/dc-useruploads-images/a64e7d7b05b34185afe055b51fc874ef.png)
Een klein vogeltje met een kop als een woedende octopus van paarse metallic veertjes zigzagt onstuimig door de lucht. Zijn publiek: een wat kleurlozer exemplaar. We kijken kolibrieman zoekt vrouw op BBC-YouTube. Zal het hem lukken haar te schaken voor zijn energie op is? Voice-over Attenborough houdt het spannend, maar gelukkig is het vrouwtje niet bestand tegen zoveel mannelijke paarsheid.
Alles klopt in de wereld.
‘Maar wacht’, roept een meekijkende trekvogelbioloog op links. Hij wappert met een net uitgekomen paper. ‘Wat nu als dat mannetje helemaal geen man is, maar een vrouw in mannenveren?’
Opkomst van de man-vrouw
Ook dat nog. Vrouwvogels die te identificeren zijn als man. Uit recent onderzoek van Eleanor Diamant, promovenda aan de universiteit van Californië in Los Angeles (UCLA), blijkt dat bij bijna een kwart van alle kolibriesoorten de vrouwtjes er soms uitzien als mannetjes. Deze soorten hebben optisch als het ware twee typen vrouwtjes: vrouw-vrouwen, en man-vrouwen.
Een opvallende vondst. Bij veel vogelsoorten zien man en vrouw er ongeveer hetzelfde uit. Maar áls man en vrouw er verschillend uitzien, was het idee, is het vrijwel altijd het mannetje dat schitterend is en lijkt het vrouwtje op een boom. Denk aan eenden of paradijsvogels. Dit als gevolg van millennia aan ‘seksuele selectie’, waarbij vrouwtjes steeds de exorbitantste mannetjes kozen, en zo alleen die categorie genen doorgaf.
De afgelopen jaren bestudeerde Diamant de vederpracht van ruim 16.000 opgezette kolibries van driehonderd verschillende kolibriesoorten, verspreid over vijf natuurhistorische musea. Aangezien sommige vogels al sinds de negentiende eeuw in museumlades liggen, zou je denken dat al héél lang bekend is dat niet alle vogels in manveren ook echt mannetjes zijn.
‘Fascinerend hè? Ik stond ook paf’, zegt Diamant via Skype. In haar oren hangen twee zilveren kolibries en op haar achterwand een edelhert met een gewei vol bonte vogels. ‘Ik denk dat vrouwdieren vaak genegeerd werden in de wetenschap. Nu minder, het is een proces. Maar mede hierdoor worden kolibries gezien als een klassiek voorbeeld van seksuele selectie.’ Het bestaan van man-vrouwtjes wringt in dat plaatje. ‘Dit is fundamenteel interessant!’ zegt Diamant een paar octaven hoger. ‘Het verruimt ons idee van waar al die mooie diversiteit in de wereld vandaan komt.’
Waarom ziet de wereld eruit zoals-ie eruit ziet? Hoezo zou je bonte veertjes hebben? Waarom moet je daar manvogel voor zijn? En vanuit welke logica gooit de evolutie dan soms toch óók bonte vrouwtjes in de mix?
Diamant heeft wel een hypothese. Maar eerst nog even dit: klassieke seksuele selectie, wat is dat ook alweer?
Wat is seksuele selectie?
‘De aanblik van een veer in een pauwenstaart, maakt me aldoor misselijk’, schreef Charles Darwin in 1860 aan een bevriende botanist. De veren speelden niet volgens zijn regels. Welk overlevingsvoordeel biedt zo’n onpraktische bos blauwgroene veren met oogjes? Het vertraagt, verhindert vliegen, het is een uithangbord voor roofdieren.
De grote bioloog had net The Origin of Species (1859) af en dacht dat evolutie als volgt te werk ging. Je hebt groepjes beestjes. Er is variatie tussen die beestjes. ‘Natuurlijke selectie’ bepaalt welke variaties voor die tijd en plaats de beste ideeën zijn en door mogen naar de volgende ronde. Winnaars planten zich voort. De beste variant beestje heeft de meeste nakomelingen. Survival of the fittest in actie.
Toch kon die natuurlijke selectie overduidelijk niet de enige ontwerper zijn van alle diversiteit op aarde. Want pauwen.
Tien jaar later publiceerde Darwin zijn antwoord: The Descent of Man, and selection in relation to sex (1871). De drijvende kracht achter deze zogenoemde ‘esthetische evolutie’ moest partnerkeuze zijn. Oftewel: seksuele selectie. Die zou grofweg twee vormen kennen. Als de mannen de vrouwtjes onderling verdelen door middel van strijd, dan is er selectiedruk op grote, sterke manbeestjes met vervaarlijke hoorns of ander wapentuig: de man als gepantserd voertuig.
Zijn het de vrouwtjes die een man uitzoeken, dan worden mannetjes daar schitterend mooi uitgedoste artiesten van. Ze krijgen bonte veertjes, gaan prachtig zingen, verzinnen absurde paringsdansen of bouwen architectonische hoogstandjes uit modder, takjes en bessen. Kolibries zingen zelfs met hun staartveren! De man als paradepaardje. (‘Waar is deze moeite in mensmannen?’ zie ik vrouwbiologen wel eens verzuchten op Twitter.)
Van vogel tot vis tot mot, dieren kiezen veelal een partner die ze gewoon ‘mooi’ vinden, leek Darwin. Zo is ook de schoonheid van vogels vooral geëvolueerd opdat vogels mooi zijn in elkaars ogen. En het geslacht dat de zwaarste stempel drukt op dit proces, is de kiezende partij: de vrouw.
Vrouwelijke seksuele autonomie zou daarmee de drijvende kracht zijn achter veel schoonheid in de wereld. ‘Dit was een zeer verontrustend concept in Darwins tijd – zoals het voor velen vandaag de dag nog steeds is’, schrijft evolutiebioloog Richard Prum in zijn boek The Evolution of Beauty (2017).
Willen mannetjes dan geen schitterende partner? Jawel, maar zeker bij de soorten waar de vrouw in haar eentje verantwoordelijk is voor het uitbroeden, voeden en coachen van het nageslacht – zoals bij alle kolibries – is de man niet kieskeurig: elk bevrucht vrouwtje is winst. Dus heeft bij vrouwtjes een andere selectiedruk de overhand: wegvallen tegen de omgeving.
Tot zover Darwins theorie. Want nu zien we dus bij een kwart van de kolibriesoorten dat hij lang niet altijd de énige schitterende is.
Een vrouwtje met een lange staart
De wetenschappelijke term voor dit fenomeen is ‘female-limited polymorphism’ (FLP). En Diamants schatting dat dit bij een kwart van de kolibriesoorten voorkomt, is waarschijnlijk aan de lage kant. Zo telde ze de paarskopkolibrie bijvoorbeeld al niet mee. ‘Hij heeft een prachtig paars koppie, maar de vrouwtjes kennen een grote variatie aan hoeveel paarse kopveertjes ze hebben.’
En de langstaartnimf ook niet. ‘Hij heeft een lange helblauwe iriserende staart, voorhoofd en keeltje, en zij is net een tak. Toch vond ik een paar vrouwtjes met óók zo’n mooie lange staart. Ze leken niet helemaal op hem, maar deels. Toch dacht ik: vrouwtjes met een lange staart? No way!’
Een infographic die je altijd te zien krijgt tijdens colleges over seksuele selectie, is eentje die toont hoe overdreven eigenschappen evolueren. Hét voorbeeld bij uitstek is dan de lange vogelstaart, zoals de krankzinnig lange staart van de hanenstaartwidavink. Een beetje staart is handig bij het vliegen, maar al te lange staarten maken vliegen weer onmogelijk. De seksuele selectie op lange staarten bij mannen krijgt dus vooral de overhand als er weinig roofdieren in de buurt zijn.
Maar soms hebben vrouwtjes die staart dus ook. Toch telden zij niet mee.
Diamant telde alleen de soorten mee waarbij een deel van de vrouwtjes precies zo’n uitbundig verenkleed heeft als de man. Zoals de witnekkolibrie, de bruine violetoorkolibrie, de witstaartgoudkeelkolibrie, zwartkruinglanskolibrie, gekraagde inkakolibrie, violetkeelzonnekolibrie, de methistboself enzovoorts.
Ok, dus ik ben een vrouw-brie en ik wil lijken op een mannetje omdat…?
‘Mijn werkhypothese is dat vrouwtjes in een mannelijk verenpak meer kwaliteit en dominantie uitstralen, en zo conflict en andere competitie verminderen.’ Stel je hebt twee vrouwtjes, de ene is wat suffer van kleur, en de andere heeft prachtige veren, dan zegt die laatste daarmee: ik win. Diamant: ‘Precies, don’t mess with me, ik ga uit deze bloem eten – in plaats van dat je uit de bloem wordt geduwd door een dominanter individu.’
Kolibries eten nectar. Met chirurgische precisie houden ze hun naaldachtige snaveltjes stil in een bloem. Daarvoor ontwikkelden ze eigenschappen die geen enkele andere vogel heeft, zoals achteruit vliegen of roerloos in de lucht hangen op dezelfde plek, terwijl de vleugels tekeer gaan met tachtig slagen per seconde.
Alles voor toegang tot bloemen. Zelfs mooie veren dus. ‘Ja, bonte veren bieden vrouwen een sociaal-ecologisch voordeel, in plaats van seksueel.’ Is dit dan de kolibrievariant van het mantelpak?
Zou kunnen. Het belang van nectar is voor kolibries moeilijk te onderschatten. Ze hebben een extreem snelle stofwisseling, de snelste van alle dieren, en bezoeken om te voldoen aan hun enorme energiebehoefte zo’n duizend bloemen per dag. Dat verklaart de grote agressie bij kolibries, zowel naar andere kolibriesoorten als binnen hun eigen soort tussen man en vrouw, waarbij de man vaak de bovenliggende partij is.
‘Kolibries zijn juwelen klootzakjes. Schitterend, maar ze haten elkaar!’ Diamant lacht. Er is zelfs een soort met een kleine dolk aan het eind van z’n snavel: de westelijke langstaartheremietkolibrie. ‘Die steken elkaar neer in de lucht!’ In zo’n samenleving red je het mogelijk niet altijd als subtiel bruin, zachtaardig vrouwbeestje.
‘Kolibries zijn juwelen klootzakjes. Schitterend, maar ze haten elkaar!’
Het mankleed kan dus nog steeds het gevolg zijn van seksuele selectie op de man door de vrouw. Maar mogelijk komt het vervolgens ook de vrouw van pas om overeind te blijven in een haantjesklimaat. Dus hoe moeten oude theorieën over seksuele selectie nu geüpdatet worden?
‘Ik denk dat ons werk laat zien dat er andere vormen van selectie zijn, naast seksuele selectie, die maken dat het leven zo mooi en divers is als het is’, zegt Diamant. ‘Zoals deze "sociale selectie" die het resultaat is van een specifieke sociale dynamiek.’
‘De disclaimer hier is wel, we keken naar meer dan driehonderd verschillende soorten’, zegt Diamant. ‘Om te weten welke concrete voordelen een mannenpak voor vrouwen heeft moet je specifieke soorten bestuderen.’ Daar is gedragsonderzoek voor nodig, in het wild. Helaas is het zenderen van piepkleine, breekbare vogelbeestjes bijna niet te doen. Verder kun je van een afstand dus niet altijd zien of je nu naar een vrouwtje of een mannetje kijkt, hebben we geleerd.
Hoe zat het trouwens nog met Attenboroughs kolibries? ‘Lijkt me onwaarschijnlijk dat man-vrouwtjes ook mannelijk paargedrag vertonen. Maar we weten het niet!’
‘Nu zou ik vooral zeggen: zie je twee bonte kolibries vechten om een bloem, neem dan niet aan dat dat twee territoriale mannen zijn. En dat de vrouwtjes elders conflictloos rondhangen in het groen’, zegt Diamant. Ze staan hun mannetje.
Benieuwd hoeveel meer soorten soms elkaars pak aantrekken.
Op naar de natuurhistorische musea!
Op de hoogte blijven van m’n avonturen in niet-mensland?
Ik schrijf over die andere 99 procent van de wereld: van pluizige pauwspin tot mens-varken-hybride. In deze mail houd ik je geregeld op de hoogte van vragen die ik heb, stukken die ik schreef of mooie wetenschapsverhalen van anderen.
Meer klein leven?
Lichtgevende golven, zuurstof in de lucht of diarree: deze dino’s regelen het
Soms maken ze de zee rood, dan weer lichtgevend, soms verzorgen ze massale vissterfte of maken de mens hondsberoerd – maar wat zijn ze mooi.Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
