De meeste mensen snappen niet hoe grondrechten werken – en populisten maken daar dankbaar gebruik van

Ondanks plechtige beloften van de vier nieuwe coalitiepartijen om de rechtsstaat en grondrechten te respecteren, is er in hun hoofdlijnenakkoord genoeg te vinden om in dit kader de wenkbrauwen bij te fronsen. Zo willen de partijen – de PVV voorop – opvangomstandigheden van asielzoekers versoberen en hun gezinshereniging en privacy beperken. Ook wordt gesleuteld aan de rechtsbijstand en de toegang tot de rechter (bijvoorbeeld voor belangenorganisaties).

Vooropgesteld, grondrechten mógen in veel gevallen beperkt worden. De vrijheid van meningsuiting, het demonstratierecht, het recht op persoonlijke levenssfeer, het eigendomsrecht: ze zijn niet absoluut.

Sommige uitingen zijn bijvoorbeeld strafbaar – denk aan laster of groepsbelediging; die strafbaarstelling is een inperking van de vrijheid van meningsuiting. Maar je kunt ook denken aan een burgemeester die omwille van de veiligheid of de openbare orde een demonstratie verplaatst of beëindigt. Ook als afluistertechniek of cameraobservatie wordt gebruikt, of wanneer er tijdens een pandemie bezoekverboden gelden, is sprake van een grondrechtenbeperking.

De klassieke grondrechten vragen vooral overheidsonthouding, terwijl de sociale grondrechten juist overheidsoptreden verlangen

In een samenleving is het beperken van grondrechten bovendien noodzakelijk. Grondrechten zijn belangrijke normen die de politiek in haar afwegingen steeds voldoende gewicht moet toekennen, maar juist ook in de Grondwet en in verdragen zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) staat dat de inperking ervan voor bepaalde doeleinden is toegestaan. Natuurlijk onder strikte voorwaarden, maar het punt is: het mag.

Toch vormen grondrechten in toenemende mate een splijtzwam. In het gepolariseerde publieke debat gaat het steeds vaker over grondrechten die onterecht geschonden of beperkt zouden worden – zeker in tijden van crisis, zoals we zagen tijdens de coronapandemie. Luister of lees: ‘Wat zijn je grondrechten nog waard tijdens een pandemie? Deze jurist legt het uit’. Daarbij is sprake van een ‘gat’ tussen de genuanceerde juridische werkelijkheid van grondrechten en het hardnekkige, vaak absolute beeld dat veel mensen ervan hebben – en waarvan met name populistische partijen gretig gebruikmaken. Hoe zit dat?

Het scala aan grondrechten is de afgelopen decennia alleen maar breder geworden

Grondrechten ‘prolifereren’, zeggen juristen vaak tegen elkaar. Daarmee bedoelen we dat bijvoorbeeld het recht op persoonlijke levenssfeer in toenemende mate wordt begrepen als algemeen vrijheidsrecht, dat allerlei individuele keuzes en gedragingen toestaat.

Maar we bedoelen er ook mee dat het scala aan grondrechten de afgelopen decennia alleen maar breder is geworden. Naast de ‘klassieke’ vrijheidsrechten zoals de godsdienstvrijheid of het kiesrecht zijn wereldwijd in grondwetten en verdragen toenemend ook sociale grondrechten opgenomen. Denk aan het recht op (toegang tot) wonen, Lees: ‘Zo wordt wonen wél een recht’. gezondheid, sociale zekerheid Lees: ‘Bestaanszekerheid is geen geldkwestie’. en onderwijs. Ook het recht op een gezond leefmilieu staat steeds vaker in dit rijtje.

Het traditionele verschil tussen deze categorieën rechten is dat de klassieke rechten vooral overheidsonthouding vragen; een passieve overheid die niet (of zo min mogelijk) komt aan onze vrijheid om te doen en laten wat we willen, terwijl de sociale grondrechten nu juist overheidsoptreden verlangen, in de vorm van het creëren van de voorwaarden (vaak samen met de markt) om goede zorg, voldoende woongelegenheid en een leefbaar klimaat te garanderen.

Maar dat we zo veel onder grondrechten zijn gaan scharen, betekent ook dat deze rechten in toenemende mate met elkaar botsen, en dat concessies nodig zijn. Als we in een pandemie het sociale grondrecht op gezondheid en toegang tot zorg willen waarborgen, kan dit betekenen dat er maatregelen nodig zijn die persoonlijke vrijheden inperken (bijvoorbeeld het klassieke grondrecht om – al dan niet in een café – samen te komen, en het eigendomsrecht van de café-eigenaar, om maar wat te noemen). Maar inperkingen kunnen ook nodig zijn wanneer bijvoorbeeld het recht op een gezond leefmilieu toenemend onder druk komt te staan.

Dit verlangt lastige, en ook politieke, afwegingen, die bovendien op relevante kennis gestoeld moeten zijn. In elk geval kun je zeggen dat je er met een goedkope verwijzing naar grondrechten niet bent.

Dit genuanceerde beeld van grondrechten ontbreekt echter nogal eens in de politieke en in de publieke discussie. Dat bleek bijvoorbeeld uit een analyse van meer dan 11.000 tweets over grondrechten tijdens de pandemie, Hier vind je die analyse. die mijn collega Jelle But en ik uitvoerden samen met vijftien masterstudenten.

Een van de conclusies was dat het beeld dat sommige mensen hebben van grondrechten niet overeenkomt met hoe grondrechten eigenlijk werken. Meer dan de helft van de tweets bevatte onjuiste informatie; honderden tweets suggereerden dat grondrechten absoluut zijn en niet beperkt mogen worden. En ook: dat áls dit gebeurt, de overheid per definitie ‘corrupt’ is.

Populistische partijen spelen hierop in, in elk geval waar het gaat om de wensen van de eigen achterban: geen zorgen, wij staan voor jouw grondrechten, bij ons is jouw vrijheid veilig. Welkom in het land waar de zon weer gaat schijnen, waar we over toekomstige pandemieën liever niet nadenken, je dieren van jou zijn, en we weer lekker 130 mogen rijden.

Ook in de rechtspraak zijn we soms te veel bezig met het optimaliseren van individuele vrijheid in het nu

Dat ‘heilige’ beeld van grondrechten is ook wel te begrijpen: ze hebben veelal een fundamenteel karakter en zijn in het verleden vaak zwaarbevochten. Maar toch: niet alleen is het bereik van grondrechten intussen dusdanig uitgedijd, ook is het vrijheidsbeeld waarop met name de klassieke grondrechten gestoeld zijn niet meer helemaal van deze tijd.

De Duitse filosofe Eva von Redecker laat dat mooi zien in haar recente boek Bleibefreiheit, onlangs in het Nederlands verschenen als De vrijheid om te blijven. Meer informatie vind je bij de uitgeverij. Zij maakt het punt dat we vrijheid traditioneel zien als iets ‘ruimtelijks’ – we willen op dit moment zo veel mogelijk individuele (bewegings)ruimte hebben: doen en laten wat we willen (met onszelf en onze eigendommen), reizen, over het asfalt racen.

Vanuit rechtsstatelijk perspectief zijn we soms te veel bezig met het optimaliseren van individuele vrijheid in het nu

Waar dit in tijden van klimaatverandering toenemend onhoudbaar wordt, Kijk: ‘We zijn pas echt vrij, als iedereen vrij is. Op naar een nieuw ideaal van vrijheid in tijden van klimaatverandering’. pleit zij er niet voor het vrijheidsbegrip dan maar af te schaffen of te spreken over ‘offers’ van vrijheid, die we nu eenmaal moeten maken. In plaats daarvan, zegt ze, zouden we ons veel meer moeten richten op het behoud van vrijheid door de tijd.

Die vrijheid bestaat volgens Von Redecker bijvoorbeeld uit een lang, gezond en betekenisvol leven in relatie met anderen, en in een volle (biodiverse) wereld. Voor zo’n soort vrijheid kan het nodig zijn om niet alleen ons traditionele beeld van vrijheid, maar ook de klassieke grondrechten die eruit zijn voortgevloeid kritisch onder de loep te nemen. Vrijheid en grondrechten gaan dan niet meer hoofdzakelijk over ‘vrijheid van overheidsinterventie’ of over het afbakenen van individuele ruimtes waarbinnen de ander ons niets kan maken; nee, ze gaan over gezamenlijke vrijheid nu en later, op een leefbare plek waar we kunnen blijven.

Inderdaad, als er iets is dat in de politiek – die alvast bezig is met de volgende verkiezingen – te vaak ontbreekt, dan is het wel langetermijndenken en de pijnlijke maatregelen die daaruit kunnen voortvloeien. Ook vanuit rechtsstatelijk perspectief en in de rechtspraak zijn we soms te veel bezig met het optimaliseren van individuele vrijheid in het nu. Gelukkig wordt daarbij wel toenemend aandacht geschonken aan toekomstige generaties (al bekritiseert Von Redecker dat dit soms vooral gericht lijkt op zorgen dat de voetafdrukken van die generaties zo groot mogelijk kunnen zijn, terwijl het haar uiteindelijk dus om een ander soort vrijheid gaat).

Voor een meer duurzame vorm van vrijheid, kunnen we het nú moeilijker maken om vlees te eten

Het goede nieuws is dat dat brede scala aan grondrechten dat ik eerder beschreef een goede basis vormt voor meer focus op duurzame vrijheid. Want we hebben recht op zorg, op bestaanszekerheid, op wonen en bewoonbaarheid. Daarbij omvatten de klassieke grondrechten, zoals het recht op persoonlijke levenssfeer, zoals gezegd de juridische mogelijkheden voor beperkingen ervan – en daarmee dus ook ruimte voor maatregelen die een legitiem doel dienen, en die in het licht daarvan nodig zijn.

Denk aan maatregelen die de gezondheid bevorderen (bijvoorbeeld als het gaat om roken, voeding, sport), Lees: ‘De regering wil dat we gezonder leven – maar geeft de lekkernijlobby vet veel ruimte’. maar die maar al te vaak als paternalistisch of vrijheidsbeperkend worden opgevat. Of aan dure vliegtickets en strenge duurzaamheidsnormen voor ondernemingen, Lees: ‘Europa stemt voor: we laten grote bedrijven niet langer wegkijken van misstanden’. die gerust als grondrechtenbeperking kunnen doorgaan, maar onze vrijheid op den duur nu juist kunnen beschermen.

Anders gezegd: we kunnen het nu moeilijker maken om vlees te eten – en daarmee de persoonlijke levenssfeer beperken – om ervoor te zorgen dat een meer duurzame vorm van vrijheid op den duur gewaarborgd blijft. Lees: ‘Wat betekent vrijheid nog als de zomers te heet zijn en je geen gehaktballen meer mag eten?’

Dit vergt dan wel andere afwegingen, en dus ook dat genuanceerde beeld van grondrechten. Bij de burger, die tot dusver wantrouwend wordt als hem wordt wijsgemaakt dat zijn vrijheden vrijwel absoluut zijn maar dat in de praktijk niet terugziet. Maar ook bij de politiek zelf, waar goedkope electorale winst door het nalaten van noodzakelijke maatregelen uiteindelijk – door ons allemaal – duur zal moeten worden betaald.

De waarborgen die grondrechten bieden, kunnen alleen bestaan als sprake is van een geïnformeerd, democratisch debat over hoe we al die verschillende grondrechten zo goed mogelijk en op een toekomstbestendige manier naast elkaar laten bestaan.