2018: het jaar waarin de vrouw als decoratief ding echt niet langer ‘kon’

2018 wordt het jaar waarin de vrouw als decoratief ding ineens écht niet langer ‘kon’.

Ga maar na: in januari werd bekend dat de schaars geklede ‘pitspoezen’ verdwijnen uit de Formule 1. In februari sneuvelden de walk-on-girls bij het darten. In juni moesten de camera’s van het WK Voetbal niet meer vooral op blonde vrouwen inzoomen. Vervolgens kondigde de Ronde van Spanje^* aan afscheid te nemen van de vrouw als zoenend decorstuk, net als de Ronde van Vlaanderen.^* En het kan zomaar zijn dat we zojuist de laatste rondemiss in de Tour de France^* hebben gezien.

Grote sportevenementen gaan ‘met de tijd mee’, en het tijdperk heet #MeToo.

#MeToo gaat over het aankaarten van seksueel geweld en seksuele intimidatie. En in toenemende mate gaat het ook over de cultuur die die uitwassen mogelijk maakt. En hoewel er ook veel mannelijke slachtoffers naar voren zijn gekomen, treft het meeste seksuele geweld vrouwen.^* Vandaar, ook in dit stuk, de focus op de vrouw.

Het Kijk-Naar-Meisje is op haar retour. Zelfs de meest iconische vrouwenvleeskeuring, Miss America, verklaarde in juni van dit jaar dat haar ‘badpakkencompetitie’ niet meer van deze tijd is^* – waarmee de organisatie zichzelf eigenlijk als achterhaald bestempelde. Voortaan gaat het bij de Missverkiezing om talent, karakter en ambities, niet om uiterlijk. Dat mag ook wel, voor een organisatie die zichzelf bestempelt als ‘the nation’s leading advocate for women’s education’.^*

Ook de rivaliserende organisatie Miss Universe – waar Donald Trump ooit de baas was en de Miss Universe van dienst vernederde^* – doet haar best om relevant te blijven. Ze knalde er tijdens de laatste ceremonie een filmpje in met #MeToo-getuigenissen^* van de deelnemende vrouwen. Wij staan aan de goede kant, hoor, wij zien vrouwen niet als stukjes vlees! Als dat waar is, is er veel veranderd sinds de tijd van Trump.

Als zelfs een schoonheidswedstrijd moeite krijgt met de schoonheidswedstrijd, dan weet je: de vrouw als decoratie is op haar retour

Als zelfs een schoonheidswedstrijd moeite krijgt met het principe van de schoonheidswedstrijd, dan weet je: de vrouw als decoratie is hard op weg naar de verdomhoek. Samen met lijfstraffen, levertraan, de sigaret en Zwarte Piet vormt ze daar bevallig deel van de Dingen Die Ooit Normaal Waren En Nu Niet Meer.

Prima, wat mij betreft. Ik zie vrouwen liever om andere redenen op een podium staan dan altijd maar weer als oogstrelende terzijde van borsten-en-billen.

Maar wat ik echt interessant vind aan het verdwijnen van de decoratieve deerne, is wat het me leert over #MeToo, over de weerstand die deze en andere progressieve cultuurveranderingen oproepen, en over het conflict tussen feministen onderling dat daarbij meespeelt.

De Miss moet verdwijnen, het meisje wil blijven

Over de verdwijnende ‘poezen’ en Missen wordt steeds op dezelfde manier bericht: een verslaggever begint met de mededeling dat ze verdwijnt, en ondervraagt vervolgens een van de vrouwen over wie het gaat, een meisje dat voor de camera benadrukt uit vrije keus en met plezier haar decoratiewerk te doen en dat niet blij is dat haar bijverdienste wegvalt.

Neem dit interview^* met Ashley, ‘dé Nederlandse walk-on girl’. Zij fonkelt van plezier als ze haar werk bij het darten beschrijft. ‘Het is een soort prinsessenverhaal, je mag een weekend lang mooie glitterjurken aan, make-up dragen, op je hoge hakken lopen, je komt in beeld…’ Maar, zegt de voice-over, ‘dit shine-momentje wordt haar mooi afgenomen’ na kritiek ‘uit de feministische hoek’.

Hetzelfde verhaal geldt voor het ‘bloemenmeisje’ in een Vlaamse wielerronde. In een minireportage^* zien we hoe het meisje, – dat geen naam krijgt – door de man die haar heeft uitgezocht in haar wang geknepen wordt. ‘Kijk toch wat een lieverd dat is’, zegt hij, en: ‘Kom, zal ik het voordoen?’, waarbij hij een hand om haar gezicht legt en zich naar voren buigt als om haar te kussen. Ze stapt achteruit, ongemakkelijk lachend.

Zelf zegt het bloemenmeisje dat ze het jammer vindt dat haar rol verdwijnt. Het is ‘net Zwarte Piet’, vindt ze. Dat is ook een traditie waar kritiek op is. En ze voegt toe: ‘Oké, ergens is het ook racistisch, maar als je dan een beetje verder kijkt, waarover het hele verhaal gaat, is ’t toch heel veel leuker als het wel nog zou bestaan.’

Maar ‘het hele verhaal’ achter Zwarte Piet, net zoals dat achter het Kijk-Naar-Meisje, gaat volgens critici (zoals ik) juist over ongelijkheid. Over machtsstructuren en over een representatie die beperkend werkt voor een bepaalde groep, in dit geval vrouwen. Toch heel veel leuker als dat niet zou bestaan.

De verdedigers van walk-on-girls zien Ashley, die haar baantje kwijtraakt. De voorstanders van afschaffing zien zulke baantjes als symbool voor De Vrouw Die Mooi Is En Verder Niks, een siervrouw waar je best in mag knijpen. En van dat symbool én dat knijpen willen ze af.

En toch wringt het ergens, want telkens weer botst dat ‘grote verhaal erachter’ op mensen van vlees en bloed, die geen zin hebben om er symbool voor te staan. De meeste Missen en pitspoezen ervaren hun werk, neem ik aan, niet als denigrerend; ze hebben ervoor gekozen. Hoe kan hun puur decoratieve rol voor hen als individu prima aanvoelen, maar tegelijkertijd kleinerend zijn voor vrouwen in bredere zin?

Het detail of het grote verhaal?

Zij die alles (de badpakronde, de pitspoes, de rondemiss) bij het oude willen laten, beroepen zich op persoonlijke keuzevrijheid en de bankrekening van het bloemenmeisje zelf. Die doet het toch vrijwillig? Die wil toch gewoon wat bijverdienen en heeft toch niets vervelends meegemaakt? De behoudenden houden het kortom klein, op het niveau van het detail en het individu.

Dat gedoe over bloemenmeisjes! Het zijn toch allemaal maar kleinigheidjes, zegt de organisator van de wielerwedstrijd. Daar hoef je toch niet over in discussie?

Aan de andere kant beroepen zij die de boel willen veranderen, zich doorgaans juist op iets groters: ‘de beweging’, ‘een cultuuromslag’, ‘de tijdsgeest’. Het gaat om instituties, structuren en algemeen belang.

Die twee kleine woordjes waar deze beweging mee begon – ‘me too’ – zeggen het eigenlijk al: ik ook, ik sluit me aan bij de andere vrouwen die dit ook allemaal hebben meegemaakt, ons verhaal is structureel.

Met die bril op zie je de samenhang tussen de massa incidenten, zodat een bikinironde of een rondemiss moeiteloos symbool staan voor het klimaat dat vrouwen objectiveert en daardoor seksueel geweld mogelijk helpt maken.

Hetzelfde detail kan door elk van beide kampen aangedragen worden als argument voor een ander extreem

Maar door incidenten tot symbolen te maken van grotere structuren, roepen progressieve bewegingen weerstand op. De verdedigers van de folklore die onder vuur ligt, zien er enkel aanstellerij in.

Boos worden om een ‘klimaat’ of een ‘structuur’ komt vaak neer op boos worden om de incidenten en details waarin die zich uit; dat is een recept voor onbegrip. Want wie dat ‘grotere verhaal’ achter die details niet ziet, vindt de hele discussie muggenzifterij. En veel critici houden het daarop. Of ze verkiezen een ander groot verhaal, over toenemende betutteling en muilkorving bijvoorbeeld.

Zo kan hetzelfde detail door elk van beide kampen aangedragen worden als argument voor een ander extreem. Een vrouw spreekt zich online uit over haar handtastelijke baas? Bewijs voor een vrouwvijandig seksueel klimaat óf van puriteinse mannenhaat.

Het gevaar van de tactiek aan de basis van #MeToo – wijzen op verbanden, ook tussen groot en klein – is dat de discussie onmiddellijk op de kleine dingen komt te liggen, en zich zodoende makkelijk laat ridiculiseren.

Een generatiekloof binnen het feminisme?

Die spanning valt samen met een kloof in het #MeToo-debat tussen feministen onderling.

Meestal wordt die geduid als een generatiekloof, vanwege de prominente oudere vrouwen die kritiek uitten op wat zij als aanstellerij zien (zoals actrice Catherine Deneuve, feminist Germaine Greer, of hier te lande schrijvers schrijvers Jessica Durlacher en Wilma de Rek.

Maar volgens mij kun je beter spreken van een conflict tussen een institutionele en een individualistische focus. Het gaat namelijk om twee groepen die elk door een ander eind van de verrekijker kijken: de een ziet alles heel erg groot, de ander heel erg klein.

Dat verschil viel me ook op toen ik onlangs werd uitgenodigd om in gesprek te gaan over #MeToo met twee vrouwen van de generatie van mijn moeder. In plaats van een generatieconflict ging het voor mijn gevoel meer om een generalisatieconflict: hoe groot of hoe klein is het verband waarin je een bepaald incident plaatst? Aanleiding van het gesprek was een boek van de schrijver en feministe Helen Garner, uit 1992: The First Stone.

Dit journalistieke boek vertelt over een zaak die in 1991 speelde aan de Universiteit van Melbourne, maar die gillend actueel is. Een handtastelijke rector wordt aangeklaagd door twee studentes die, gefrustreerd over het gebrek aan gehoor, tot in de rechtszaal gaan; het ruïneert zijn carrière.

Garner leest het in de krant en maakt zich kwaad. Gekker moet het niet worden! Dit zijn gewoon de ways of the world, vindt Garner. Hadden die studentes die man niet gewoon een uitbrander kunnen geven, in plaats van de zaak op te blazen tot een nationaal schandaal?

Ze vindt de jonge vrouwen naïef. Er zijn nu eenmaal vaststaande patronen van mannelijk gedrag, verzucht de oude feministe. Ze vindt bovendien dat de studentes hun individuele verantwoordelijkheid hadden moeten nemen voor het ‘effect’ van hun jeugdige schoonheid op de sullige professor. Wat hadden ze eigenlijk aan? Want ach, die mannen. ‘Ze kunnen het niet helpen. Ze weten niet eens dat ze het doen.’

Als ik dat lees, denk ik: Wie krijgt hier nu de slachtofferrol?

Bovenal begrijpt Garner de enorme woede van de jonge vrouwen niet. De beschonken rector knijpt op een feestje in je borsten. Vervelend, maar toch niet ernstig? Of ligt er soms iets verschrikkelijks achter deze toch vrij kleine vergrijpen, vraagt ze zich af, iets dat zij niet ziet?

Als dit de ‘ways of the world zijn’, moeten ze om

Daar hebben we precies het conflict rond #MeToo. De voorvechters van die beweging zeggen, net als Garners studentes:

Ja, er ligt iets verschrikkelijks achter, iets groters. Die handtastelijkheden zijn namelijk deel van een situatie waarin 73 procent van de (Nederlandse) vrouwen te maken krijgt met seksuele intimidatie, 53 procent met ongewenste aanraking en zoenen, 22 procent met seksueel geweld en 11 procent met verkrachting.

En nee, we hebben geen zin meer om laconiek te reageren wanneer men ons bepotelt, we willen dat er iets verandert. Als dit de ways of the world zijn, moeten ze om. En als er mannen zijn die het ‘niet kunnen helpen’, dan leren ze dat maar.

In plaats van het individu te wapenen tegen de wereld (ga op zelfverdediging!) wil #MeToo de wereld veranderen

Volgens Garner, en veel andere mensen, hoort bepaald mannelijk gedrag er gewoon bij, als een natuurverschijnsel. Je kunt het maar het beste stoïcijns ondergaan. Hoost het, trek dan een jas aan, sla je stormlijnen uit, sta niet zo machteloos te jammeren.

#MeToo zegt juist: dit gaat niet over het weer, maar over het klimaat. Het machtsklimaat, en het klimaat waarin vrouwen worden gezien als dingen ter versiering en vermaak. De voorvechters van #MeToo zijn doordrongen van de mogelijkheid van zoiets als klimaatverandering. Dit keer eens een positieve.

Wat ooit als onontkoombaar gold, moet nu anders. In plaats van het individu te wapenen tegen de wereld (ga op zelfverdediging!) wil #MeToo de wereld veranderen. Dat maakt de beweging in mijn ogen in plaats van zeurderig juist heel erg optimistisch.

Vechten tegen een systeem, hoe doe je dat?

Hoe vecht je anders tegen een systeem dan door concrete, individuele handelingen aan te wijzen en te zeggen: ‘Kijk, het lijkt klein, maar hier gebeurt het dus, dit gebeurt stelselmatig, en nu is het genoeg’?

Een machtssysteem is ongrijpbaar, een machtig individu dankzij #MeToo niet meer. De betaster is niet langer onaantastbaar.

Media-aandacht vermenigvuldigt het belang van elk incident. Hoe publieker dat figuur, hoe groter zijn symboolfunctie, hoe groter de impact. Op detailniveau (veel aandacht maakt het waarschijnlijker dat de beschuldigde de laan uit vliegt), maar helemaal op het niveau van het systeem. Want dat is het doel: een fundamentele mentaliteits- en cultuurverandering.

Dat brengt ons terug bij de bloemenmeisjes, Missen, walk-on-girls en pitspoezen. Die symboolvrouwen die na #MeToo nog steeds symbool staan voor de vrouw als trofee, maar niet langer in positieve zin.

De Miss is voor seksisme wat de kanarie is voor de kolenmijn

Zoals een veroveraar ook als eerste standbeelden omhaalt en straatnamen verandert, zo valt de huidige strijd tegen seksisme en objectivering allereerst de symbolen daarvan aan: niet alleen machtige mannen die zich hebben misdragen (de bekendste: Harvey Weinstein, de Amerikaanse filmproducent die zijn macht over vrouwelijke acteurs en medewerkers zou hebben misbruikt en wordt aangeklaagd voor onder andere verkrachting), maar ook de anonieme Kijk-Naar-Meisjes die voordoen wat er in een Weinstein-wereld van een vrouw verwacht wordt.

Draagt zo’n meisje bij aan seksisme? Ze maakt geen seksistische opmerkingen en geeft geen kneepjes in billen, maar neemt ze publiekelijk in ontvangst. Ze is er voor de sier, en dus wordt ze soms ook zo behandeld – zoals die keer dat wielrenner Peter Sagan een bloemenmeisje voor de grap in haar kont kneep. Professioneel blijven glimlachen, dacht het meisje in kwestie, dat daar ten slotte voor was ingehuurd. Maar welke boodschap gaat er van zulke beelden uit?

Door de rol die ze vervult, is de symboolvrouw passief objectiverend. Ze doet voor: mooi zijn en de aandacht die dat oplevert glimlachend ondergaan. In die zin is ze Weinsteins onvrijwillige handlanger. Ze is de vrouwelijke tegenpool van de machtige handtastelijke man: alleen machtig in haar werking als symbool, in het verspreiden van passiviteit.

Dat maakt het Kijk-Naar-Meisje bij uitstek iets voor #MeToo om haar pijlen op te richten.

Daarbij gaat het niet om die paar walk-on-girls of rondemissen op de buis, maar om de talloze meisjes die hen op tv zien en zo leren zichzelf te zien als decoratief. Het gaat om de jongens en mannen die aangemoedigd worden om dat ook te denken, en ernaar te handelen. Dáár ligt de impact.

Net zoals de impact van #MeToo ook niet echt ligt bij Harvey Weinstein, maar bij al die jongens en mannen die leren om een gedeelde verantwoordelijkheid te nemen voor het bewaken van de grens tussen ‘fijn’ en ‘te ver’, zodat hun beoogde partners vrijer kunnen genieten van het spel van aantrekken en afstoten.

Dus: dag ‘pitspoes’, dag tourmiss, dag Miss America. Dag symboolvrouwen, die eindelijk eens het symbool zijn van een vooruitgang.

Meer lezen?