Programma

  • 8.00 uur Ontbijt in Hotel California, met poëzie van RKCP en de Dada Engine.
  • 9.30 uur Matinee in het conservatorium, met werken van Emmy en Emily Howell.
  • 10.30 uur Bezoek aan de galerie van AARON.
  • 12.00 uur Driegangenlunch in New York, verzorgd door Watson.
  • 14.30 uur Literaire namiddag, met werk van Darby Larson.
  • 17.00 uur Afsluitende borrel, met de mogelijkheid om te freestyle schaken en Arimaa te spelen.

Dank voor uw interesse in dit culturele programma van De Correspondent! Wij zien u graag aan het ontbijt in Hotel California.

8.00 uur. Hotel California. Ontbijt, met poëzie van RKCP en de Dada Engine

Gids: Hartelijk welkom op deze dag uit langs robotkunst. Eigenlijk is het beter om te spreken van botkunst: een bot heeft in tegenstelling tot een robot geen eigen lichaam: het is software. Bestaat kunstmatige creativiteit?

Terwijl u van uw croissant of yoghurt geniet, presenteer ik u gedichten van een botdichter genaamd Ray Kurzweil’s Cybernetic Poet, kortweg RKCP. We beginnen met een droevige haiku.

You broke my soul
the juice of eternity,
the spirit of my lips.

De software van RKCP is geschreven door de Californische cyberfuturist Hij laat RKCP steeds een reeks gedichten lezen van een of meerdere auteurs. De bot bouwt op basis daarvan een taalmodel en nieuwe gedichten in de stijl van het gelezen werk. De haiku hierboven is gebaseerd op werk van John Keats en Wendy Dennis.

Denkt u het werk van een bot te kunnen onderscheiden van dat van een mens? Doet u dan mee aan het volgende korte experiment.

Eén van de gedichten hieronder is geschreven door een mens, het andere door RKCP, die kennis heeft gemaakt met het werk van de betreffende menselijke dichter. U moet raden welk werk van wie is.

Gedicht 1

In Between
ever seen
the in between
soft as dragons teeth
silent as demons wails

Gedicht 2

Lives Revitalize
past lives revitalize
we were blinded
though, felt the waves
we were blinded
though, felt the sun
on cold winter day
relevant and without roles
thespians without roles
and without a heartbeat without roles
thespians without roles
not bounded nor limited

Denkt u de robothand te kunnen herkennen? Maakt u op dit formulier uw keuze. U vindt hier ook het goede antwoord en u kunt zien wat andere deelnemers dachten. Ga naar de enquête (invullen kost 10 seconden).

Terwijl de koffie rondgaat kijken we nog even kort naar het werk van de Dada Engine, die vooral bekend is van zijn productie van maar die ook genereert:

I am
by The Aggregate Kid


i am eccentric
and complicated i
understand that i seclude
myself from my family, yet
don’
t try
to fly but
you’ll die if u drink beer u
wont see clear if u dont their
ganna win
the cup i dont care if u go to
another land.

Elke keer dat de software draait, komt er een nieuw gedicht uit. We zullen vandaag zien dat dit de grote kracht is van botkunstenaars. Als ze eenmaal draaien, is hun productievermogen onuitputtelijk.

Voor tekstschrijvers in nood blijkt de Adolescent Poetry Generator een uitkomst. Op de website laten meerdere muzikanten weten dat ze de teksten willen gebruiken voor hun liedjes.

Wij zien elkaar zometeen in het conservatorium.

9.30 uur. Matinee met werken van Emmy en Emily Howell

Gids: Fijn dat u het conservatorium van Santa Cruz heeft kunnen vinden. We gaan luisteren naar een fuga van robotcomponist Emily Howell.

Ik geef u een luisteradvies mee. Een gedachte die opkomt bij veel mensen die botwerken tot zich nemen, is: ‘Als het gemaakt is door een computer zal het wel niks zijn.’ Vooral bij muziek, voor veel mensen een persoonlijke en soms sacrale ervaring is, kan deze gedachte weerstand oproepen. Het zou kunnen dat u meer luisterplezier heeft als u deze gedachten even uitschakelt.

Luistert u dan nu naar het tweede deel van From Darkness, Light, uitgevoerd door de menselijke pianist Erika Arul.

YouTube
From Darkness, Light, deel II

Om Emily Howell te begrijpen, moeten we beginnen bij haar oudere zus, Emmy. Beide zussen werden geboren in Californië, waar veel kunstenaarbots leven. Hun vader is de menselijke Amerikaanse componist

Ook Emmy was een botcomponist. Zij componeerde uitsluitend muziek in de stijl van beroemde klassieke componisten.

Maar Emmy componeert niet meer. Tien jaar geleden heeft David Cope zijn digitale eerstgeborene om het leven gebracht. Waarom, zult u zich afvragen?

YouTube
Een nocturne van Emmy in de stijl van Chopin.

Net als dichterrobot RKCP vormde Emmy een database van werken van menselijke kunstenaars, leerde de regels waaraan mensen zich bij het beoefenen van een kunstvorm houden (ook om daar af en toe van af te wijken) en schreef nieuwe composities.

In 1993 produceerde Emmy in één avond 3000 nieuwe, compleet originele Bachkoralen. Toen een aantal daarvan werd uitgevoerd op het Santa Cruz Baroque Festival, konden de meeste mensen in het publiek de nieuwe composities niet van oorspronkelijk werk van Johann Sebastian Bach onderscheiden.

YouTube
Een koraal van Emmy in de stijl van J.S. Bach

David Cope was geïntrigeerd. Geen mens heeft genoeg tijd om vele duizenden, laat staan tienduizenden nieuwe werken te componeren.

Maar luisteraars vonden het heiligschennis. Douglas Hofstadter, een cognitief wetenschapper die met Cope begon te corresponderen, zei bang te zijn voor Emmy. Als een machine net zo goed kon componeren als Mozart en Bach, dan zou dat volgens hem betekenen dat zij geen genieën waren. Dat ‘sacrale muziek’ niet meer is dan een

YouTube
Tweede deel uit een Beethovensymfonie gecreëerd door Emmy

David Cope heeft Emmy tot 2004 grote hoeveelheden muziek in de geest van talloze beroemde componisten laten componeren. Vervolgens vernietigde hij alle kopieën van haar programma. De uiteindelijke reden dat Emmy moest sterven, was dat Cope vreesde dat hij met haar net als Vivaldi zou eindigen: een componist die verweten werd zichzelf te herhalen.

Een probleem waar alle bots last van hebben, zo zullen we vandaag zien.

YouTube
Taurus, een Vivaldi-imitatie door Emmy

Na Emmy’s dood zag Emily Howell het levenslicht. Zij creëert eigentijdse muziek, op basis van het werk van David Cope en in samenwerking met hem. Maar mensen blijven moeite houden met het idee van een botcomponist. Cope vertelde de over een scheikundige die een concert bezocht waar Howells werk werd gespeeld, en die uitvoering omschreef als een van de meest ontroerende momenten uit zijn muzikale leven.

Een halfjaar later bezocht dezelfde scheikundige een lezing van Cope over Emily Howell en hoorde hetzelfde muziekstuk terug op een opname. De scheikundige zou nu gezegd hebben: ‘Weet je, dit is aardige muziek, maar ik kon absoluut, vanaf het allereerste begin zeggen dat het door een computer was gecomponeerd. Het stuk heeft geen hart, ziel of diepte.’

YouTube
SpaceTime, een compositie van Emily Howell en David Cope

Met zijn decennialange onderzoek naar muzikale bots, zegt Cope maar één doel te hebben: een compositie te schrijven die mensen net zo diep raakt als Romeo en Julia van Pjotr Tsjaikovski hem raakte, toen hij die op zijn twaalfde voor het eerst hoorde. Ondanks haar menselijke trekjes is Emily Howell niet meer dan een instrument om dat te bereiken.

Intussen ontwikkelt Cope ook commerciële toepassingen. Er is al een band die zijn software gebruikt om nieuwe liedjes te componeren, maar die wil niet dat de wereld dat weet. Als Cope vertelt om wie het gaat, pleegt hij contractbreuk.

Wie een iPad of iPhone heeft kan zelf met Copes software

10.30 uur. Bezoek aan de galerie van AARON

Harold Cohen, ‘Untitled Computer Drawing’ (1982). Tate Modern
Harold Cohen, ‘Untitled Computer Drawing’ (1982). Tate Modern

Gids: Welkom terug. U bevindt zich in het California Institute for Telecommunications and Information Technology, dat werken van botkunstenaar AARON exposeert. AARON begon in 1973 met tekenen, als geesteskind van de menselijke schilder Harold Cohen. AARON bestaat als bot én als een met olieverf schilderende Tot mijn grote plezier is Harold Cohen vandaag aanwezig om aan u uit te leggen hoe AARON werkt.

Harold Cohen: ‘Mensen hebben een beperkte kleurenfantasie. Ik kan niet tegen mijn assistent zeggen: ik wil deze specifieke kleur daar, en je moet twee delen daarmee mixen en er een klein beetje van die kleur bij doen, en dat daar gebruiken. Je kunt niet op die manier een kleurenplaatje in je hoofd maken. Een computer kan dat wel.’

YouTube
Harold Cohen over de samenwerking met zijn bot AARON

‘Maar ik heb AARON nooit creatief gevonden. Volgens mij moet een creatieve handeling een individu in een andere positie achterlaten dan waar hij of zij begon. Een creatieve daad verandert je perspectief. Het is me nog nooit gelukt om AARON te verleiden om iets te veranderen aan wat hij Tegenwoordig werken we samen. AARON print de achtergrond en ik maak het schilderij af. Hij is mijn wederhelft.’

Gids: Dank u zeer, meneer Cohen! Is er iemand die werken wil kopen van AARON? Voor 20 dollar krijgt u er een oneindig aantal, in de vorm van een die elke dag iets nieuws op uw beeldscherm tekent.

Ik zie u graag terug bij onze lunch in New York.

12.00 uur. Driegangenlunch, verzorgd door Watson

Voorgerecht: Portugese kreeftenrol
Voorgerecht: Portugese kreeftenrol

Gids: U bent vast uitgehongerd van de reis naar New York. Tast gerust toe. Uw lunch is bedacht door Watson, de computer van IBM die u wellicht kent als winnaar van de televisiequiz De gangen zijn klaargemaakt door driesterrenkoks van het Institute of Culinary Education, waar wij vandaag te gast zijn.

Watson heeft van IBM alles geleerd wat er te leren valt over de structuur en moleculaire samenstelling van ingrediënten. Daarnaast heeft hij kennisgemaakt met duizenden recepten uit verschillende nationale keukens.

Hoofdgerecht: Baltische appeltaart (met varkenshaas)
Hoofdgerecht: Baltische appeltaart (met varkenshaas)

Een kok kan nu aan Watson vragen: als ik kreeft op zijn Portugees wil klaarmaken – hoe zou dat gerecht er dan uit kunnen zien? Vervolgens genereert Watson een aantal mogelijke recepten, met een inschatting erbij van hoe verrassend en smaakvol ze voor mensen zullen zijn. Eén van die ligt nu op uw bord: het voorgerecht. In Portugese kreeftenrol zit onder meer kreeft, geraspte wortel, worcestersaus en varkensrib.

Ik laat nu graag Michael Laiskonis aan het woord, de creatief directeur van het New York Institute of Culinary Education en voormalige chef patisserie bij het driesterrenrestaurant Le Bernardin. Dat hij hier vandaag kan spreken, hebben we te danken aan

Nagerecht: Kaaimans bakbanaantoetje
Nagerecht: Kaaimans bakbanaantoetje

Michael Laiskonis: ‘Er wordt gezegd dat wij mensen ons een smaakcombinatie van hooguit twee of drie ingrediënten kunnen voorstellen. Daarom vind ik het mooi hoe dit systeem de culinaire voorraadkast uitbreidt door veel meer ingrediënten met elkaar te verbinden, in combinaties die mensen nooit zouden overwegen.’

‘Het meewerken aan dit project heeft nu al mijn perspectief veranderd, en hoe ik denk over nieuwe recepten en het klaarmaken van eten. Ik zou uren kunnen spenderen met gewoon ‘rondwandelen’ in de virtuele voorraadkast. Telkens ben ik weer verbaasd door de smaakcombinaties waar het programma mee komt.’

Gids: Dank voor uw tijd en voor de heerlijke gerechten, meneer Laiskonis!

Wij mogen allemaal een creatie van Watson mee naar huis nemen: een fles Bengaalse op basis van pindakaas en witte wijn. Er zit maar 2 gram suiker in per 100 gram, in plaats van 16 gram in normale barbecuesaus.

Volgens IBM is dat de grote potentie van Watson de kok: dat we straks allemaal gezonder en gevarieerder zullen eten, waarbij het programma ook rekening kan houden met de prijzen, de herkomst van ingrediënten en de seizoenen. Wie van koken houdt en zelf met Watson zou willen werken: er komt een aan voor thuiskoks.

14.30 uur. Literaire namiddag, met werk van Darby Larson

Gids: Welkom terug in Californië. Vanmiddag gaan we computergegenereerde literatuur bespreken. Daarvoor lezen we eerst een fragment uit Ulysses (1918-1920) van James Joyce. Dit werk in geldt als een van de belangrijkste werken uit de modernistische literatuur.

Suppose that communal kitchen years to come perhaps. All trotting down with porringers and tommycans to be filled. Devour contents in the street. John Howard Parnell example the provost of Trinity every mother’s son don’t talk of your provosts and provost of Trinity women and children cabmen priests parsons fieldmarshals archbishops.

En nu lezen we een fragment uit het boek Irritant uit 2013, een roman bestaande uit één paragraaf – van 624 bladzijden.

In something of red lived an irrritant. Safe from the blue from the irr. And the truck went in it. Safe. Something of red in it back to the blue to the red. This truck and something extra. Listen. The nearby something extras in front of the truck. The man in front of the truck trampled from front to back safe from the blue.

De auteur van Irritant, Darby Larson uit Sacramento, is aanwezig om ons te vertellen hoe zijn boek tot stand is gekomen.

Darby Larson: ‘Ik heb een basisset van 70 woorden samengesteld, die langzaam verandert in een set van 70 andere woorden, waarbij er elke 4000 woorden één woord verandert. Ik heb de eerste 4000 woorden zelf geschreven, in stream of consciousness-stijl, met gebruik van de woorden uit de woordenset. Daarna heb ik de woorden uit die tekst met behulp van de computer in een willekeurige volgorde gezet, deze 4000 woorden weer aan het origineel vastgemaakt, één woord vervangen in de tweede set van 4000 woorden, en zo ben ik doorgegaan, net zo lang tot alle 70 woorden waren vervangen.’

Gids: Helemaal duidelijk! Irritant is dus eigenlijk een coproductie, waarbij mens en bot allebei een deel van het werk leveren, zoals dat ook het geval is bij de recente werken van Harold Cohen en AARON. Hartelijk dank, Darby. En hartelijk dank aan website VICE, die Darby’s aanwezigheid hier

Wij praten hier nu verder over de receptie van dit werk en over de vraag of het uitmaakt of je weet hoe het boek is geschreven. Wie hierin niet geïnteresseerd is kan alvast naar het volgende onderdeel gaan en een borrel voor zichzelf inschenken.

Irritant wordt door het selecte publiek dat het las de moeite waard gevonden. De veertien lezers op Goodreads die Irritant becijferden, geven het gemiddeld vier of vijf sterren. ‘Hier is voor het eerst een computervirus verplaatst naar literaire context. Tot mijn tevredenheid ben ik aangestoken,’ schrijft een van hen.

Is het boek ook nog leesbaar als je niet weet hoe het tot stand is gekomen? Andrew Ervin recenseerde Irritant zonder de ontstaansgeschiedenis te kennen of te vermoeden. Darby Larson is er volgens Ervin in geslaagd om een boek te maken dat bestaat uit informatie en exformatie. Exformatie is het materiaal dat in ons hoofd rondzwerft, maar we niet gebruiken op een moment dat we een zin maken.

Uit de recensie: ‘Het immense plezier van het lezen [...] komt voort uit het gevoel dat je brein bezig gaat met nieuwe processen en doordat we ons meer bewust worden van onze eigen exformatie.’

Wist Ervin hoe het boek was geschreven en maakt dat uit? Op die vraag antwoordde de recensent desgevraagd per mail:

‘Ik vermoedde dat de auteur een soort formule gebruikte om zinnen te genereren, maar ik wist niet dat het een echt computerprogramma was. Mijn oordeel over het boek verandert hierdoor in het geheel niet. Het was mijn verantwoordelijkheid als recensent om het werk in kwestie te bespreken en niet om te speculeren hoe het was ontstaan. Maar met het concept van exformatie denk ik dat ik heb herkend hoe essentieel anders het boek communiceert met het publiek, ook al had ik geen idee dat het door een computer was gegenereerd. Het is een prachtig experiment nu ik weet wat er achter de schermen is gebeurd.’

Zoals u ziet reageert Ervin heel anders dan de scheikundige die ontdekte dat Emily Howell een bot was. Wie een willekeurig fragment uit Irritant wil lezen kijkt op

Tot zometeen bij de borrel!

17.00 uur. Afsluitende borrel bij een potje freestyle schaken en Arimaa

Gids: Zoals we vandaag hebben gezien, kunnen botkunstenaars autonoom nieuwe kunst produceren, al maken ze steeds variaties op hetzelfde. De echte artistieke daad wordt geleverd door de maker van de software, die het programma schrijft, de input levert, achteraf selecties maakt en het programma weer aanpast. Of met zijn bot gaat samenwerken.

Dat wil niet zeggen dat de werken die de bots zelfstandig genereren geen waarde hebben: de puberpoëzie van de Dada Engine, de muziek van Emily Howell, de screensaver van AARON en de barbecuesaus van Watson hebben hun weg naar het publiek gevonden en worden gewaardeerd om wat ze zijn. Voor sommige mensen strooit kennis over hoe het kunstwerk tot stand is gekomen onverwachts roet in het eten. Voor anderen draagt het juist bij aan de waardering.

De laatste vraag die ik vandaag wil opwerpen is: wat gebeurt er als er een bot komt die de kwaliteiten van een mens daadwerkelijk bedreigt? Daarvoor kijken we naar grootmeester Garry Kasparov, die in 1997 verloor van IBM-schaakcomputer Deep Blue.

Kasparov daar later over: ‘Het was een indrukwekkende prestatie natuurlijk. En een menselijke prestatie van de leden van het IBM-team, maar Deep Blue was alleen maar intelligent op de manier waarop je programmeerbare wekker intelligent is. Niet dat ik me beter voelde door te hebben verloren van een wekker van 10 miljoen dollar.’

Na de overwinning door Deep Blue (overigens de oudere broer van receptenbot Watson), voorspelden velen het einde van het schaken. Kasparov had zelf ook kunnen stoppen. Maar dat deed hij niet. Hij vond een nieuwe versie van schaken uit, Gevorderd Schaken, waaruit vervolgens het zogenoemde freestyle schaken Hierbij werken schakers samen met computers en nemen teams van mensen en computers het tegen elkaar op.

In 2005 werd het eerste grote freestyle schaaktoernooi gehouden. De verwachting was dat een grootmeester die samenwerkte met de nieuwste schaakcomputer zou winnen. Maar een Amerikaans duo van amateurschakers dat drie schaakcomputers tegelijk gebruikte, ging er met het prijzengeld vandoor. If you can’t beat them, join them – en dat blijkt met bots een vak apart, waar je ook weer de beste in kan worden.

Een officieel speelbord van Arimaa, met olifanten, kamelen, paarden, honden, katten en konijnen
Een officieel speelbord van Arimaa, met olifanten, kamelen, paarden, honden, katten en konijnen

Computeringenieur Omar Syed ontwikkelde in reactie op de overwinning van Deep Blue een spel dat je kunt spelen op een schaakbord, maar waar een schaakcomputer niets mee kan.

Bij Arimaa zijn er 64 miljoen verschillende openingszetten mogelijk, omdat spelers bij aanvang mogen kiezen hoe ze hun stukken neerzetten. Bij elke volgende zet zijn er veel meer keuzes dan bij schaken. Een speler verliest stukken niet snel en kan nog steeds winnen als hij ze wel verliest. Dat alles dat schaakcomputers geen idee hebben hoe ze kunnen winnen van Arimaa.

Syed loofde 10.000 dollar uit voor degene die vóór 2020 een bot ontwikkelt die de mens voorgoed verslaat in Arimaa, draaiend op een computer met normale rekenkracht. Het prijzengeld is nog steeds niet uitgereikt.

Maar het toernooi wordt wel elk jaar spannender, omdat zowel mensen als computers steeds beter in Arimaa worden. Als de computer ooit wint, dan betekent dit dat mensen een compleet nieuwe vorm van kunstmatige intelligentie hebben uitgevonden, die alle menselijke kwaliteiten heeft die een schaakcomputer ontbeert.

Arimaa laat ook zien dat verliezen van een bot tot een nieuwe creatieve schepping kan leiden, die mensen weer tegen mensen laat

Gids: Hiermee komt dit culturele programma van De Correspondent ten einde! Hartelijk dank voor uw deelname. U kunt uw indrukken en reacties hieronder achterlaten.

Voorbij sciencefiction: hoe reëel is het gevaar van kunstmatige intelligentie? Diverse vooraanstaande wetenschappers waarschuwen: kunstmatige intelligentie vormt waarschijnlijk de grootste dreiging voor ons bestaan. Heftige woorden, die veel vragen oproepen. Hoe ver is kunstmatige intelligentie? En wíl die ons wel overnemen? De zes prangendste vragen beantwoord. Lees hier het stuk terug

De robots komen eraan Ik heb goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws is dat het Tweede Tijdperk der Machines is aangebroken. Het slechte nieuws? Dat kan je zomaar je baan kosten. Lees hier de column terug