Met alleen een baarbonus gaan we de vergrijzing niet fiksen

Europa heeft een groot probleem: vergrijzing. Tussen nu en 2040 zal het aantal EU-burgers ouder dan 65 jaar groeien met 25 miljoen. Tegelijkertijd neemt het aantal burgers tussen de 15 en 64 jaar af met 20 miljoen. Dat betekent dat een krimpende groep werkenden zorg moet dragen voor een snel groeiende groep ouderen.

Wat is de beste manier om dit probleem op te lossen? Daarover verschillen de meningen. Een effectieve manier is gerichte arbeidsmigratie: het actief aantrekken van mensen voor tekortberoepen die kunnen bijdragen aan de brede welvaart van Nederland. Maar er zijn weinig EU-landen waar méér migratie populair is. Ook hier niet: een meerderheid van Nederlanders wil juist minder immigranten toelaten. En de coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB zet vol in op deze koers.

Om de druk van de vergrijzing te verzachten, gooien sommige landen het over een andere boeg: ze zetten in op geboortepolitiek. Dit zijn maatregelen rond de geboorte of de zorg voor een kind die het krijgen van kinderen aantrekkelijker moeten maken. Denk aan meer geld voor kinderbijslag, ouderschapsverlof en kinderopvang. De gedachte hierachter: de mens is een Homo economicus, en als er maar genoeg financiële prikkels komen om (meer) kinderen te krijgen, zullen we dit vanzelf terugzien in de bevolkingscijfers.

Onder de voorstanders van dit idee bevinden zich de Italiaanse premier Giorgia Meloni, de Hongaarse minister-president Viktor Orbán en SGP-leider Chris Stoffer. Maar niet alleen conservatieven zijn er druk mee: vorige maand kondigde ook de Franse president Emmanuel Macron aan dat hij het dalende geboortecijfer in Frankrijk wil aanpakken.

Maar kunnen de overheden daadwerkelijk aan knoppen draaien die het geboortecijfer doen stijgen? En is dit daadwerkelijk een oplossing voor de vergrijzing – of is het een lege huls?

Nooit eerder kregen we zo veel financiële steun bij het opvoeden van kinderen

Nederland geeft al sinds de jaren negentig financiële impulsen die het hebben van kinderen of het combineren van kinderen met werk aantrekkelijker maken. Het verhogen van het geboortecijfer was hier niet expliciet het beleidsdoel. Maar je zou kunnen zeggen dat emancipatiemaatregelen als ouderverlof het financieel makkelijker maken om kinderen te krijgen.

Ga maar na: nog nooit kregen Nederlanders zo veel financiële steun bij het krijgen en verzorgen van een baby als nu. Sinds 2005 verstrekt de overheid bijvoorbeeld toeslagen voor kinderopvang aan ouders, en in 2007 werd deze regeling nog verder uitgebreid. In 1995 besteedde de overheid slechts 0,02 procent van het bbp aan kinderopvang en voorschools onderwijs. Tegen 2019 was deze uitgave meer dan 36 keer zo hoog.

Nooit eerder kregen Nederlanders zo weinig kinderen

Of wat dacht je van betaald zwangerschapsverlof? Dat werd in 1990 fors uitgebreid, van twaalf naar zestien weken. Vaders moesten nog jaren wachten, maar vanaf 2001 kregen zij twee betaalde geboorteverlofdagen. In 2019 werd dit verruimd naar één werkweek tegen volledige betaling. En daarbovenop mag je aanvullend geboorteverlof opnemen: vijf werkweken waarvoor je 70 procent van je dagloon kunt ontvangen.

Maar leidt dit ook tot meer geboortes? Het korte antwoord: nee.

Nooit eerder kregen Nederlanders zo weinig kinderen als nu: gemiddeld 1,43 per vrouw. In 1964, toen de seksuele revolutie en de anticonceptiepil zich net aandienden, lag dat cijfer nog op 3,17. Sinds de jaren 70 schommelt het rond de 1,6, maar de afgelopen jaren is weer een duidelijke daling zichtbaar.

Bovendien stellen Nederlanders het ouderschap langer uit. Tot en met 2018 kregen moeders hun eerste baby gemiddeld nog voor hun dertigste, maar die grens is nu overschreden.

Stimuleringsmaatregelen als zwangerschapsverlof en kinderopvangtoeslag deden waarvoor ze bedoeld waren: steeds meer vrouwen zijn de afgelopen decennia gaan werken. Maar diezelfde maatregelen waren onvoldoende om de daling van het geboortecijfer tegen te gaan. Misschien zorgde het combineren van werk en gezin zelfs voor minder kinderen.

Dit fenomeen – meer financiële voordelen voor gezinnen met kinderen, maar minder geboortes – beperkt zich niet tot Nederland. Recent onderzoek door datajournalist John Burn-Murdoch in de Financial Times toont aan dat dit een trend is in alle welvarende landen. Hier vind je het artikel van de Financial Times.

Het geboortecijfer daalt in bijna alle rijke landen

Waar je ook kijkt binnen de OESO – een club van welvarende landen waar onder andere Nederland, Frankrijk en de Verenigde Staten deel van uitmaken – iedereen gaf de afgelopen veertig jaar meer geld uit aan beleid dat het krijgen en opvoeden van kinderen fiscaal aantrekkelijker maakt (of zoals Burn-Murdoch het noemt: family-friendly policies). En niet zo’n beetje ook. Tussen 1980 en 2019 zijn die uitgaven verdriedubbeld. Desondanks stijgt het geboortecijfer niet; het daalt juist vrijwel overal.

In sommige landen worden de inspanningen steeds extremer, en kondigen politici maatregelen aan die expliciet bedoeld zijn om de geboortecijfers op te krikken. Zij smeken hun inwoners om meer te baren.

Neem bijvoorbeeld Zuid-Korea, dat met het laagste geboortecijfer ter wereld kampt: slechts 0,72 kinderen per vrouw. In 2021 introduceerde het land een royale ‘babybonus’ van omgerekend duizenden euro’s per jaar. Ook Italië, Polen en Griekenland delen nu babybonussen uit. Dit gaat verder dan de maatregelen die we in Nederland kennen. Maar werkt het ook?

Onderzoek wijst uit dat dit programma voornamelijk koppels bereikt die toch al van plan waren kinderen te krijgen. Daarnaast is het budget ongeveer 15 (!) keer te klein om de gewenste vruchtbaarheidscijfers te behalen. De Koreanen zitten met hun handen in het haar, en overwegen nu ouders een eenmalige betaling van bijna 70.000 euro te bieden bij de geboorte van een kind.

Een culturele barrière om baby’s te krijgen

Het lijkt erop dat de beslissing om een kind te krijgen minder gestuurd wordt door economische dan door culturele factoren. Zo laat Burn-Murdoch zien dat de vruchtbaarheidscijfers in verschillende landen maar een heel zwak verband tonen met beleid – zoals het verminderen van de kosten van kinderopvang, ouderschapsverlof of totale uitgaven aan geboortepolitiek.

Veel sterker zijn de verbanden met culturele factoren, zoals het percentage jongvolwassenen dat samenwoont met een partner, de tijd die moeders besteden aan opvoeding en… het aantal uren dat kinderen aan huiswerk besteden.

Ja, echt, huiswerk, want ouders besteden tegenwoordig meer tijd per dag aan ‘actief opvoeden’, zoals samen lezen en spelen. Nederlandse moeders zijn gemiddeld ruim drie keer zo veel tijd kwijt aan actief opvoeden als in 1965. Dat kan heel prettig zijn voor kinderen, maar het stelt ook hogere culturele eisen aan aanstaande ouders, en kan hen op die manier afschrikken.

Enerzijds verwacht de maatschappij vaker dat vrouwen werken en carrière maken – een begrijpelijke ontwikkeling gezien de druk die vergrijzing op de verzorgingsstaat legt. Anderzijds besteden ouders meer tijd aan het actief opvoeden van hun kinderen, waardoor de keuze voor een kind een aanzienlijke tijdsinvestering wordt. Culturele ontwikkelingen zoals deze zijn niet eenvoudig bij te sturen met een simpele (financiële) beleidswijziging van de overheid.

Een Canadees onderzoek toont aan dat persoonlijke ontwikkeling de voornaamste reden is om geen kinderen te willen. Het idee dat kinderen intensieve zorg nodig hebben, staat op de vierde plaats, terwijl de kosten van kinderopvang pas op de achttiende plaats komen!

Dus: de culturele barrière om kinderen te krijgen is hoger geworden, en economisch beleid lijkt hier weinig tegen in te kunnen brengen.

Ook grof geschut haalt weinig uit

Een extreem voorbeeld van geboortepolitiek is te vinden in Hongarije, waar premier Orbán er werkelijk alles aan doet om de geboortecijfers te verhogen.

Vrouwen met vier of meer kinderen zijn levenslang vrijgesteld van belasting, er is overheidssubsidie van omgerekend 35.000 euro voor een eerste huis voor gezinnen met kinderen, en koppels kunnen een lening van meer dan 33.000 euro krijgen, die wordt kwijtgescholden bij de geboorte van hun derde kind. En verrek, in tien jaar tijd is het geboortecijfer gestegen van 1,2 naar 1,6.

Zelfs de meeste extreme voorbeelden van geboortepolitiek zetten weinig zoden aan de dijk

Bij elkaar kost de geboortepolitiek Hongarije 5 procent van het bbp. In Nederland zou meer dan de helft van alle inkomstenbelasting besteed moeten worden aan soortgelijk beleid om dit te evenaren. En let op: ondanks deze inspanningen blijven de vruchtbaarheidscijfers in Hongarije laag, vergelijkbaar met die in Nederland. Het startpunt was alleen nog lager – vandaar de groei. Zie ook dit artikel over de toenemende welvaart in Hongarije sinds het EU-lid is.

Ook in Italië heeft premier Meloni hogere vruchtbaarheidscijfers tot een van haar speerpunten gemaakt. Maar ondanks het tijdelijk verlagen van de btw op babyproducten zoals luiers, kinderbijslag die al tijdens de zwangerschap wordt uitgekeerd en krachtige oproepen van zowel Meloni als de paus, is het aantal geboorten in Italië het afgelopen jaar tot een historisch dieptepunt gedaald.

Kortom: zelfs de meest extreme voorbeelden van geboortepolitiek zetten weinig zoden aan de dijk.

Vergrijzing vergt doeltreffendere oplossingen

Er zijn talloze redenen om ouders te ondersteunen bij het krijgen en grootbrengen van kinderen. Maar laten we wel wezen: geboortepolitiek heeft beperkte invloed op de geboortecijfers en is dus bij lange na niet in staat de klap van vergrijzing op te vangen. Op zichzelf is het verre van voldoende.

Bovendien brengt geboortepolitiek nog twee problemen met zich mee: (1) meer kinderen betekent op korte termijn minder voltijd werkende volwassenen (en dus minder belastinginkomsten uit arbeid) en (2) kinderen die over drie jaar geboren worden, zullen pas rond 2050 volwaardig bijdragen aan de economie, wanneer we het hoogtepunt van de vergrijzing al gepasseerd zijn. Tot die tijd kosten ze de staat vooral geld – denk aan kinderopvang, scholen, gezondheidszorg en ga zo maar door.

Ondertussen bereikt de vergrijzing al binnen zestien jaar haar hoogtepunt. De zorgkosten zullen de pan uit rijzen – ze verdubbelen naar verwachting tussen 2015 en 2040. Zonder snelle en doeltreffende oplossingen, zoals het stimuleren van gerichte arbeidsmigratie en het stimuleren van carrières in vitale sectoren, blijft dit probleem Europa teisteren.

Correctie: in een eerdere versie van dit verhaal stond dat het geboorteverlof voor vaders in 2020 werd verruimd tot één week: dat was in 2019.