Dit gaat er mis als we vluchtelingen in Afrika willen houden

‘Ik wil alleen maar weten of het een jongen of een meisje is,’ zegt Abdullah Bashir Umar, Bekijk hier een foto van Umar. een kleine man van begin dertig. Kalm vertelt hij hoe hij zo’n tien jaar geleden vanuit Niger naar Libië kwam. Hij voerde mee op de legale stroom van arbeidskrachten uit sub-Sahara Afrika die werk zochten in Libië, aangemoedigd door de toenmalige regering van Moammar Khadafi.

Hij was niet eens van plan een boot naar Europa te nemen. Toch zit Umar, wanneer ik hem spreek in mei, al bijna twee maanden opgesloten in een vuile cel in Tripoli, samen met twaalf andere migranten uit West-Afrika. In die slecht verlichte kooi met een rottend plafond komen ze de dagen door met een damspel gemaakt van oud karton. ’s Nachts proberen ze te slapen op matrassen die krioelen van de luizen.

Sinds de dag van zijn arrestatie heeft Umar geen contact meer gehad met zijn vrouw, die acht maanden zwanger was toen hij werd opgepakt.

Umar kwam per ongeluk terecht in het sleepnet van de anti-migratiemachine. Die wordt gefinancierd door Europa en bemand door zowel de Libische kustwacht als door milities.

Dat Umars celgenoten nu niet onderweg zijn naar Europa is in de ogen van de EU een groot succes. Dat ze onder erbarmelijke omstandigheden in Libië worden vastgehouden, daar ging het tot voor kort niet over.

Hoewel hij niets misdaan heeft en het onduidelijk is wanneer hij vrijkomt, mag Umar van geluk spreken: hij is tenminste niet als slaaf verhandeld.

Mensenrechtenorganisaties en de Verenigde Naties trokken al eerder aan de bel, maar het bestaan van ‘openbare’ veilingen van migranten als slaven trok pas echt de aandacht van Europese regeringsleiders nadat CNN er vorige maand beelden van uitzond. Bekijk de CNN-beelden hier. Daarop was te zien hoe zakenlieden voor een paar honderd dollar per stuk Afrikaanse mannen kochten om ze als slaven in de bouw en de landbouw te laten werken.

In de dagen na de uitzending kwamen zowel de VN Veiligheidsraad als de Afrikaanse Unie en de EU bijeen om te praten over het lot van migranten in Libië. Lees hier meer over de bijeenkomst van de EU, de VN en de Afrikaanse Unie.

De migratie is spectaculair gedaald...

Sinds 2014 zijn er ongeveer een half miljoen migranten uit Afrika, het Midden-Oosten en zelfs Azië in Italië aangekomen via wat hulporganisaties de ‘Centraal-Mediterrane Route’ noemen. Het overgrote deel van de migranten die langs deze route reizen, stapt in Libië op een bootje.

In 2016 kwamen meer dan 181.000 migranten via deze weg naar Italië. Met gevaar voor eigen leven: volgens statistieken van het IOM, het migratie-agentschap van de Verenigde Naties, zijn er op de Centraal-Mediterrane Route sinds 2014 ruim 13.000 doden gevallen. Toen ik afgelopen mei in Libië was, verwachtten de plaatselijke autoriteiten dat de aantallen in 2017 tot recordhoogte zouden stijgen.

Maar in juli en augustus, normaal hoogseizoen voor de oversteek, kelderde het aantal migranten dat vanuit Libië in Italië aankwam juist.

Toen ik in Libië was, verwachtten de plaatselijke autoriteiten dat de aantallen in 2017 tot recordhoogte zouden stijgen

Politici en beleidsmakers in Europa, op zoek naar bewijs dat hun maatregelen tegen immigratie effect sorteren, klopten zichzelf op de borst. Federica Mogherini, hoge vertegenwoordiger van de Europese Unie voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid en tevens vicepresident van de Europese Commissie, zei tegenover het Europees Parlement: ‘De maatregelen die we eindelijk, eindelijk hebben kunnen nemen tonen nu de eerste resultaten.’

Zo zegde de Europese Unie onder andere 136 miljoen euro toe voor het opleiden en uitrusten van de Libische kustwacht en voor de bouw van gevangenissen: daar worden migranten vastgehouden voordat ze naar hun landen van herkomst kunnen worden gedeporteerd.

Afzonderlijke EU-lidstaten hebben nog eens tientallen miljoenen dollars toegezegd voor het EU Noodfonds voor Afrika, ter waarde van 3,2 miljard euro. Dat fonds is bedoeld voor hulp aan de landen waar migranten vandaan komen, en voor het verbeteren van de grensbewaking in landen als Libië, Niger en Soedan. European Commission: EU Emergency Trust Fund for Africa.

… maar dat is geen verbetering

Toch geloven maar weinig experts dat de daling van het aantal migranten dat deze zomer in Europa aankwam het gevolg is van deze hulp. Want ondertussen sloot Italië deals met plaatselijke milities en mensensmokkelaars in het westen van Libië.

Het praktische resultaat: migranten worden opgesloten zonder uitzicht op vrijlating, tenzij er losgeld wordt betaald. En in sommige gevallen worden ze dus zelfs als slaven verkocht.

Libië is op dit moment grofweg verdeeld tussen twee rivaliserende machtscentra: één in de hoofdstad Tripoli en een ander in de oostelijke stad Tobroek. Daarnaast zijn grote delen van het land in handen van een scala aan milities, waaronder Islamitische Staat.

Bij gebrek aan een centrale overheid zijn EU-landen, Italië voorop, op zoek gegaan naar nieuwe lokale partners om de migratie naar Europa te stoppen.

‘Het is duidelijk dat sommige milities gerekruteerd zijn,’ aldus Mark Micallef, die in Libië onderzoek doet naar mensensmokkel. Volgens Micallef hebben milities in westelijk Libië, die eerder sleutelposities bekleedden in de mensensmokkel, zich nu toegelegd op het tegengaan van zulke activiteiten. Sterker nog, voorheen rivaliserende groepen werken nu samen om het aantal vertrekken te beperken.

Hoe Libische milities betaald worden om migranten tegen te houden

Het brein achter deze ontwikkeling is de Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken Marco Minniti, de man die door de New York Times werd omschreven als de Italiaanse ‘meesterspion’. New York Times: Italy’s ‘Lord of the Spies’ Takes On a Migration Crisis

‘Minniti heeft nauwe banden met de Italiaanse inlichtingendiensten en de Italiaanse inlichtingendiensten hebben uitstekende connecties in Libië,’ legt Luca Raineri uit. Raineri is onderzoeker aan de Sant’Anna School of Advanced Studies in Pisa en een specialist in de geopolitiek van de Sahara en de Sahel. ‘Dus ze weten waarschijnlijk precies wat ze de voornaamste smokkelbendes moeten betalen om het lonend te houden,’ zegt hij.

Hulporganisaties en mensenrechtengroeperingen hebben zware kritiek geuit Human Rights Watch: Navy Support for Libya May Endanger Migrants. en de VN beschrijft de overeenkomst als ‘onmenselijk,’ France 24: Italy defends Libya migrant deal dubbed ‘inhuman’ by UN. maar Minniti verdedigt de Italiaanse migratiedeal tegen zulke kritiek.

‘Minniti heeft nauwe banden met de Italiaanse inlichtingendiensten en de Italiaanse inlichtingendiensten hebben uitstekende connecties in Libië’

De financiële steun komt op meerdere manieren bij de verschillende partijen in Libië terecht. Bijvoorbeeld door rechtstreekse betaling aan milities en smokkelaars. Of via tussenpersonen, zoals plaatselijke ngo’s of lokale burgemeesters en stamhoofden, die met gewapende groepen over de voorwaarden onderhandelen.

En ook: door geld te geven aan de door de VN gesteunde Regering van nationale eenheid (GNA). Die speelt het geld door naar milities die formeel onder het ministerie van Binnenlandse Zaken vallen maar toch vrijwel autonoom opereren.

Met de GNA als tussenpersoon kunnen Italië en de EU afstand nemen van aantijgingen dat ze rechtstreeks steun verlenen aan groeperingen, waarvan bekend is dat ze mensenrechten schenden – bijvoorbeeld via mensensmokkel.

Europa wil geen vuile handen maken, dus het doet niets

Deze aanpak is een poging de vluchtelingendeal tussen de EU en Turkije na te bootsen.

Met dit in 2016 gesloten akkoord probeert de EU de grensbewaking te verplaatsen: het betaalt Turkije om migranten en asielzoekers tegen te houden voordat zij Europa kunnen bereiken. In plaats van de werkelijke oorzaken van migratie aan te pakken, besteedt de EU simpelweg de wettelijke en menselijke verplichtingen uit aan Turkije.

Europa houdt zo de handen schoon, terwijl de crisis buiten het eigen grondgebied blijft voortduren.

Geen enkele Europese beleidsmaker zou het EU-migratiebeleid zo uitleggen, maar de autoriteiten in doorvoerlanden als Libië maken zich geen illusies. ‘Europa wil Libië inzetten als een muur om Afrika van Europa te scheiden,’ vertelde Ayoub Qassem, woordvoerder van de Libische marine, tijdens mijn laatste bezoek aan Libië. ‘Europa wil zijn reputatie op het gebied van de mensenrechten schoon houden.’

Het gevolg is dat migranten handelswaar zijn geworden. Bepaalde partijen in Libië, waaronder milities die verbonden zijn aan de door de VN gesteunde regering, vangen, verkopen, en verhandelen migranten of gebruiken ze op andere manieren in hun voordeel. Het is onderdeel van wat ik een industrieel complex van opsluiting en deportatie noem, en dat de EU en haar lidstaten ondersteunen. Het doel: migranten ervan weerhouden Europa te bereiken.

Het klinkt alsof dit beleid migranten op zee redt en ze weer terug naar huis stuurt. In de praktijk worden ze, zoals ik eerder al berichtte, Lees mijn artikel hier terug: Nearly there, but never further away onder slechte omstandigheden in overvolle cellen vastgezet en daar net zo lang tegen hun wil vastgehouden totdat ze losgeld betalen. Of tot ze worden verkocht aan mensenhandelaars en -smokkelaars die hen uitbuiten en mishandelen. Als ze geluk hebben, helpt het migratie-agentschap van de VN om hen te repatriëren. De CNN-rapportage over slavenhandel in Libië lijkt namelijk eindelijk voor wat momentum te zorgen. Afrikaanse leiders zijn nu binnen de Afrikaanse Unie akkoord gegaan met een noodplan voor het repatriëren van circa 700.000 migranten vanuit Libië. Ze krijgen steun van de EU en de VN. Communicatie van de Europese Commissie over het EU migratiebeleid.

Dit maakt de kans op vrede alleen maar kleiner

Ondertussen blijven migranten echter naar Libië komen en blijven Italië en de EU bereid samen te werken met iedereen die aantoont de klus te kunnen klaren. En gewapende groepen blijven zich opwerpen als onmisbare partners voor de Europese pogingen om migranten te beletten via Libië door te reizen.

Alsof dat allemaal nog niet erg genoeg is, mist het beleid volledig doel. De directe samenwerking met milities leidt er namelijk toe dat het lopende conflict in Libië verergert. Elke langetermijnoplossing voor het beheersen van migratie van Afrika naar Europa vraagt om een stabiel Libië met een levensvatbare overheid. De huidige EU-benadering maakt de kans op vrede kleiner, en de wederopbouw lastiger.

‘Het is hoogstwaarschijnlijk dat smokkelaars zich blijven aanpassen. De afname van het aantal mensen dat de oversteek maakt is maar tijdelijk’

Bovendien blijven de migratieroutes gewoon bestaan – ze worden alleen verlegd. Lees meer over de verlegde migratieroutes in dit stuk op de New York Times: Why More Migrants Are Dying in the Sahara.

Hoewel Europese beleidsmakers de plotselinge afname van het aantal binnenkomende migranten zien als bewijs van effectief beleid, lijkt de huidige aanpak onhoudbaar. De huidige maatregelen zijn gericht op het blokkeren van specifieke stromen langs bepaalde routes, maar ze negeren de oorzaken van migratie en ontheemding.

‘Het is hoogstwaarschijnlijk dat smokkelaars zich blijven aanpassen. De afname van het aantal mensen dat de oversteek maakt is maar tijdelijk,’ zegt Charles Heller van de Goldsmiths University of London.

Zowel Heller als Micallef onderstrepen dat het aantal vertrekkende migranten uit smokkelknooppunt Sabratha weliswaar is gedaald nadat Italië een deal sloot met plaatselijke partijen, maar dat andere locaties in westelijk Libië zich (opnieuw) manifesteren als vertrekpunten voor migrantenschepen. ‘Dat bewijst hoe eenvoudig die netwerken zich aanpassen,’ zegt Heller.

Migratie wordt onzichtbaar

Maar de Europese grens stopt niet bij Libië. In het zuidelijke buurland Niger neemt Europa ook grote risico’s.

De overgrote meerderheid van de West-Afrikaanse migranten reist via Niger naar Libië. Als gevolg van ferm optreden door plaatselijke autoriteiten in smokkelknooppunt Agadez daalde in 2016 het aantal migranten dat via Niger naar Libië trok.

Het is echter niet duidelijk of de migrantenstroom daadwerkelijk is verminderd of slechts is omgeleid: het migratieagentschap van de VN schat bijvoorbeeld dat elke maand nog steeds 6.000 migranten door Niger trekken.

De hardhandige aanpak die de EU in Niger aanmoedigt, zorgt ervoor dat migrantensmokkel minder zichtbaar wordt. Wat al gold als een van ’s werelds gevaarlijkste smokkelroutes voor migranten is daardoor nog gevaarlijker geworden. Lees meer over migratie en Niger in dit rapport van Clingendael.

Om te voorkomen dat ze door autoriteiten in Niger worden opgemerkt, voeren smokkelaars migranten nu namelijk langs routes door de Sahara. Migranten lopen hier gigantische risico’s en worden geregeld in de woestijn aan hun lot overgelaten zodra ze zijn gespot door plaatselijke beveiligingstroepen.

Het optreden in Niger heeft de stromen vanuit Noord-Afrika naar Europa dus niet afgeknepen. Routes om Niger heen worden nieuw leven ingeblazen, via de buurlanden Mali in het westen en Tsjaad in het oosten. Migranten vinden nieuwe wegen naar Libië of laten het land simpelweg links liggen op weg naar vertrekpunten in Tunesië of Algerije.

Het gevolg: elke ‘oplossing’ gaat over de korte termijn

In de drie jaar dat ik nu verslag doe van wat Europeanen de ‘migrantencrisis’ noemen, heb ik geregeld meegemaakt dat beleidsmakers me, in vertrouwen en wat schaapachtig, vertelden dat ze gedwongen zijn tot problematisch kortetermijnbeleid om te voorkomen dat anti-immigratiepartijen de macht in handen krijgen.

De redenering, zo zeggen ze keer op keer, is dat voor migranten en vluchtelingen de situatie nog veel erger wordt als iemand anders de baas is.

Tot op zekere hoogte is dit een overtuigend argument, en Europese landen hebben wel degelijk het recht te bepalen wie hun grondgebied betreedt. Maar ze hebben ook verplichtingen onder de internationale wetgeving.

Misschien moeten we het idee maar loslaten dat Europa migratie op een duurzame en humane manier probeert op te lossen. We zitten vast aan korte-termijnvoorstellen die op de middellange termijn niet leiden tot betekenisvolle resultaten. Op de lange termijn kunnen ze zelfs contraproductief blijken.

De huidige benadering is misschien slimme politiek, het is zeker geen intelligent beleid.

Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het Pulitzer Center on Crisis Reporting en vertaald uit het Engels door Tom Mes.

De oversteek Als gevolg van de recente ontwikkelingen in Libië is er een grote toename van Afrikaanse migranten die de oversteek via de Straat van Gibraltar naar Europa proberen te maken. Fotograaf Jurgen Huiskes fotografeerde deze migranten in september 2017 in Tarifa en Ceuta. Bekijk hier meer werk

Lees ook:

Dit verhaal laat zien waarom vluchtelingen naar Libië terugsturen inderdaad inhumaan is De afgelopen maanden stokte de toestroom van migranten die over zee Europa binnenkwamen. Dat heeft alles te maken met bikkelhard Europees beleid, waardoor talloze vluchtelingen in mensonterende omstandigheden vastzitten in Libië. Niet gek dat de VN nu de noodklok luidt. Lees het verhaal van Daniel Howden hier terug Hoe de EU de verantwoordelijkheid voor doden op zee afschuift De Europese Unie wil graag een baken voor de mensenrechten zijn. Maar gisteren publiceerde ze een actieplan dat de vluchtelingenstroom naar Italië moet indammen. En daaruit blijkt: het voorkomen dat economische migranten Europa bereiken vindt ze belangrijker dan échte vluchtelingen beschermen. Lees de update van Tomas Vanheste hier terug.