Het veiligste land ter wereld

In 1800 ontwikkelde de Zwitserse regering de Schweizer Réduit, een verdedigingsplan met uitgestrekte vestingwerken op een oost-westlijn door de Alpen, ter bescherming van het centrale deel van Zwitserland. Sporen van het plan zijn nog steeds aanwezig. Dit beeld toont tegelijk een typisch Zwitsers landschap, en het dak van enkele militaire bunkers.

Torenhoge besneeuwde bergtoppen, glooiende grasvelden en kabbelende riviertjes tegen een helblauwe lucht: de Zwitserse Alpen zijn een iconisch genre in de verbeelding van Zwitserland en staan centraal in de Zwitserse nationale identiteit. De bergen vormen de basis van het land, en worden al eeuwenlang beschouwd – en ingezet – als de eerste verdedigingslinie, een rij geologische forten. Die natuurlijke grens heeft een cultuur gecreëerd waarin alles draait om veiligheid. 

Een typisch Zwitsers chalet dat een militaire bunker herbergt.

Het heeft me altijd geboeid hoe zo’n klein, complex land als Zwitserland zich heeft ontwikkeld, een land waarin een kwart van de bevolking bestaat uit buitenlanders, dat een lappendeken van talen, culturen en religies is, en dat zijn nationale identiteit ontleent aan stichtingsmythes en speculatieve verhalen. Een land dat in 1291 werd opgericht door drie regio’s die met elkaar afspraken hun vrijheid te verdedigen tegen dreigingen van buitenaf, en daarvoor allerlei nationale symbolen creëerden die als politieke middelen worden ingezet.

In 2014 voelde ik voor het eerst de drang om het veiligheidssysteem van dit land te bevragen en te onderzoeken. In dat jaar organiseerde de Zwitserse Volkspartij een referendum ‘tegen massa-immigratie’. Het volgde op een breed debat over de verhoudingen tussen Zwitserland en de Europese Unie. Een meerderheid stemde vóór minder immigratie.

Een militair trainingskamp in de omgeving van de Zwitserse stad Solothurn. Dit soort decors worden gebruikt om de soldaten te trainen voor allerlei operaties. Het Zwitserse leger werkt samen met andere instellingen: dit trainingskamp wordt bijvoorbeeld ook gebruikt door de afdeling robotica van de universiteit van Zürich om hun machines te testen.

Ik ben geboren in Italië, maar verhuisde op mijn 18e naar Zwitserland. Ten tijde van het referendum woonde ik bijna tien jaar in het land. Als immigrant voelde ik me emotioneel geraakt door de uitkomst: ik realiseerde me plotseling dat mijn plaats in de samenleving niet vanzelfsprekend was. Ik voelde dat ik nog altijd te gast was. 

Ik begon me af te vragen of er een verband zou kunnen bestaan tussen de Zwitserse conservatieve politiek en een cultuur die is geworteld in een veiligheidsideaal. Bij beide gaat het om het controleren, maar ook om het veilig houden van de bevolking. Vaak gebeurt dat door een gevoel van onveiligheid aan te wakkeren – via sociaal gevoelige onderwerpen als migratie, arbeid en identiteit – om zo onder de vlag van ‘veiligheid’ met oplossingen te komen. Ik wilde dit verband onderzoeken, door enerzijds plekken te bezoeken waar wordt gewerkt aan veiligheidsmaatregelen en anderzijds plekken waar die maatregelen in de praktijk worden gebracht.

Een gecontroleerde brand tijdens operatie ‘ODESCALCHI’, een antiterrorisme-oefening aan de Italiaans-Zwitserse grens, waarbij veel veiligheidspartijen betrokken waren.

Een stuk decor dat is ingestort bij een gecontroleerde brand tijdens operatie ‘ODESCALCHI’.

Schade ontstaan bij een explosie tijdens operatie ‘ODESCALCHI’.

Blusoperatie van een brandende trein tijdens operatie ‘ODESCALCHI’.

Een medisch kamp tijdens operatie ‘ODESCALCHI’.

Veiligheid is een complex onderwerp. Veiligheid is een ideologie. Veiligheid gaat niet alleen om bewaking, maar ook om macht, en hoe die op burgers wordt uitgeoefend. Het gezicht van veiligheid bestond voorheen uit tanks, patrouillerende uniformen en prikkeldraad. Maar in een samenleving waar overheden en bedrijven steeds vaker data inzetten om beslissingen te nemen, heeft veiligheid ook een digitale – en grotendeels onzichtbare – kant.

Volgens de lokale politieautoriteiten was Lugano in 2018 voor het derde jaar op rij de veiligste stad van Zwitserland. Lugano heeft van alle Zwitserse steden de meeste CCTV-camera’s in de openbare ruimte.

Monitoren tonen beelden van beveiligingscamera’s die over de hele Zwitserse grens zijn geplaatst. De beelden zijn op verzoek van de Zwitserse grenswacht geblurd.

Het Nationale Zwitserse Centrum voor Supercomputers (CSCS) ontwikkelt en exploiteert geavanceerde supercomputers. De systemen worden door wetenschappers gebruikt voor uiteenlopende doeleinden − van geavanceerde simulaties tot de analyse van complexe gegevens. Het centrum is gevestigd in Lugano en wordt beheerd door de Technische Universiteit van Zürich (ETH). Deze twee Cray CS-Storm-kasten worden gebruikt voor de weersvoorspellingen van MeteoSwiss en dragen de namen ‘Kesch’ en ‘Es-cha’, respectievelijk geïnspireerd op de Duitse (Piz Kesch) en Roemeense (Piz d’Es-cha) namen voor een van de hoogste pieken van de Zwitserse Alpen.

Hoe vinden sociale, politieke en psychologische fenomenen hun weg in dit steeds meer bureaucratische Zwitserse veiligheidsapparaat? Hoe vertaalt iets als angst voor vreemdelingen zich naar een systeem van instructies en protocollen? Hoe kunnen specifieke gebeurtenissen leiden tot het opzetten van nauwgezette risico-analyses, simulaties en besluitvormingsprocessen? Al snel ontdekte ik: achter het systeem zelf schuilt een schat aan menselijke expertise, waarbij overheidsdiensten, instituten en private bedrijven nauw met elkaar samenwerken om veiligheid te ‘produceren’.

Een werkplek bij een van de supercomputers van het CSCS.

Een lege ruimte in het DELTALIS-datacentrum, klaar voor nieuwe supercomputers. DELTALIS is gebouwd in een voormalige militaire bunker, diep in een Zwitserse berg. Autonome stroom- en watervoorzieningen waren al aangelegd voor de bunker. Twee grote waterreservoirs zorgen voor de koeling. Volgens verschillende bronnen is DELTALIS aan het eind van 2018 buiten bedrijf gesteld. Wat er met de infrastructuur moet gebeuren, is nog onduidelijk.

Een van de ruimtes in het CSCS, het Nationale Zwitserse Centrum voor Supercomputers.

In tegenstelling tot veel nieuwsbeelden waar je het veiligheidsapparaat in actie ziet, tonen mijn beelden geen sensationele, uitzonderlijke gebeurtenissen. Ze onderstrepen in plaats daarvan de continue aanwezigheid van een apparaat dat onzichtbaar opereert in naam van de veiligheid, maar tegelijkertijd een gevoel van onveiligheid moet aanwakkeren om overeind te blijven. 

Toegangsdeur van een van de bunkers in het Gotthardmassief.

Close-up van de buitenmuren van het betonnen gebouw. De onregelmatige vormen zijn bedoeld om het achterliggende datacentrum te beschermen tegen elektromagnetische aanvallen. Dit soort aanvallen behoren tot de gevaarlijkste voor een datacentrum.

Twee Cray CS-Storm-kasten in het Nationale Zwitserse Centrum voor Supercomputers (CSCS).

Promotiebanner van DELTALIS. Het datacentrum is gevestigd in een voormalige militaire bunker, 1.500 meter diep in een berg. De banner promoot de bunker als het best beveiligde datacentrum van Europa, waar 24/7 op drie verdiepingen de gegevens van privébanken, farmaceutische bedrijven, multinationals en cryptocurrencies opgeslagen zijn. Alles – van stroom tot koeling tot connectiviteit – is met de nieuwste technologie beveiligd.

Ze zeggen weleens dat je een taal het beste leert door haar te spreken. Om het veiligheidsapparaat echt te doorgronden, moet je het perspectief van een insider nemen, je moet een connectie maken met de mensen die in het systeem werken, die het vormgeven. Ik zocht contact met Zwitserse veiligheidsexperts en de instituties die aan de veiligheid werken. Langzaam won ik hun vertrouwen. 

Mijn reis begon aan de frontlinie: de Zwitserse grenspolitie. Ik was getuige van talloze volledig geprotocolleerde acties: van paspoortcontroles tot de procedures die vluchtelingen moesten doorlopen om asiel aan te vragen; ik zag wat er gebeurde als mensen stiekem grote hoeveelheden cash mee de grens over wilden nemen. Ik bezocht grensposten en de controleruimtes waar via een fijnmazig netwerk van camera’s en drones de grenzen in de gaten worden gehouden.

Loket van de federale douaneadministratie (FCA). De FCA bestaat uit de grenswacht (BG) en de Zwitserse douane, en is onder meer verantwoordelijk voor het heffen van btw, douanerechten en verkeersrechten.

Meetlat in een ruimte in een douanepost.

Een grenswachter voert een vingerafdrukregistratie uit tijdens een immigratiecontrole in het treinstation aan de Zwitsers-Italiaanse grens. In dit specifieke geval controleert de grenspolitie een Eritrese asielzoeker. In 2016 vroegen 27.207 personen asiel aan in Zwitserland. De belangrijkste landen van herkomst waren Eritrea, Afghanistan, Syrië, Somalië, Sri Lanka en Irak.

Beveiligingscel in een douanepost aan de grens. De douaneposten beschikken over kamers die worden gebruikt voor preventieve hechtenis. Alle voorwerpen in de cel zijn vastgemaakt, om te voorkomen dat ze als wapen worden gebruikt.

Ik bezocht militaire trainingskampen, deed mee met militaire en diplomatieke ceremonies, kon me volledig onderdompelen in anti-terreuroefeningen en vrijwel compleet geautomatiseerde reddingsacties. Maar het meest verrast was ik misschien wel door de rol van het nationale weerinstituut, dat meteorologische informatie analyseert over mogelijke weer- en natuurrampen die een gevaar kunnen vormen voor belangrijke infrastructuur als vliegvelden en kerncentrales. 

Het Vision for Robotics Lab (V4RL) aan de Technische Universiteit van Zürich (ETH) bestudeert de samenwerking tussen verschillende robots. Door de beeldstroom en alle sensorgegevens te analyseren op het moment dat ze worden vastgelegd, willen de onderzoekers inzicht krijgen in de omgeving van de robots om die zo de informatie te geven die nodig is om de navigatie en interactie met de omgeving te automatiseren. Het lab is gespecialiseerd in kleine onbemande luchtvaartuigen (UAVs). Deze robotluchtvaartuigen zijn in staat autonoom opsporings- en reddingsmissies uit te voeren.

Robot ANYmal is in staat om zoek- en reddingsmissies uit te voeren, hier te zien tijdens een trainingsdag in een militair trainingscomplex.

Een deel van van het high-precision-motion-capture-systeem in de Flying Machine Arena (FMA) van het Instituut voor Dynamische Systemen en Controle aan de Technische Universiteit van Zürich (ETH).

Een cultuur waarin alles om veiligheid draait, ontwikkelt expertise en capaciteit waar anderen graag gebruik van willen maken. Zo komt het dat Zwitserland internationaal een centrale positie inneemt in de groeiende data-industrie. Ook dit aspect van het Zwitserse veiligheidsapparaat wilde ik begrijpen. Het leidde me opnieuw naar de Zwitserse Alpen. Daar worden onzichtbare forten en bunkers die sinds de Tweede Wereldoorlog ongebruikt zijn opnieuw benut als de perfecte locatie voor datacentra en crypto-farms.  Inmiddels verloopt een kwart van al het Europese dataverkeer via deze Zwitserse infrastructuur. 

Een kantoorruimte van MeteoSwiss die wordt gebruikt in geval van een noodsituatie.

Veiligheid is een vorm van bestuur. En dit soort bestuur vindt niet alleen plaats op overheidsniveau, maar dringt ook door tot het dagelijks leven. Een Zwitserse politieagent zei me een keer dat de Zwitserse burger inmiddels de eerste schil van de Zwitserse veiligheid vormt.

De SIG SG 550 is een aanvalsgeweer vervaardigd door Swiss Arms AG (voorheen een afdeling van Schweizerische Industrie Gesellschaft, nu bekend als SIG Holding AG). ‘SG’ is een afkorting voor ‘Sturmgewehr’, of ‘aanvalsgeweer’. Het geweer dat hier te zien is, is een variant van de SIG SG 550 die bedoeld is voor de schietsport. De Zwitserse pro-militaire cultuur heeft schieten tot een populaire nationale sport gemaakt, zelfs onder kinderen.

Details van munitie die de SIG SG 550 gebruikt.

De bevolking doet actief mee met het bouwen aan veiligheid door eigen ruimtes te beveiligen en de autoriteiten in te schakelen als er iets aan de hand is. Zwitserland behoort qua wapenbezit tot de top van de wereld. In deze pro-militaire wapencultuur is scherpschieten een nationale sport, zelfs onder kinderen.

Gecamoufleerde toegang tot een bunker in het Gotthardmassief. In 1880 bouwde de regering de Schweizer Réduit, een verdedigingsplan met uitgestrekte vestingwerken op een oost-westlijn door de Alpen, ter bescherming van het centrale deel van Zwitserland. Sporen van het plan zijn nog steeds aanwezig, en in een dergelijk landschap kunnen bunkers of wapens verborgen liggen.

Een gebruiksklare bunker om de bevolking op te vangen in geval van een aanval of natuurramp. Zwitserland is uniek omdat het over voldoende atoomschuilkelders beschikt om de hele bevolking op te vangen. In 2006 boden die bescherming aan in totaal 8,6 miljoen personen – een dekking van 114 procent van de totale Zwitserse bevolking.

Mijn beelden zijn het resultaat van onderhandelingen over toegankelijkheid en vrijheid. Veiligheid en beeldvorming zijn met elkaar verbonden: wat we vinden van veiligheid hangt direct samen met hoe we veiligheid zien. Maar wat we zien is altijd maar een deel: er wordt net zo veel onthuld als er verborgen blijft. Via mijn werk stel ik een andere blik op veiligheid voor, een die speelt met representatie en interpretatie. De beelden dienen om te laten zien wat ongrijpbaar en abstract is, maar tonen tegelijkertijd dat veiligheid net zozeer draait om een gevoel van veiligheid als om het daadwerkelijk veilig zijn.

Vertaald uit het Engels door H.P. van Stein Callenfels