/dc-useruploads-images/25da21364d054f31aaf0ba46f84366e4.png)
Staat een horde koppensnellers voor de poort?
Bedreigen barbaren onze beschaving?
Drie kwart van alle grensmuren tussen landen is in de afgelopen dertien jaar gebouwd. In totaal zijn er sinds 2000 naar schatting 20 tot 35 grensbarrières opgetrokken, verspreid over de hele wereld. Een onderzoekgroep van de Universiteit van Quebec telt anno 2013 meer dan vijftig grensbarrières, andere wetenschappers komen uit op dertig tot veertig. Het aantal hangt af van gehanteerde criteria. Zwaarbewaakte zeestraten, tellen die mee? Is de Peaceline tussen protestante en katholieke wijken in Belfast een grensmuur?
In het tijdperk van globalisering groeien grensmuren als nooit tevoren. Zoals ook andere obstakels toenemen die een vrije doorgang van personen verhinderen: visa-regelingen, biometrische grenscontroles, patrouillerende marineschepen.
Maar het meest zichtbaar zijn de betonnen wanden en ijzeren hekwerken waarachter landen zich verschansen. Van Oezbekistan tot Botswana, van Thailand tot Iran. Bangladesh, met een grens van 4.288 kilometer, is al helemaal omheind met prikkeldraad. Saoedi-Arabië streeft naar een muur rondom het hele land.
Samen zijn de grensbarrières meer dan 29.000 kilometer lang. Ze kunnen de helft tot drie kwart van de aardbol omspannen. De totale kosten van bouw en onderhoud lopen in de honderden miljarden dollars.
De grensmuur is dé internationale ontwikkeling van de eenentwintigste eeuw.
De ommuurde democratie
Al die grensmuren uit de grond stampen, gebeurde niet in het geheim. Landen die bouwen, willen juist dat afscheidingen zichtbaar zijn en indruk maken. Dat geldt zeker voor de landen met de bekendste grensmuren: de Verenigde Staten, India en Israël. Landen die zich graag presenteren als respectievelijk de oudste democratie ter wereld, de grootste democratie ter wereld en de meest stabiele democratie in het Midden-Oosten. Is democratie zo kwetsbaar? Maakt democratie ook bang?
Sinds 2000 bouwden de VS, India en Israël 5.700 km aan grensmuren
Samen bouwden de VS, India en Israël sinds 2000 ruim 5.700 kilometer aan grensmuren. Het zijn in elk van de drie landen de grootste en duurste infrastructurele werken van het nieuwe millennium, schrijft de Amerikaanse geograaf Reece Jones in zijn boek Border Walls.
Weinig mensen weten van die bloei van muren. Media maken wel melding van die monumentale barrières, maar dan gaat het bijna altijd om één grens. Zoals de Amerikaans-Mexicaanse. Of om één deelonderwerp. Zoals de Palestijnse boer die zijn olijfboomgaard alleen via een lange omweg kan bereiken als gevolg van de muur.
Nooit wordt helder dat er een verband bestaat tussen al die grensmuren. Dat ze allemaal worden gebouwd omdat het noodzakelijk is voor de nationale veiligheid. Dat is steeds het argument. Maar maken muren landen veiliger? Of vormen ze juist een bedreiging voor de meerderheid van de mensheid?
Mondiale apartheid
Een bedreiging. Dat beeld rijst op uit een stortvloed van wetenschappelijke publicaties . ‘Het is een systeem van systematische uitsluiting. Grensmuren beschermen, rechtvaardigen en versterken ongelijkheid,’ zegt geograaf Reece Jones in een telefonisch vraaggesprek. ‘Al die muren vormen samen een mondiaal systeem van apartheid.’
Begin jaren negentig fantaseerden politieke leiders nog over een wereld zonder grenzen. De val van de Berlijnse Muur in 1989 leek de doodsklok te luiden voor alle grensmuren, zoals die tussen Noord- en Zuid-Korea. Artefacten van een voorbije tijd.
Begin jaren negentig fantaseerden politiek leiders nog over een wereld zonder grenzen
De Europese Unie opende in 1993 de grenzen tussen lidstaten voor personen. Burgers konden zich binnen het grondgebied van de Unie vrij bewegen, zonder gecontroleerd te worden. Mexico, Canada en de Verenigde Staten versimpelden het onderlinge verkeer van goederen en personen. In 1994 werd de Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst (NAFTA) van kracht.
Maar in de jaren negentig diende zich ook de eerste tegenkracht aan. Was het wel verstandig de grenzen zo wagenwijd open te houden? Inkomens- en welvaartsverschillen tussen rijke en arme landen waren in de twintigste eeuw sterk toegenomen. Via televisie en internet konden arme massa’s de exorbitante rijkdom elders voor het eerst met eigen ogen zien. Het aantal internationale migranten verdubbelde de afgelopen dertig jaar ruim tot 232 miljoen. In rijkere landen groeide het onbehagen over de gelukszoekers die hun deel kwamen halen van de mondiale poet.
De eerste grensmuur tussen Mexico en de VS verrees in 1993 bij San Diego: 23 kilometer lang. Steeds luider klonk de roep van belangengroepen, zoals vakbonden, om de hele grens met Mexico te vergrendelen. Die initiatieven strandden op gebrek aan geld en politieke wil.
9/11: grens gepasseerd
De terreuraanslagen van 11 september 2001 waren voor de Verenigde Staten een keerpunt. Amerika verhief de nationale grenzen tot eerste “verdedigingslinie” in de strijd tegen terreur. Maar dat gebeurde niet automatisch en niet meteen. Dat lag ook niet voor de hand. Geen van de aanslagplegers was het land binnengekomen vanuit Mexico.
In de toespraken die de president in de weken na elf september hield, legde Bush al wel het fundament voor de bouw van een grensmuur, hoewel de grens niet één keer werd genoemd. Dat deed hij door de wereld in twee kampen te verdelen: aan de ene kant de moderne, beschaafde, vredelievende landen waar recht en orde heerst. Aan de andere kant de primitieve, slecht bestuurde landen, die zich niet aan internationale afspraken houden, die toevlucht bieden aan terroristen, waar chaos en misdaad triomferen, die geen controle hebben over hun burgers en hun grondgebied.
Al-Qaeda was het eerste doelwit, die zoals ‘elke terreurgroep met mondiale reikwijdte’ moest ‘worden uitgeroeid waar die maar groeit.’ Bush vergrootte daarbij twee kenmerken van de nieuwe vijand stelselmatig uit: de vijand is lastig te identificeren én hij is niet aan grondgebied gebonden.
Landen die muren bouwen hebben gemiddeld een vier keer zo hoog inkomen per hoofd van de bevolking als landen die tegen die muren moeten aankijken
Landen als India en Israël waren er als de kippen bij om hun binnenlandse en buitenlandse conflicten onder te brengen in de mondiale war on terror. Zij werden toch ook geplaagd door terrorisme? En al veel langer dan Amerika. Geen enkele regeringsleider sprak destijds over het belang van grensversterking. Daar kwamen ze pas later mee.
Het werkelijke doel bij het optrekken van muren was in de meeste gevallen het buitensluiten van migranten uit minder welvarende buurlanden. Landen die muren bouwen hebben gemiddeld een vier keer zo hoog inkomen per hoofd van de bevolking, blijkt uit cijfers van de Amerikaanse politicologen Ron Hassner en Jason Wittenberg.
Maar landen die muren bouwen, noemen terreurbestrijding liever als doel. Dat snoert elk verzet de mond. 9/11 was het keerpunt. Daarna begon het grote bouwen van muren. Van Brunei tot Koeweit. Van China tot Turkmenistan.
De grens met Mexico
Grensbeveiliging kreeg in de VS voor het eerst topprioriteit bij de oprichting in 2003 van het ministerie voor Home Security, Binnenlandse Veiligheid. Eerste verantwoordelijkheid is ‘de toegang beletten van terroristen en massavernietigingswapens,’ stond in de beginselverklaring. Pas daarna ging het om ‘immigratiewetten handhaven’ en ‘smokkelwaar weren.’ ‘We kunnen ons niet beschermen tegen terrorisme, als we niet ook de illegale immigratie aanpakken,’ reageerde Steven Camorota, directeur van het Center for Immigration Studies. Smokkel, illegale migratie, geweld en terrorisme belandden al snel op één hoop.
Overheidsverklaringen en mediareportages vestigden tussen 2002 en 2005 systematisch de aandacht op het groeiende geweld van rivaliserende drugskartels in Mexico en op de ontwrichtende werking van de stroom “illegale” migranten op de Amerikaanse werkgelegenheid en cultuur.
Overheid en media wekten ook eendrachtig de indruk dat de grens tussen Mexico en de VS onder invloed van globalisering veel te open was geworden. Maar die grens was de laatste anderhalve eeuw altijd open geweest. Dat kon moeilijk anders. Ze slingert door de meest onherbergzame, afgelegen streken. Ze is 3.169 kilometer lang. De belangrijkste doorgangswegen hadden wel douaneposten. Maar tussenin lag open land. Wie moest de vreemdeling daar staande houden? De grens bestond op kaarten, niet fysiek, op de grond.
In 2006 viel het besluit om een 1.125 kilometer lange grensbarrière te bouwen tussen Mexico en de VS. Gerechtvaardigd door de oorlog tegen terrorisme. Parlementslid Peter King, de initiatiefnemer van de Secure Fence Act (de Wet Beschermend Hekwerk) onthulde dat er documenten van Al-Qaeda waren gevonden waaruit bleek dat terroristen de VS via Mexico wilden binnendringen. Andere leden van het Huis van Afgevaardigden beriepen zich op niet te controleren informatie van veiligheidsdiensten. Aan de zuidelijke grens waren in 2005 al 644 illegale immigranten opgepakt uit landen die het terrorisme steunen, zei David Weldon. David Dreier verklaarde: ‘Ik gruwel bij het idee om een hek op te richten. Maar we hebben geen keuze. (...) We zitten midden in een oorlog tegen terrorisme.’
Het Huis van Afgevaardigden ging akkoord met 283 stemmen voor en 138 tegen, de Senaat met 80 tegen 19. Onder de voorstemmers: Barack Obama en Hillary Clinton.
Bij de ceremoniële ondertekening van de wet verspreidde het Witte Huis een overzicht van wat Bush op het gebied van grensbeveiliging al tot stand had gebracht. Het aantal agenten van de Border Patrol was sinds 2001 verhoogd van 9.000 naar ruim 12.000 en zou de volgende drie jaar tot 18.000 stijgen. De uitgaven voor grensveiligheid waren sinds 2001 meer dan verdubbeld tot 10,4 miljard dollar in 2006.
Het doel van het hek was, zei Bush, om ‘een natie van wetten’ te beschermen. Tegelijkertijd gaf hij het ministerie van Binnenlandse Veiligheid de bevoegdheid om alle wetten te negeren die een snelle bouw van het hekwerk in de weg stonden. In 2011 had het ministerie volgens de Congressional Research Service al 37 federale wetten aan zijn laars gelapt. Die besluiten konden alleen juridisch worden getoetst door het Hooggerechtshof, en ook dan maar marginaal.
Met een andere wet rekte Bush het grensgebied op waar de staat bijzondere bevoegdheden geniet. Agenten van de Border Patrol zetten vaste controleposten op langs alle belangrijke, doorgaande wegen, meestal circa 50 kilometer van de grens. Ze kregen het recht zonder volmacht elk schip, voertuig en vliegtuig staande te houden en te doorzoeken binnen een straal van 100 mijl (160 kilometer) van landsgrens of kust. Twee derde van de Amerikaanse bevolking woont in dat “grensgebied”. De American Civil Liberties Union spreekt van een “grondwetvrije zone”.
Brandhaard Bangladesh
Andere landen die grensbarrières bouwden, volgden het Amerikaanse voorbeeld. Ze gebruikten vergelijkbare argumenten en hanteerden eenzelfde aanpak. Ze verruimden bevoegdheden van grenswachten en veiligheidsdiensten en beknotten de bescherming van burgers, met name in grensgebieden. Uit naam van de nationale veiligheid.
Dat India de 2.308 kilometer lange grens met Pakistan van meet af aan afsloot, was logisch. Beide landen waren in 1947 ontstaan toen de Britten hun imperium deelden in een staat voor hindoes en een staat voor moslims. Sinds die splitsing leefden India en Pakistan op voet van oorlog.
Maar waarom besloot de Indiase regering in 1986 dat er een hek moest komen langs de 4.096 lange grens met Bangladesh? Dat land had zich juist in 1971 met een bloedige burgeroorlog losgemaakt van Pakistan, met steun van India. Er woonden overwegend moslims, net als in de Indiase buurstaat West-Bengalen. Bevolkingsgroepen aan weerszijden van de grens deelden taal en cultuur.
Etnische conflicten in verschillende deelstaten zetten de Indiase regering onder grote druk. De oppositie eiste krachtdadig optreden, desnoods van het leger. ‘Het besluit om een hek te zetten langs de grens met Bangladesh was ineffectief maar geniaal,’ legde de Indiase econoom Jagdish Bhagwati later uit. Niks doen zou politiek explosief zijn geweest. Ingrijpen van het leger had tot een bloedbad geleid. ‘Een hek bouwen was de minst schadelijke manier om niks te doen.’ Bij de eeuwwisseling was de grens nog steeds zo open als ze altijd geweest was. Volgens overheidsinformatie was nog geen vijf procent van de afrastering voltooid.
Pas na 11 september 2001 maakte de Indiase regering serieus werk van het zwaar versterkte hek met Bangladesh. Drie dagen na 9/11 verklaarde premier Atal Bihari Vajpayee: ‘Zeker 53.000 families in India kennen de pijn maar al te goed die nabestaanden in de Verenigde Staten nu voelen. Want dat is het aantal slachtoffers dat terroristen de laatste twintig jaar in India hebben neergemaaid en opgeblazen.’
Indiase regeringsleiders scheppen een duister genoegen in de vaststelling dat hun land het zwaarst van alle naties door terrorisme is getroffen. En het is waar dat India sinds 2001 geen jaar zonder grote terreuractie met veel doden heeft gekend. Een hekwerk van bijna drie meter hoog, versterkt met beton en prikkeldraad, langs de hele grens met Bangladesh moest uitkomst bieden.
De aanleg van de grensbarrière kostte zeker 4 miljard dollar. Ze wordt bewaakt door de Border Security Force, met 220.000 mensen de grootste grensmacht ter wereld.
Bedreigd Israël
Zelfverdediging. Dat was ook de rechtvaardiging voor de bouw van de 700 kilometer lange grensmuur die Israëliërs en Palestijnen scheidt. Plannen voor die muur bestonden al langer. De laatste weerstand tegen de muur smolt pas na 9/11 en door de Tweede Intifada, de Palestijnse opstand aan het begin van deze eeuw. Bij bomaanslagen vielen in maart 2002 alleen al 142 Israëlische doden.
Sindsdien verrees wat aan de ene kant ‘het veiligheidshek’ of het ‘antiterreurhek’ wordt genoemd, en aan de andere kant bekend staat als ‘Apartheidsmuur’. Elk van die namen is misleidend en suggereert dat het om één lange, onafgebroken barrière gaat. De scheidsmuur is eerder een gevarieerd en verfijnd stelsel van afzonderlijke hekken en afrasteringen.
In stedelijke gebieden zijn het betonnen muren van zes meter hoog die met prikkeldraad zijn bewapend en voorzien van geavanceerde bewegingsdetectiesystemen en andere elektronica. De barrières snijden dwars door akkers en dorpen, beschermen joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever en belemmeren de Palestijnen in hun bewegingsvrijheid.
Dat doet ‘een kleine, humane, democratische natie’ niet voor de lol, leert de Israëlische overheidsbrochure Saving Lives. Israël doet het alleen omdat de Palestijnse Autoriteit niet in staat of bereid is de eigen bevolking in de hand te houden.
En ja, ook de Europese Unie bouwde haar eigen grensmuren. Al viel dat niet zo op. Ze beperkte zich tot de zuidelijke buitengrenzen. De eerste dubbele omheiningen, uitgerust met prikkeldraad, camera’s, en bewegingssensoren ontstonden in 1998 en 2001 bij Melilla en Ceuta. Ze moesten de Afrikaanse migranten tegenhouden die zich via de twee Spaanse enclaves in Marokko met duizenden per jaar eenvoudig toegang verschaften tot Europa. Duizenden migranten deden in 2005 een georkestreerde aanval op de hekken, waarbij 24 doden vielen. Het antwoord van Spanje: nog een hek. Nog hoger en afschrikwekkender. Vorige maand bestormden migranten opnieuw de enclaves. Weer een hek?
Een zwaar versterkte afrastering scheidt sinds vorig jaar ook Griekenland van Turkije, ruim 10 kilometer lang. Daar waar migranten zonder geldige papieren in donkere nachten de Europese Unie binnenwandelden.
De grootste barrière die Europa opwierp tegen Afrikaanse en Aziatische immigranten, is op het eerste oog onzichtbaar
Maar verreweg de grootste barrière die Europa opwierp tegen ongewenste Afrikaanse en Aziatische immigranten, is op het eerste oog onzichtbaar. Ze loopt dwars door de Middellandse Zee en pakt een hap mee van de Atlantische Oceaan. Ze bedient zich van marineschepen, vliegtuigen, helikopters, satellietbeelden, radarsystemen en zogeheten Rapid Border Intervention Teams. De Nederlands-Amerikaanse socioloog Saskia Sassen spreekt van ‘een Berlijnse Muur op water.’ Vloeibare muren doorsnijden ook de Timorzee en de Straat van Florida, om Australië en de VS te vrijwaren van ongewenste buitenlanders.
Professor Henk van Houtum, hoofd van het Nijmeegs Centrum voor Grensonderzoek, verwijt de Europese Unie dat ze Afrikaanse landen medeplichtig maakt aan de beveiliging van de Europese grensmuur. Ze dwingt landen als Senegal en Mauritanië om mee te werken aan het tegengaan van migratie en als bufferstaten te fungeren, in ruil voor ontwikkelingshulp en andere financiële steun.
Gevaren binnen de muur
Angst bouwt muren. Maar muren houden terrorisme niet tegen. ‘Er is geen enkel bewijs dat grensmuren een meer dan marginaal effect hebben op het terrorisme,’ zegt Reece Jones, Amerikaans geograaf aan de Universiteit van Hawaï in een telefonisch vraaggesprek. Zijn landgenoot Wendy Brown, hoogleraar Politieke Wetenschappen aan de Universiteit van Californië, noemt grensmuren in een lezing op YouTube zelfs ‘irrelevant voor de nationale veiligheid.’ Ze wijst erop dat de meeste terreuracties van de laatste tien jaar in de VS en Europa ‘van eigen makelij zijn.’ De aanslagen op de marathon van Boston in april van dit jaar werden niet gepleegd door binnengedrongen buitenlanders, net zomin als de aanslagen op de metro van Londen in 2005.
‘Er is geen enkel bewijs dat grensmuren een meer dan marginaal effect hebben op het terrorisme’
Muren houden ook gelukzoekers niet tegen. Twee derde van de Amerikaans grens met Mexico ligt nog wagenwijd open. Muren en hekken concentreren zich in de stedelijke gebieden. Het illegale verkeer verschuift naar meer afgelegen gebieden, waar alleen palen staan om auto’s de doorgang te beletten. De Pew Hispanic Trust schat dat het aantal “illegale” immigranten tussen 2000 en nu met 33 procent is gestegen van 8,4 naar 11,2 miljoen. Dat is drie keer zoveel als in 1990.
De oversteek naar de VS wordt wel duurder en gevaarlijker voor reizigers zonder papieren. Vroeger trok een “illegale” immigrant er in zijn eentje op uit. Tegenwoordig reizen ze in groepen, begeleid door mensensmokkelaars. Soms stranden ze in de woestijn of op ander onherbergzaam terrein. Vorig jaar werden er zo’n 700 lijken geborgen. Ter vergelijking: de Berlijnse Muur eiste 136 doden in 28 jaar. Een bijkomend effect: omdat de oversteek zo riskant is, vestigen steeds meer “illegale” immigranten zich noodgedwongen permanent in de VS.
Grensmuren doden. Overal ter wereld. Voor de kust van Australië verdronken de afgelopen vijf jaar naar schatting duizend “illegale” migranten. Onderweg naar Fort Europa stierven sinds 1993 zeker 13.250 gelukszoekers, volgens de Zweeds-Iraanse antropoloog Shahram Khosravi. De Indiase grensmacht doodde sinds 2006 meer dan duizend arme boeren uit Bangladesh, van wie de meeste werden verdacht van het smokkelen van koeien. ‘Bloedmuur’ noemen ze het hek in Bangladesh.
Die “nevenschade” weerhoudt het ministerie van Homeland Security er niet van de grensmuur met regelmaat te roemen. Ze heeft het dan altijd over de terugloop van illegale grensoverschrijdingen in stedelijke gebieden, niet over het onwettige grensverkeer elders. Drugskartels controleren lucratieve smokkelroutes en verdedigen met grof geweld hun monopolies. Ze graven tunnels onder de grens door, sommige met verlichting en ventilaties. Dat blijkt uit politierapporten en onderzoek van drugsbestrijders. Sommige tunnels verbinden magazijnen aan beide zijden van de grens.
Dat soort onthullingen sterken het ministerie van Homeland Security alleen maar in de roep om meer grensmuren. Het ministerie kan rekenen op de vaste bijval van de groeiende beveiligingsindustrie en haar ingehuurde lobbyfirma’s. De grens levert omzet en banen op. Het persbureau Associated Press schat dat de Amerikaanse overheid tussen 2001 en 2011 zeker 90 miljard dollar heeft gespendeerd aan grensbeveiliging.
Kosmopoliet en paria
Waarom zijn grensmuren zo populair? Waarom neemt hun aantal onverminderd toe als ze niet tot beloofde resultaten leiden? Als ze niet bijdragen aan vrede en veiligheid? Als ze de democratie ondermijnen die ze moeten verdedigen?
Voor het antwoord op die vragen ging Wendy Brown , hoogleraar Politieke Wetenschappen aan de Universiteit van Californië, te rade bij Sigmund Freud. Ze vergelijkt burgers in welvarende landen met angstige kinderen die hunkeren naar de bescherming van vader staat. Globalisering is een benauwend verschijnsel, met haar ongecontroleerde kapitaalstromen, verschuivende machtsverhoudingen, eroderende status van de middenklasse, verwatering van de nationale identiteit en Euro-Atlantische welvaart die steunt op een verpauperde buitenwereld. Naties hebben maar heel beperkte greep op deze bedreigingen. Dat kunnen ze nooit toegeven. Dat zouden burgers niet verdragen. Vader moet onkwetsbaar en almachtig zijn. Hij moet tenminste die illusie wekken. Door grensmuren te bouwen waarop alle bedreigingen kunnen worden geprojecteerd.
Grensmuren zijn dus wel degelijk effectief, maar anders dan de landen die ze bouwen, pretenderen. Ze vormen een psychisch veiligheidsschild. Ze rechtvaardigen, sanctioneren en versterken mondiale ongelijkheid. Ze scheiden machtigen van machtelozen en rijken van armen.
Welvarende landen waren eind negentiende eeuw 9 keer rijker dan arme landen. Eind 20ste eeuw was dat 45 keer
Welvarende landen waren aan het eind van de negentiende eeuw gemiddeld 9 keer rijker dan arme landen. Aan het eind van de twintigste eeuw was dat 45keer. Ongelijkheid tussen afzonderlijke staten en individuen is vele malen groter en neemt nog altijd toe. Grensmuren zijn het meest zichtbare deel van een verfijnd, wijdvertakt systeem van mondiale apartheid.
Ze verdelen de wereldbevolking, naar geboorteplaats en in twee klassen. Aan de ene kant de business class van bevoorrechten. Zij die zich vrij over de aardbol kunnen bewegen om arbeidsklimaat, rechtssysteem en belastingregime te kiezen dat hun belangen het beste dekt.
En aan de andere kant de overgrote meerderheid die het mensenrecht op vrij bewegen wordt ontzegd en die tot de thuislanden wordt veroordeeld. Zij moeten zich onderwerpen aan het filtersysteem dat bepaalt voor wie plaats is in de enclaves van welvaart en voor wie niet. Dat gebeurt op basis van veronderstelde economische meerwaarde en vermeende risico’s voor veiligheid en cultuur. Muren maken de wereld overzichtelijk .
Daar: de paria. Hier: de kosmopoliet.
Kai Wiedenhöfer: Confrontier
De foto's in dit verhaal zijn onderdeel van het project Confrontier van de fotograaf Kai Wiedenhöfer. Komende woensdag zal zijn fotoboek worden gepresenteerd voor de Berlijnse Muur, waar hij de afgelopen maanden ook zijn Wall On Wall project exposeerde.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
