en hun eigen netwerken. Reyna vertelt dat hulp en een politiek gemotiveerde agenda niet samengaan en baalt van de show aan de Colombiaanse grens.
De angst dat de Venezolanen wederom het slachtoffer zullen zijn van een politiek schaakspel is groot. Op sociale media verschenen reeds video’s van het Venezolaanse leger dat op weg is om het transport tegen te houden. Dit kan leiden tot een escalatie van geweld, terwijl de hulpgoederen in de loods achterblijven.
De negen vrachtwagens die vorige week in Cúcuta arriveerden zullen de crisis in ieder geval niet oplossen en misschien zelfs wel verdiepen.
6. Hoe beïnvloedt dit de situatie in de buurlanden?
President Maduro raakt zijn steun uit de Chavista-kringen in toenemende mate kwijt. Om de paar dagen zijn er nieuwe regeringsvertegenwoordigers die zich uitspreken tegen Maduro en zich achter Guaidó scharen – zoals de ambassadeur in Irak, de consul in Miami en een officier van de luchtmacht.
Mocht het leger de noodhulp uiteindelijk doorlaten, dan betekent dit dat de regering haar belangrijkste bondgenoot verliest. In dat geval kan het snel afgelopen zijn. Er wordt al hoopvol gespeculeerd dat Maduro zijn toevlucht zou nemen in Cuba. De internationale gemeenschap en met name de buurlanden van Venezuela zullen dan aan de wederopbouw van het land moeten meewerken. Maar zover is het nog lang niet.
7. Kan Nederland betrokken raken bij het conflict?
Nederland wordt onvermijdelijk betrokken bij een verdere escalatie van het conflict door toename van Venezolaanse vluchtelingen op de eilanden, of wellicht als transitpunt voor Amerikaanse operaties.
Er is een Amerikaanse luchtmachtbasis in Curaçao die gebruikt kan worden als het inderdaad tot een Amerikaanse invasie komt en er zijn Forward Operating Locations – officieel bedoeld voor drugsbestrijding. De VS is een belangrijke bondgenoot in het Caribische gebied voor Nederland, want de NAVO zal de eilanden beneden de Kreeftskeerkring niet bijstaan als ze in nood verkeren.
De aanwezige boten van de Nederlandse kustwacht bevinden zich in de frontlinie, waardoor Nederland het snelst kan reageren, mocht hulp vanuit zee nodig zijn.
Minister Stef Blok gaf al aan Caribische delen van het koninkrijk te verdedigen als er ook maar enige dreiging bestond dat Venezuela ze zou aanvallen. Vorig jaar diende GroenLinks al een motie in over de mogelijke veiligheidsrisico’s. De Tweede Kamer werd in 2018 door marinefunctionarissen gewaarschuwd dat de huidige defensiecapaciteit in de Caraïben onvoldoende is.
Het echte vat buskruit ligt op de Colombiaanse grens, en niet alleen in de vorm van de opgeslagen humanitaire hulp. De Colombiaanse ELN-guerrilla – die op de lijst van terroristische organisaties staat van de VS en de EU – heeft al duidelijk gemaakt dat ze het regime van Maduro bij een buitenlandse inval zal verdedigen.
De guerrillabeweging controleert belangrijke punten aan de Colombiaans-Venezolaanse grens en beheert smokkelroutes. Mocht de crisis door geweld aan die grens uit de hand lopen, dan zal Nederland ook daarvan de gevolgen ondervinden. De Venezolanen zullen in steeds groteren getale naar de ABC-eilanden vluchten – niet door de economische crisis, maar door oorlog.
Lees ook:
Op Curaçao voltrekt zich een humanitair drama (en Nederland verdraait zijn nek bij het wegkijken)
Venezolanen die hun leven riskeren om de crisis in hun thuisland te ontvluchten, belanden in Curaçao op straat, in een bordeel – of in de cel, waarna ze direct worden uitgezet. Ik sprak er enkele en zocht uit wat de verantwoordelijkheid is van Nederland voor het gevaar dat hen thuis wacht als ze worden uitgezet.
De middenklasse in Venezuela pikt het niet meer
Al in 2014 kwamen tienduizenden Venezolanen in opstand, ingegeven door de inflatie, tekorten en toenemende criminaliteit. Lees hier hoe de situatie vier jaar geleden was.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
