/dc-useruploads-images/bab201a0bec74fc4b973ef60e4950358.png)
Herman Tjeenk Willink was voorzitter van de Eerste Kamer, vicepresident van de Raad van State en informateur van het huidige kabinet. Hij is een man met gezag. En hij waarschuwt al jaren voor de ernstige gevolgen van marktwerking in de publieke sector. Dat is in zijn ogen een doodlopende weg die van binnenuit schade toebrengt aan de democratische orde.
Langzaam begint het besef door te dringen dat die visie zo gek nog niet is. In Den Haag wordt zijn verhaal weliswaar afgedaan als te abstract, maar bij de professionals in het land vindt zijn boodschap wél weerklank: rechters, dokters, politiemensen en docenten, ze hebben het gevoel dat er eindelijk iemand is die hen begrijpt.
Deze podcast nam ik op in aanwezigheid van publiek, in het Theater aan het Spui, in samenwerking met het Nationale Theater. De aanwezigen zaten in ligstoelen om ons heen, in het halfduister, met in het midden een tafeltje, een schemerlamp, twee microfoons, en twee boeken van de hand van Tjeenk Willink: Niet de beperking, maar de ruimte (een bloemlezing uit zijn werk) en zijn nieuwe essay Groter denken, kleiner doen.
De overheid als bedrijf betekent het failliet van de rechtsorde
In dat laatste boek is de centrale stelling: ‘De overheid zien als een bedrijf, met producten en klanten, kosten en opbrengsten – ook wel: bv Nederland – betekent uiteindelijk het failliet van de democratische rechtsorde.’ Tjeenk Willink heeft zich hier vanaf het begin van deze ontwikkeling, in de tweede helft van de jaren tachtig, tegen verzet.
Het ging mis met de ontzuiling, denkt hij. Die voelde als een bevrijding en werd met gejuich onthaald. Wat intussen niet werd gezien, is dat het zuilenstelsel ook een organisch systeem was met vele verbindingen. Met de ontzuiling viel er een gat – het ‘burgerschap’ als publiek ambt viel grotendeels weg, met alle consequenties van dien.
Met de ontzuiling viel het ‘burgerschap’ als publiek ambt grotendeels weg, met alle consequenties van dien
In onze rechtsstaat behoort er een scheiding van machten te zijn; de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke machten zouden autonoom te werk moeten gaan en daarmee in evenwicht zijn. Wanneer de overheid door middel van management en bestuur ingrijpt in de wetgevende macht, raakt dat evenwicht verstoord. Zo benoemt de minister de presidenten van gerechtshoven, met managers in die hoge functies in plaats van vakmensen.
Het is maar een van vele voorbeelden. Voor huisartsen, politieagenten, verplegend personeel, docenten gelden vergelijkbare problemen.
Het fundamentele probleem is volgens Tjeenk Willink dat de publieke sector een bedrijf is geworden. De overheid als bv, geleid door economen en bedrijfskundigen. Het besef van de democratische rechtsorde is in die kringen zoekgeraakt. Ook bij hen heerst weliswaar een minimalistische opvatting van wat democratie nu precies is. Stemmen worden bij de verkiezingen geteld, de partij die wint krijgt het voor het zeggen. Noem het de macht van het getal: als het spreadsheet maar klopt.
Maar dat staat haaks op democratie als normatief en inclusief concept. We hebben afspraken gemaakt over hoe we met elkaar omgaan, over hoe we conflicten vreedzaam oplossen en dat we gematigdheid betrachten. Iedereen zou mee moeten tellen. Vanuit die visie is het tamelijk onbegrijpelijk dat in zo’n rijk land als Nederland grote verschillen kunnen bestaan wat betreft de toegankelijkheid van hulpbronnen, of werk, opleiding en leefomgeving.
De scheidslijnen worden harder en ruim 30 procent van de bevolking is somber over de toekomst. Dat is precies waarom Tjeenk Willink zijn stem verheft.
Is er een weg terug?
De weg terug vraagt uithoudingsvermogen en veel debat, aldus Tjeenk Willink. Het gaat niet van de politici komen, die zijn onderdeel van het systeem. Een cruciale rol is in zijn ogen weggelegd voor ‘openbaar burgerschap’. Hij is hier heel duidelijk over: het zijn professionals die die rol op zich zouden moeten nemen – van de lasser tot de huisarts. Hoe?
Door in verzet te komen tegen alle regels en modellen die hun professionaliteit schaden. Door opnieuw fundamentele vragen te stellen, die eigenlijk gesteld hadden moeten worden ten tijde van de ontzuiling. Wat houdt mijn professionaliteit in? Wat is mijn functie? Wat betekent het om dokter te zijn, of rechter? Wat is de waarde van bureaucratie?
En ook: door naar elkaar te kijken. Hoe doen de anderen het? De artsen hebben al een actiegroep, Het Roer Moet Om, de rechters vinden elkaar in Tegenlicht. Formuleer zo precies mogelijk wat het probleem is. Voer de druk op van buitenaf. En deel de successen.
Meer lezen?
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
