/dc-useruploads-images/25da21364d054f31aaf0ba46f84366e4.png)
Staan de koppensnellers voor de poort? Bedreigen barbaren onze beschaving?
Met die twee vragen begon ik mijn stuk over de terugkeer van de grensmuren dat als eerste Verhaal van de Dag online ging toen De Correspondent vijf jaar geleden begon. Omdat vandaag de campagne begint om The Correspondent te lanceren, een Engelstalige uitbreiding van De Correspondent, is me gevraagd dit stuk te actualiseren.
Omdat het goed laat zien dat grensoverstijgende thema’s een nieuw soort journalistiek verdienen. Ook in het Engels.
Wat blijkt? Het onderwerp is relevanter dan ooit. Opnieuw kan ik dezelfde vragen opwerpen.
Staan de koppensnellers voor de poort? Bedreigen barbaren onze beschaving? Loert de algehele chaos?
Hebben we daarom grensmuren nodig om ons achter te verbergen?
Je zou het geloven als je president Donald Trump en een aantal van zijn Republikeinse partijgenoten hoorde in de aanloop naar de tussentijdse verkiezingen van vorige week in de Verenigde Staten.
Een groep van ruim zesduizend vluchtelingen en migranten was op 12 oktober in Honduras vertrokken voor een tocht van 2.500 kilometer naar de VS. Ze hopen zo te kunnen ontvluchten aan het geweld en de armoede in Midden-Amerika. En Trump maakte die karavaan tot speerpunt in de verkiezingscampagne.
Hij noemde de vluchtelingen ‘erg slechte mensen’ en sprak van ‘een invasie’, ‘een woeste aanval’ en ‘een nationale ramp’. ‘Pak een camera en ga midden in die karavaan staan, dan zul je MS-13 zien, dan zul je het Midden-Oosten zien’, verklaarde Trump, een Salvadoraanse bende op één hoop gooiend met bebaarde terroristen.
Geen wonder dat Trump onmiddellijk 5.200 militairen naar het grensgebied stuurde, bovenop de 2.100 leden van de Nationale Garde die hij daar dit jaar al eerder had gestationeerd. Naast de 17.000 grenswachten die daar dagelijks patrouilleren.
Begrijpelijk ook dat hij zijn verkiezingsbelofte van 2015 herhaalde: er moet een grensmuur komen tussen Mexico en de Verenigde Staten. De bestaande grensbarrières van ruim 1.100 kilometer moeten worden versterkt en uitgebreid met nog eens 1.600 kilometer aan muren en hekken. Om ‘misdadigers’ en ‘verkrachters’ te weren, zei hij er voor de duidelijkheid bij.
77 grensmuren met een totale lengte van 40.000 kilometer
Steeds meer landen voelen zich blijkbaar bedreigd door hun naaste buren. Van alle grensmuren tussen landen is 80 procent de laatste achttien jaar gebouwd. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog was er geen een, bij de val van de Berlijnse Muur in 1989 waren het er 15. Dit jaar zijn er volgens een onderzoeksgroep van de Universiteit van Québec ‘zeker 77’.
In het tijdperk van globalisering en polarisering groeit het aantal grensmuren als nooit tevoren. Zoals ook andere obstakels toenemen die een vrije doorgang van personen verhinderen: visaregelingen, biometrische grenscontroles, patrouillerende marineschepen.
Maar het meest zichtbaar zijn de betonnen wanden en ijzeren hekwerken waarachter landen zich verschansen. Van Hongarije tot Estland. Van Oezbekistan tot Botswana. Van Thailand tot Iran. Van Brunei tot Koeweit. Van China tot Turkmenistan.
Bangladesh, met een grens van 4.288 kilometer, is al vrijwel volledig omheind met prikkeldraad. Saoedi-Arabië streeft naar een muur rondom het hele land. Samen zijn die grensbarrières zo’n 40.000 kilometer lang, genoeg om de hele aardbol te omspannen.
Al die grensmuren uit de grond stampen, dat gebeurde niet in het geheim. Landen die bouwen, willen juist dat afscheidingen zichtbaar zijn en indruk maken. Dat geldt zeker voor de landen met de bekendste grensmuren: de Verenigde Staten, India en Israël. Landen die zich graag presenteren als respectievelijk de oudste democratie ter wereld, de grootste democratie ter wereld en de meest stabiele democratie in het Midden-Oosten. Is democratie zo kwetsbaar? Maakt democratie ook bang?
Samen bouwden de VS, India en Israël sinds 2000 ruim 5.700 kilometer aan grensmuren. Het zijn in elk van de drie landen de grootste en duurste infrastructurele werken van het nieuwe millennium.
Weinig mensen zijn zich bewust van die wildgroei aan muren en de ellende die ze veroorzaken. Media maken wel melding van die monumentale barrières, maar dan gaat het bijna altijd om één grens. Zoals de Amerikaans-Mexicaanse. Of om één deelonderwerp. Zoals de Palestijnse boer die zijn olijfboomgaard alleen via een lange omweg kan bereiken als gevolg van de muur.
Nooit wordt duidelijk dat er een verband bestaat tussen al die grensmuren. Dat ze allemaal worden gebouwd in naam van de nationale veiligheid. Dat is steeds het argument. Maar maken muren landen werkelijk veiliger? Of vormen ze juist een bedreiging voor de meerderheid van de mensheid?
Ooit droomden politieke leiders van een wereld zonder grenzen
Begin jaren negentig fantaseerden politieke leiders nog over een wereld zonder grenzen. De val van de Berlijnse Muur in 1989 leek de doodsklok te luiden voor alle grensmuren, zoals die tussen Noord- en Zuid-Korea. Restanten van een voorbije tijd.
De Europese Unie opende in 1993 de grenzen tussen lidstaten voor personen. Burgers konden zich binnen het grondgebied van de EU vrij bewegen, zonder gecontroleerd te worden. Mexico, Canada en de Verenigde Staten versimpelden het onderlinge verkeer van goederen en personen. In 1994 werd de Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst (NAFTA) van kracht.
In de jaren negentig vroeg men zich af: was het wel verstandig om de grenzen zo wagenwijd open te houden?
Maar in de jaren negentig dienden zich ook de eerste tegenkrachten aan. Was het wel verstandig de grenzen zo wagenwijd open te houden? Inkomens- en welvaartsverschillen tussen rijke en arme landen waren in de twintigste eeuw sterk toegenomen. Via televisie en internet konden arme massa’s de exorbitante rijkdom elders voor het eerst met eigen ogen zien. Het aantal internationale migranten steeg sinds het jaar 2000 van 173 miljoen naar 258 miljoen in 2017. In rijkere landen groeide het onbehagen over de gelukzoekers die hun deel kwamen halen van de mondiale poet.
Hoe de grensmuur tussen Mexico en de VS ontstond
De eerste grensmuur tussen Mexico en de VS verrees in 1993 bij San Diego: 23 kilometer lang. Initiatieven om de hele grens te vergrendelen liepen stuk op gebrek aan geld en politieke wil.
De terreuraanslagen van 11 september 2001 waren voor de Verenigde Staten een keerpunt. Amerika verhief de nationale grenzen tot eerste ‘verdedigingslinie’ in de strijd tegen terreur, met name de grens met de zuiderburen. Al was geen van de daders het land binnengekomen vanuit Mexico.
In de toespraken die president George W. Bush hield in de weken na 11 september, legde hij al wel het fundament voor de bouw van een grensmuur, hoewel de grens niet één keer werd genoemd. Dat deed hij door de wereld in twee kampen te verdelen: aan de ene kant de moderne, beschaafde, vredelievende landen waar recht en orde heerst. Aan de andere kant de primitieve, slecht bestuurde landen, die zich niet aan internationale afspraken houden, die toevlucht bieden aan terroristen, waar chaos en misdaad triomferen, die geen controle hebben over hun burgers en hun grondgebied.
We kunnen ons niet beschermen tegen terrorisme als we niet ook de illegale immigratie aanpakken
Grensbeveiliging kreeg in de VS pas topprioriteit bij de oprichting in 2003 van het ministerie voor Homeland Security, Binnenlandse Veiligheid. Eerste verantwoordelijkheid is ‘de toegang beletten van terroristen en massavernietigingswapens’, stond in de beginselverklaring. Pas daarna ging het om ‘immigratiewetten handhaven’ en ‘smokkelwaar weren’.
‘We kunnen ons niet beschermen tegen terrorisme als we niet ook de illegale immigratie aanpakken’, reageerde Steven Camarota, directeur van het Center for Immigration Studies. Smokkel, illegale migratie, geweld en terrorisme belandden al snel op één hoop.
Overheidsverklaringen en mediareportages vestigden tussen 2002 en 2005 systematisch de aandacht op het groeiende geweld van rivaliserende drugskartels in Mexico en op de ontwrichtende werking van de stroom illegale migranten op de Amerikaanse werkgelegenheid en cultuur.
Overheid en media wekten ook eendrachtig de indruk dat de grens tussen Mexico en de VS onder invloed van de globalisering veel te ‘open’ was geworden. Maar die grens was de laatste anderhalve eeuw altijd open geweest.
Dat kon moeilijk anders. Ze slingert door de meest onherbergzame, afgelegen streken. Ze is 3.169 kilometer lang. De belangrijkste doorgangswegen hadden wel douaneposten. Maar tussenin lag open land. Wie moest de vreemdeling daar staande houden? De grens bestond op kaarten, niet fysiek, op de grond.
In 2006 viel het besluit om een 1.125 kilometer lange grensbarrière te bouwen tussen Mexico en de VS. Gerechtvaardigd door de oorlog tegen terrorisme. Het Huis van Afgevaardigden ging akkoord met 283 stemmen voor en 138 tegen, de Senaat met 80 tegen 19. Onder de voorstemmers: Barack Obama en Hillary Clinton.
Doel van het hek, zei Bush, was om ‘een natie van wetten’ te beschermen. Tegelijkertijd gaf hij het ministerie van Binnenlandse Veiligheid de bevoegdheid alle wetten te negeren die een snelle bouw van het hekwerk in de weg stonden. In 2011 had het ministerie volgens de Congressional Research Service al 37 federale wetten aan zijn laars gelapt.
Andere landen volgden het voorbeeld, zoals India
Andere landen die grensbarrières bouwden, waren er als de kippen bij om hun binnenlandse en buitenlandse conflicten ook onder te brengen in de mondiale war on terror. Zij volgden het Amerikaanse voorbeeld. Ze verruimden bevoegdheden van grenswachten en veiligheidsdiensten. En ze beknotten de bescherming van burgers, met name in grensgebieden. In naam van de nationale veiligheid.
Dat India de 2.308 kilometer lange grens met Pakistan van meet af aan afsloot, was logisch. Beide landen waren in 1947 ontstaan toen de Britten hun imperium deelden in een staat voor hindoes en een staat voor moslims. Sinds die splitsing leefden India en Pakistan op voet van oorlog.
Maar waarom besloot de Indiase regering in 1986 dat er een hek moest komen langs de 4.096 kilometer lange grens met Bangladesh? Dat land had zich juist in 1971 met een bloedige burgeroorlog losgemaakt van Pakistan, met steun van India. Er woonden overwegend moslims, net als in de Indiase buurstaat West-Bengalen. Bevolkingsgroepen aan weerszijden van de grens deelden taal en cultuur.
Etnische conflicten in verschillende deelstaten brachten de Indiase regering in het nauw. De oppositie eiste krachtdadig optreden, desnoods van het leger. ‘Het besluit om een hek te zetten langs de grens met Bangladesh, was ineffectief maar geniaal’, legde de Indiase econoom Jagdish Bhagwati later uit.
Niks doen zou politiek explosief zijn geweest. Ingrijpen van het leger had tot een bloedbad geleid. ‘Een hek bouwen was de minst schadelijke manier om niks te doen.’ Bij de eeuwwisseling was de grens nog even gemakkelijk te overschrijden als ze altijd geweest was. Volgens overheidsinformatie was nog geen 5 procent van de afrastering voltooid.
Pas na 11 september 2001 maakte de Indiase regering serieus werk van het zwaar versterkte hek aan de grens met Bangladesh. Drie dagen na ‘9/11’ verklaarde premier Atal Bihari Vajpayee: ‘Zeker 53.000 families in India kennen de pijn maar al te goed die nabestaanden in de Verenigde Staten nu voelen. Dat is het aantal slachtoffers dat terroristen de laatste twintig jaar in India hebben neergemaaid en opgeblazen.’
Een hekwerk van ruim 3.400 kilometer lengte, bijna drie meter hoog, versterkt met beton en prikkeldraad, moest voor eens en voor altijd veiligheid bieden. De barrière wordt bewaakt door de Border Security Force, met 220.000 mensen de grootste grensmacht ter wereld.
Zoals ook Israël
Zelfverdediging. Dat was ook de rechtvaardiging voor de bouw van de 700 kilometer lange grensmuur die Israëliërs en Palestijnen scheidt. Plannen voor die muur bestonden al langer. De laatste weerstand tegen de muur smolt pas na 9/11 en door de Tweede Intifada, de Palestijnse opstand aan het begin van deze eeuw.
Sindsdien verrees wat aan de ene kant ‘het veiligheidshek’ of het ‘antiterrorismehek’ wordt genoemd, en aan de andere kant bekendstaat als ‘apartheidsmuur’. Elk van die namen is misleidend en suggereert dat het om één lange, onafgebroken barrière gaat. De scheidsmuur is eerder een gevarieerd en verfijnd stelsel van afzonderlijke hekken en afrasteringen.
In stedelijke gebieden zijn het betonnen muren van zes meter hoog die met prikkeldraad zijn bewapend en voorzien van geavanceerde bewegingsdetectiesystemen en andere elektronica. De barrières snijden dwars door akkers en dorpen, beschermen Joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever en belemmeren de Palestijnen in hun bewegingsvrijheid.
Dat doet ‘een kleine, humane, democratische natie’ niet voor de lol, leert de Israëlische overheidsbrochure ‘Saving Lives’. Israël doet het alleen omdat de Palestijnse Autoriteit niet in staat of bereid zou zijn de eigen bevolking in de hand te houden.
In Europa kwam de hausse aan grensmuren pas na 2015
En ja, ook de Europese Unie bouwde haar eigen grensmuren, al viel dat aanvankelijk niet zo op. De eerste dubbele omheiningen, uitgerust met prikkeldraad, camera’s en bewegingssensoren, ontstonden in 1998 en 2001 bij Melilla en Ceuta. Ze moesten de Afrikaanse migranten tegenhouden die zich via de twee Spaanse enclaves in Marokko met duizenden per jaar eenvoudig toegang verschaften tot Europa. Sindsdien zijn de dubbele hekken met een extra laag uitgebreid. Nog hoger en afschrikwekkender.
Een zwaar versterkte afrastering scheidt sinds 2012 jaar ook Griekenland van Turkije, ruim 10 kilometer lang. Daar waar migranten zonder geldige papieren in donkere nachten de Europese Unie binnenwandelden.
Maar de hausse aan grensmuren kwam in Europa pas op gang toen meer dan een miljoen vluchtelingen daar in 2015 een veilig heenkomen zochten. Hongarije ging voorop. Slovenië, Macedonië en Bulgarije volgden.
Daarna greep een aantal Noord- en Oost-Europese landen naar hetzelfde middel in reactie op de toegenomen dreiging vanuit Rusland. Zo verschenen er grensbarrières in Noorwegen, Oekraïne, Estland, Letland en Litouwen. Inmiddels heeft Europa alweer bijna net zoveel kilometers zwaarbewaakte grensversperring als in de tijd van de Koude Oorlog met het IJzeren Gordijn.
De grootste barrière van Europa loopt dwars door de Middellandse Zee. Een ‘Berlijnse muur op water’
Maar verreweg de grootste barrière die Europa opwierp tegen ongewenste Afrikaanse en Aziatische immigranten, is op het eerste oog onzichtbaar. Ze loopt dwars door de Middellandse Zee en pakt een hap mee van de Atlantische Oceaan. Ze bedient zich van marineschepen, vliegtuigen, helikopters, satellietbeelden, radarsystemen en krijgt duur betaalde assistentie van de Libische kustwacht. De Nederlands-Amerikaanse socioloog Saskia Sassen sprak van ‘een Berlijnse Muur op water’.
Bij voorkeur houdt de Europese Unie vluchtelingen en migranten eerder nog tegen, voordat ze de Afrikaanse bodem verlaten. Landen als Niger, Senegal, Mali en Mauritanië beloont ze met ‘ontwikkelingshulp’ als ze meewerken aan het tegengaan van migratie. Zo bouwt Europa onzichtbare muren op Afrikaans grondgebied.
Het Spaanse onderzoeksinstituut Delàs kwam vorige week met een vernietigend rapport over de ‘fortificatie van Europa’. ‘De landen van de Europese Unie benaderen migratiestromen en vluchtelingen met het bouwen van muren, het op slot gooien van grenzen, surveillance en monitoring’, aldus het rapport. ‘Met als argument dat deze onveiligheid en terreur in Europa voorkomen. Het resultaat is een fort, gebouwd op fundamenten van racisme en ongelijkheid.’
Muren maken slachtoffers, ze houden migranten niet tegen
Maar muren houden vluchtelingen en gelukzoekers niet tegen. Niet als ze koste wat kost naar Europa willen, niet als ze op weg zijn naar de VS. Twee derde van de Amerikaans grens met Mexico ligt nog wagenwijd open. Muren en hekken concentreren zich in de stedelijke gebieden. Het illegale verkeer verschuift naar meer afgelegen gebieden, waar alleen palen staan om auto’s de doorgang te beletten.
De oversteek naar de VS wordt wel duurder en gevaarlijker voor reizigers zonder papieren. Vroeger trok een ‘illegale’ immigrant er in zijn eentje op uit. Tegenwoordig reizen ze in groepen, begeleid door mensensmokkelaars. Soms stranden ze in de woestijn of op ander onherbergzaam terrein. Dit jaar werden er in de VS al zo’n vijfhonderd lijken geborgen.
Grensmuren doden. Ook in Europa, ook in Azië. Onderweg naar Fort Europa verdronken sinds 1993 naar schatting 27.000 mensen, in 2017 waren dat er ruim 2.200. Daar komen de doden nog bij die onderweg crepeerden in de Sahara.
Sinds 2006 heeft de Indiase grensmacht meer dan duizend mensen uit Bangladesh gedood. ‘Bloedmuur’ noemen ze de grens in Bangladesh.
Ter vergelijking: de Berlijnse Muur eiste 140 levens in 28 jaar.
Angst bouwt muren. Maar muren houden ook terrorisme niet tegen. ‘Er is geen enkel bewijs dat grensmuren meer dan een marginaal effect hebben op het terrorisme’, zegt Reece Jones, Amerikaans geograaf aan de Universiteit van Hawaï in een telefonisch vraaggesprek.
Zijn landgenoot Wendy Brown, hoogleraar Politieke Wetenschappen aan de Universiteit van Californië, noemt grensmuren ‘irrelevant voor de nationale veiligheid’. Ze wijst erop dat de meeste terroristische acties in de VS en Europa deze eeuw ‘van eigen makelij zijn’. Ze worden door landgenoten gepleegd, niet door buitenlanders.
De ware reden achter de bouw van grensmuren: ‘armoedzaaiers’ en moslims weren
Waarom zijn grensmuren dan toch zo razend populair? Waarom neemt hun aantal onverminderd toe als ze niet tot beloofde resultaten leiden? Als ze niet bijdragen aan vrede en veiligheid?
Voor het antwoord op die vragen ging Brown te rade bij Sigmund Freud. In haar werk vergelijkt ze burgers in welvarende landen met angstige kinderen die hunkeren naar de bescherming van vader Staat.
Vader Staat moet onkwetsbaar en almachtig zijn. Hij moet tenminste die illusie wekken
Globalisering is een benauwend verschijnsel, met haar ongecontroleerde kapitaalstromen, verschuivende machtsverhoudingen, eroderende status van de middenklasse, verwatering van de nationale identiteit en Euro-Atlantische welvaart die steunt op een verpauperde buitenwereld. Naties hebben maar heel beperkte greep op deze bedreigingen. Dat kunnen ze nooit toegeven. Dat zouden burgers niet verdragen. Vader Staat moet onkwetsbaar en almachtig zijn. Hij moet tenminste die illusie wekken.
Pr-acties van regeringen die daadkrachtig willen overkomen
De Canadese politicoloog Élisabeth Vallet, schrijver van het boek Borders, Fences and Walls, kwalificeert de bouw van grensbarrières als ‘pr-actie’ van een regering die een bevolking de schijn van daadkracht en veiligheid wil geven. Grote groepen mensen hebben alle reden om zich bedreigd en bezorgd te voelen. Onvrede, sociale problemen, conflicten kunnen naar believen op de grensmuur worden geprojecteerd. Barrières hebben een symboolfunctie. Ze nemen de reële dreigingen niet weg.
‘Grensmuren beschermen, rechtvaardigen en versterken mondiale ongelijkheid’, zegt de Amerikaanse geograaf Reece Jones, auteur van The Violence of Borders. ‘Al die muren vormen samen een mondiaal systeem van apartheid.’ Ze scheiden machtigen van machtelozen en rijken van armen.
Landen die muren bouwen, hebben een vier keer zo hoog inkomen per inwoner als hun minder welvarende buren
Landen die muren bouwen, hebben gemiddeld een vier keer zo hoog inkomen per hoofd van de bevolking als hun minder welvarende buren. Dat blijkt uit onderzoek van de Amerikaanse politicologen Ron Hassner en Jason Wittenberg. Hun conclusie: grensmuren dienen om ‘armoedzaaiers’ en moslims te weren. Die barrières verdelen de wereldbevolking naar geboorteplaats en in twee klassen. Aan de ene kant de business class van bevoorrechten. Zij die zich vrij over de aardbol kunnen bewegen om arbeidsklimaat, rechtssysteem en belastingregime te kiezen dat hun belangen het beste dekt.
En aan de andere kant de overgrote meerderheid die het mensenrecht op vrij bewegen wordt ontzegd en die tot de thuislanden wordt veroordeeld. Zij moeten zich onderwerpen aan het filtersysteem dat bepaalt voor wie plaats is in de enclaves van welvaart en voor wie niet. Dat gebeurt op basis van veronderstelde economische meerwaarde en vermeende risico’s voor veiligheid en cultuur.
Muren maken de wereld overzichtelijk. Hier: de kosmopolieten. Daar: de paria’s.
In een eerdere versie van dit verhaal werd de neerbuigende term ‘armoedzaaiers’ gebruikt; we hebben daar aanhalingstekens aan toegevoegd om duidelijk te maken dat dat een begrip is dat vooral de voorstanders van grensmuren gebruiken.
Andere verhalen van mij over grensmuren:
Uzu en Muzu (drie verbluffende korte verhalen over grensmuren)
Wat weten mensen aan de ene kant van een grensmuur van de mensen aan de andere kant van die grensmuur? Drie verbijsterende verhalen die ik opdeed op een conferentie over grensmuren.
Waarom president Donald Trump zijn muur nooit mee gaat maken
Gisteren loste Donald Trump zijn grootste belofte in. Hij kondigde de voltooiing van een muur op de grens met Mexico aan. Maar ik voorspel nu al: president Trump gaat die muur nooit meer meemaken.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
