Op 2 mei 1945 geeft de Duitse raketgeleerde Wernher von Braun zich in een Beiers skigebied over aan het Amerikaanse leger. Tijdens de oorlog is hij lid van de beruchte SS en ontwikkelt hij de extreem dodelijke V2-raket, die een capsule met explosieve lading in een suborbitale vlucht naar haar doelwit schiet. De V2 (V van Vergeltung) is het eerste door de mens gemaakte object in de ruimte.
Vaak wordt ruimtevaart opgediend met een saus van broederschap en vrede, maar onze eerste stap buiten de dampkring werd gemaakt vanuit vergeldingsdrang. Het was Von Brauns jongensdroom om de mensheid het heelal in te brengen, dat die droom de vorm kreeg van een vernietigend wapen nam hij op de koop toe.
Als Hitler de oorlog verliest, reist rasopportunist Von Braun met een deel van zijn team de geallieerden tegemoet en biedt de Amerikanen hun expertise aan. Via Operatie Paperclip, een geheim programma waarmee de Amerikanen nazi-geleerden rekruteren, worden de raketgeleerden overgebracht naar de Verenigde Staten. Von Braun vestigt zich als nieuw mens in een nieuwe wereld. Hij wordt een spil in het Apollo-programma, dat de eerste mensen naar de maan brengt.
Je kunt uit nachtmerries dromen weven. De ‘giant leap’ voor de mensheid, zoals astronaut Neil Armstrong zijn eerste voetstap op de maan beschreef, kwam tot stand met de techniek die talloze slachtoffers in afschuwelijke bombardementen verschroeide en vermorzelde. In zijn verontrustende serie Depravity’s Rainbow onderzoekt fotograaf Lewis Bush deze duistere echo in het meest optimistische ruimtevaartprogramma uit de geschiedenis.
Bush wisselt historisch materiaal af met beelden die hij zelf schoot. Zo is er deze foto van de ruïnes van concentratiekamp Mittelbau-Dora, waar dwangarbeiders zich met medeweten van Von Braun massaal doodwerkten in de helse ondergrondse tunnels waar de V2 werd geassembleerd. Dit drama zou Von Braun later vergoelijken met de opmerking dat de grootste technologieën nu eenmaal bloederig geboren worden.
In de serie van Bush worden de lagen van deze geschiedenis op elkaar geplaatst. De onderwereld van Mittelbau-Dora, de droom om op te stijgen, de misselijkmakende bombardementen en de glanzende maanreis. Technologie, impliceert Bush, is niet waardevrij. Het komt ergens vandaan, het is gestold gedachtegoed en we mogen ons niet doof houden voor de echo’s van geweld.
Zijn foto’s drukte hij af als cyanotypie ofwel blauwdruk, gebruikmakend van een proces waarbij chemicaliën na blootstelling aan sterk licht veranderen in Pruisisch blauw. De historische foto’s bewerkte hij vervolgens met thee, waarmee ze hun vaalbruine kleur kregen.
De cyanotypie werd uitgevonden door astronoom John Herschel. In het chemische proces zijn ook de componenten van blauwzuur aanwezig, dat gebruikt werd in de gaskamers van Hitlers concentratie- en vernietigingskampen. Zo zijn geweld en kosmos niet alleen in inhoud maar ook in vorm verstrengeld.
Het is verpletterend te bedenken hoe alles naast elkaar bestaat. Hoe de ene lancering steden wegvaagt en een andere – die daaruit voortkomt – miljoenen mensen verenigt. Elke geschiedenis is een verzameling fragmenten. Het is aan ons om verbanden te leggen, te zien hoe de lijnen lopen van diepe tunnels vol ellende naar een cockpit vol hoop, ons licht niet alleen op het doel maar ook op de middelen te schijnen.
Bij dit werk blijf ik achter met de vraag hoeveel geweld een droom kan verdragen. En in hoeverre de ruimtevaart van nu geweven is met draden van dit oude verhaal? Ten koste van wie of wat ontsnappen we vandaag aan de zwaartekracht? Wiens dromen worden er op dit moment buiten de dampkring waargemaakt? En voor wie zijn die dromen nachtmerries?
Het spookachtige blauw van Bush’ cyanotypie herinnert ons eraan dat elk verhaal een blauwdruk heeft. Alleen door goed te kijken, luisteren en onderzoeken ontwaren we de vingerafdrukken van onrecht op zaken die we als neutraal beschouwen. Het is het minste wat we kunnen doen voor de twintigduizend zielen die crepeerden in de tunnels van Mittelbau-Dora. Ze verdienen een gedenksteen op de maan.