Twee weken geleden doken negen Kamerleden een econometrische machinekamer in. Robert Kok, consultant en bouwer van het zogenoemde was opgeroepen om zijn ‘omstreden rekenmodel’ te komen verdedigen in een drieënhalf uur durende hoorzitting van de Tweede Kamer.

Dat een econometrist zich zo uitgebreid moet komen verantwoorden voor zijn model is ongebruikelijk. Maar er leek ook nogal wat aan de hand te zijn.

RTL Nieuws en Follow the Money (FTM) publiceerden de afgelopen maanden het ene na het andere vernietigende verhaal over Kok en zijn consultancybedrijf Revnext. Het model van Kok ligt al een jaar of tien aan de basis van het doorrekenen van miljarden euro’s aan belastingvoordelen en -subsidies voor (semi-)elektrische auto’s. Hij was nu ook gevraagd het door te rekenen.

Maar De overheid verloor honderden miljoenen euro’s, omdat het ‘brakke model’ de kosten van subsidiëring ‘veel te laag inschatte’. Tegelijkertijd streek de consultant negen ton op voor zijn overheidswerk, en kluste hij – tot overmaat van ramp – bij voor Tesla, dat meer dan een miljard euro binnenkreeg dankzij het riante Nederlandse subsidiebeleid.

Foute boel, kortom.

Maar ik zal maar met de deur in huis vallen: FTM en RTL leverden slecht werk. De bewijsvoering voor hun centrale these – consultant Kok maakt een onverklaarbaar subsidievriendelijk model – is op zijn zachtst gezegd nogal dun. Onder aanmoediging van de politiek – Kamervragen veroorzaakten verhalen, verhalen veroorzaakten Kamervragen – verschenen artikelen die steeds groteskere verdachtmakingen bevatten.

Een onderzoeker was op de stoel van de beleidsmaker gaan zitten, luidde de aantijging. Maar de harde waarheid was dat beleidsmakers de afgelopen jaren altijd op de stoel van de beleidsmakers zaten. De overheid verkwistte vele honderden miljoenen aan kostbare subsidies, niet vanwege modellen, maar omdat Tweede Kamerleden de stukken niet lazen, niet alert waren en fouten maakten – keer op keer op keer.

Hoe het subsidiebeleid voor auto’s uit de hand liep

Om te begrijpen wat er aan de hand is, eerst even wat achtergrond.

De auto moet duurzamer. Dat vinden we al meer dan tien jaar. Minder fijnstof, minder herrie, en vooral minder uitstoot van broeikasgassen. Om dat te bereiken tuigden kabinet en Kamer een oerwoud aan fiscaal vriendelijke automaatregelen op: verlaagde bijtellingen, beperking BPM, vrijstelling MRB, de MIA, de Vamil, de KIA.

Al snel bleek dat dit gestapelde subsidiebeleid uit de klauwen liep. Een Rekenkamerrapport liet zien dat de overheid tussen 2009 en 2013 maar liefst 5,4 miljard euro uitgaf aan En ondanks al die gelden waren de milieuopbrengsten karig.

Had de Tweede Kamer dit kunnen voorzien? Jazeker. Al in 2010 verscheen een evaluatie waaruit bleek dat de kosten van het stimuleren van de verkoop van duurzame auto’s tussen 2008 en 2010

‘Er lijkt geen sprake te zijn geweest van een efficiënt beleid’, constateerden de auteurs dan ook droogjes

Ter vergelijking: in de Europese CO2-emissiehandel kostte het toen een tientje om een ton CO2 te mogen uitstoten. Had de overheid voor die duizend euro uitstootrechten aangekocht – om vervolgens niet te gebruiken – dan had ze

‘Er lijkt geen sprake te zijn geweest van een efficiënt beleid’, constateerden de auteurs dan ook droogjes.

Het hinderde niet. De Tweede Kamer trapte juist het gaspedaal in. Met de ‘Autobrief I’ werd het assortiment aan subsidiemaatregelen nog eens verbreed. Zo kon niet alleen een volbloedelektrische auto van de zaak, maar ook een hybride automobiel van de baas vanaf 2012 aanspraak maken op subsidies.

De kosten liepen nog verder op.

In 2014 verscheen opnieuw Elke ton vermeden CO2 tussen 2008 en 2013 had de staat maar liefst 1.600 euro gekost. In 2013 waren de kosten zelfs 3.000 euro. De subsidies waren namelijk zo riant, dat bedrijven geen zuinigere, maar grotere auto’s kochten voor hun werknemers dan ze anders hadden gekocht.

Mitsubishi verscheepte bijvoorbeeld maar liefst 20.384 dikke hybride SUV’s richting fiscaalvriendelijk Nederland. Veel van de zakelijke rijders van zo’n Mitsubishi Outlander (in de volksmond ook wel: ‘Foutlander’) lieten de stekker lekker in de kofferbak liggen, zodat deze in de praktijk fungeerde als een niet bijzonder zuinige brandstofauto.

Een jaar later verscheen van alle denkbare milieumaatregelen bleek het fiscaal stimuleren van elektrische auto’s de hoogste kosten per vermeden ton CO2 te hebben.

Eric Wiebes, toen VVD-staatssecretaris van Financiën, besloot uiteindelijk om subsidiemaatregelen terug te draaien in de ‘We hebben er zes miljard euro in gestopt en er nul klimaateffect voor teruggekregen’, wist Wiebes later in een interview met AutoWeek te vertellen.

En wie was nu eigenlijk de auteur van al die vernietigende evaluaties? Juist, Robert Kok.

Dus ja, het is wel wat curieus om dan te lezen dat Pieter Klein van RTL Nieuws de modellen van Kok omschrijft als En dat Jan-Hein Strop van Follow The Money hem afschildert als

Dat is Kok namelijk niet. Integendeel zelfs. Staatssecretaris Eric Wiebes noemt nota bene de uitkomsten van Koks evaluatie in zijn besluit uit 2015 om subsidieregelingen te matigen.

Als er iemand schuld heeft aan het ‘jarenlang volgehouden subsidiebeleid’, dan is het de Tweede Kamer zelf, die ondanks al die rapporten stug volhield.

De artikelen van Follow The Money en RTL Nieuws doorstaan dan ook de plausibiliteitscheck niet, om maar in modeljargon te spreken. Of in normale mensentaal: ze slaan de plank mis.

Kamerlid Omtzigt richt zijn pijlen op de modellen van Kok

Waarom denken Follow the Money en RTL Nieuws dan wel dat er hier wat loos is? Dat Kok stinkt?

Enter: Kamerlid Pieter Omtzigt van het CDA.

Omtzigt was een van de weinige Kamerleden die niet lag te slapen op het autosubsidiedossier. De afgelopen tien jaar heeft hij steeds weer of op zijn minst Maar hij stuitte op Kamermeerderheden die zijn amendementen wegstemden. Die ene keer dat hij (hij wist de bijtelling voor hybride auto’s, die Foutlander dus, van 0 naar 7 procent te krijgen) heeft hij de schatkist waarschijnlijk tientallen miljoenen bespaard.

Dus ja, je kunt je zo voorstellen dat Omtzigt zich zorgen maakt nu er een Klimaatakkoord ligt, waarin – opnieuw – een pakket aan autosubsidies wordt aangekondigd.

Alleen vreemd genoeg richt Omtzigt zijn aandacht voornamelijk op de modellen van consultant Robert Kok, en niet op het beleid zelf. Al sinds januari bestookt hij het ministerie van Financiën met Kamervragen.

Vier jaar geleden heeft Kok namelijk in zijn doorrekening van de plannen van Wiebes voorspeld dat er tegen 2018 zo’n 11.000 elektrische auto’s zouden worden verkocht. Een misser, zo lijkt, want in 2018 verkochten fabrikanten zo’n 26.000 elektrische auto’s. Meer dan twee keer zoveel. Met die observatie begonnen de Kamervragen, en daarmee de artikelen van RTL en FTM. Op basis van deze misrekening concludeerden RTL en FTM dat het rekenmodel niet deugde. Ze gingen op zoek naar belangenverstrengeling, foute aanbestedingen, niet-gevalideerde uitkomsten en andere misstanden. ‘De voorspelling [van Kok] zat er zo ver naast dat de schatkist er ,

Handig, zo’n amendement van Omtzigt voor een noodremprocedure, mocht er straks een konvooi prijzige elektro-Jaguars aanmeren

Maar als Klein dan vond hij op pagina 34 een duidelijke waarschuwing. ‘Er bestaat een risico op overstimulering’, schreef Kok daar. Het fiscale voordeel voor zakelijke auto’s was namelijk zo groot, dat de enige beperkende factor het aanbod aan elektrische auto’s was. Mochten er opeens nieuwe, dure luxeauto’s op de markt verschijnen dan zou

Wie dit leest zou kunnen zeggen: handig, zo’n amendement van Omtzigt voor een noodremprocedure, mocht er straks een konvooi prijzige elektro-Jaguars aanmeren. Maar de Kamer besliste indertijd anders. En nu krijgt Kok de schuld van Omtzigt.

Je kunt je trouwens afvragen of het rekenmodel van Kok er wel zo ver naast zat. Zelfs het beste model vliegt uit de bocht als je verkeerde gegevens invoert. En dat bleek hier duidelijk het geval. De doorrekening gaat namelijk uit van een veel lagere economische groei (1 procent) dan gerealiseerd (2,6 procent), en van een veel hogere batterijprijs (300 euro per Kwh) dan gerealiseerd (zo’n 180 euro per Kwh). In zijn rapporten waarschuwt Kok herhaaldelijk voor zulke

En zo komen we ook op een fundamenteler punt: je moet dit soort modellen wel serieus nemen, maar niet te letterlijk. Deze markt is zo grillig, dat het nagenoeg onmogelijk is om over langere periodes de ontwikkelingen exact te voorspellen. Bijvoorbeeld: als we nu niets zouden doen – geen subsidies meer verlenen – dan zou volgens Bij zulke bandbreedtes zou je wel gek zijn om het beleid voor de komende tien jaar in steen te beitelen.

Wat er mis is met de berekeningen van Omtzigt en Follow the Money

Omtzigt geeft het niet op. Er zijn wat hem betreft duidelijke aanwijzingen dat de modellen van Kok niet deugen. In rekent hij voor dat Koks doorrekeningen van het Klimaatakkoord met geen mogelijkheid kunnen kloppen. Hij stelt er Kamervragen over samen met Bart Snels van GroenLinks.

Journalist Jan-Hein Strop van Follow the Money en komt drie dagen later met eenzelfde berekening als Omtzigt. Ook hij concludeert: er klopt niets van Koks doorrekeningen.

Het gaat in deze doorrekeningen om de kosten van de lagere bijtelling op elektrische auto’s. De bijtelling is het bedrag dat je bij je inkomen moet tellen, omdat je een auto van de zaak ook privé gebruikt. Om de aankoop van elektroautomobielen te bevorderen, heeft de wetgever bepaald dat de bijtelling voor elektrische auto’s veel lager ligt (4 procent van de nieuwwaarde van de auto) dan voor brandstofauto’s (22 procent van de nieuwwaarde).

In de doorrekening van het Klimaatakkoord door Kok staat dat de staat een miljard euro aan inkomsten misloopt door deze subsidiemaatregel. Uit Strops berekeningen blijkt: 5,5 miljard. Later stelt hij dat bij naar 4,3 miljard wegens – oh ironie –

Dus hoe komt Strop tot zijn conclusies? Hij gaat aan het werk met ‘een aantal, niet bijzonder wilde aannames’.

Het gaat al mis bij de eerste aanname. Strop rekent met een gemiddelde prijs van gesubsidieerde elektrische auto’s van 50.000 euro. Dit slaat nergens op, want. Als je op een gemiddelde van 50.000 euro wil uitkomen, dan moet elke verkochte elektrische auto 50.000 euro kosten.

Maar dat is nog het minste bezwaar tegen zijn berekening. Strop doet namelijk ook de aanname dat werknemers een brandstofauto van exact dezelfde prijs zouden krijgen van hun baas als elektrische auto’s niet gesubsidieerd zouden worden. Anders gezegd: bedrijven zouden hun Tesla Model X (112.000 euro) met subsidie inruilen voor, zeg, een BMW 7-serie (113.000 euro) zonder subsidie.

Dat is natuurlijk absurd. Als je werkgever geen subsidie krijgt, dan is er minder budget voor auto’s van de zaak. En dan krijg je dus een goedkopere auto, of misschien wel helemaal geen auto van de zaak. Kortom: er zijn meer dure auto’s van de zaak in Nederland, juist omdat ze gesubsidieerd worden. En dat er meer dure auto’s van de zaak zijn

Dat er tal van dit soort gedragseffecten zijn, is precies de reden waarom je een consultant als Robert Kok nodig hebt, die een ingewikkeld model bouwt om ze mee te nemen. Met een achterkant-van-een-sigarendoosberekening zoals die van Follow the Money kom je nergens.

Wil ik daarmee zeggen dat Kok de gedragseffecten goed heeft ingeschat? Vast niet. Maar hij neemt ze tenminste mee. De berekening van Strop en Omtzigt daarentegen is zonder twijfel

De modellen van Kok zijn wél getoetst

Dus nogmaals: wat is hier nu aan de hand? Wat is de misstand?

Steeds weer verschijnt in de artikelen het bezwaar dat het model van Kok ‘een black box’ is; een ‘geheim privémodel’; niemand heeft inzicht in de ‘precieze werking’ van ‘de kabbala van Revnext [het consultancybureau van Kok, red.]’, aldus Follow the Money.

Je vraagt je af waarom, want in de achtergrondrapportage staat beschreven hoe het model werkt: de modelinvoer, de modelparameters, de modeloutput, de modelstructuur, de onzekerheden, de gevoeligheidsanalyses. Je kunt zeggen: ik wil nog meer informatie, maar ‘black box‘...?

De markt voor particuliere elektrische auto’s is zo jong, dat je met geen mogelijkheid het model kunt valideren. De data zijn er namelijk nog niet

Steeds weer wordt ook geschreven dat de doorrekeningen van het Klimaatakkoord door Kok niet ‘gevalideerd’ zijn door de rekenmeesters van TNO en Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Dat klopt. Maar wat betekent dat nou?

Validatie is een technische term, het betekent onder andere dat getoetst is of de modeluitkomsten wel corresponderen met de werkelijkheid. Dus ja, het klinkt enorm kwalijk als dat niet is gebeurd. Maar de markt voor particuliere elektrische auto’s is zo jong, dat je met geen mogelijkheid het model kunt valideren. De data zijn er namelijk nog niet, bevestigt het PBL. Al had het Planbureau het model zelf geschreven, dan nog was het niet te valideren.

Uiteindelijk is de vraag: heeft er iemand meegekeken? Of heeft Kok hier in zijn eentje wat in elkaar geknutseld zonder enige externe controle? Dat is geenszins het geval. Kok licht toe: ‘Het ministerie van Financiën, het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, de brancheverenigingen: de BOVAG, Natuur en Milieu, de RAI... Er zijn wel twintig tot dertig vergaderingen geweest om alle elementen in het model te bespreken.’ PBL en TNO bevestigen allebei dat ze kritisch hebben meegekeken en het model hebben getoetst.

Wat er gebeurt als Kok zich moet komen verantwoorden in de Kamer

Inmiddels is er zoveel rook ontstaan rond het model dat er een hoorzitting in de Tweede Kamer is gepland. ‘Kamerleden grillen omstreden rekenmodel’, kondigde RTL aan. ‘De stekkersubsidie zou zomaar een brandstofbom onder het kabinet kunnen zijn’, ronkt GeenStijl.

Robert Kok moet zich komen verantwoorden.

Tijdens de hoorzitting worden alle verdachtmakingen uit de media gerecycled door Kamerleden. ‘Ik kan helemaal niet uitzoeken wat er in dat model zit’, ‘Welke elasticiteiten, welke batterijprijzen?’

Kok legt uit dat Omtzigt in de achtergrondrapportage bij de doorrekening alle antwoorden had kunnen vinden. De elasticiteiten, de batterijprijzen, ze staan er ‘uitvoerig beschreven’.

Cem Laçin van de SP krijgt het woord. ‘Ik ga het in de pijnlijke hoek houden’, kondigt hij aan. ‘Met een hele simpele berekening [die van FTM, red.] wordt uw doorrekening ten gronde gericht. Kunt u daarop reageren.’

Kok legt uit dat zijn berekening rekening houdt met gedragseffecten, en dat als je dat niet doet, je de kosten zwaar overschat.

Hoe langer de hoorzitting duurt, hoe meer de vraag zich opdringt: wat wil de Kamer nu precies?

‘Is het niet veel betrouwbaarder om geen gedragseffecten mee te nemen’, vraagt Laçin daarop.

In feite vraagt Laçin hier: is het niet veel betrouwbaarder om te doen alsof het subsidiëren van dure Tesla’s geen extra aankopen van dure Tesla’s veroorzaakt?

Kok geeft het enige mogelijke antwoord: ‘Nee.’

Hoe langer de hoorzitting duurt, hoe meer de vraag zich opdringt: wat wil de Kamer nu precies?

Natuurlijk, liever ontwikkelen planbureaus hun eigen modellen, liever maken ze geen gebruik van een particulier model van een consultant, en liever maken ze alle informatie over modellen openbaar inclusief de broncode.

Maar kom op zeg, dit is toch potsierlijk! Er waren evaluaties van Robert Kok, over de excessieve subsidiëring van (semi-)elektrische auto’s. Maar nee, zeggen de Kamerleden, wat wij nodig hadden voor onze besluitvorming was de broncode van een rekenmodel.

Als deze hoorzitting iets laat zien, dan is het wel dat het gemiddelde Kamerlid het woord ‘kruiselingse prijselasticiteit’ leest

Het kan, maar het kan ook niet

Helaas houdt het maar niet op met de artikelen over Kok. Pieter Klein van RTL lijkt in zelfs een heus complot te ontwaren, waarbij het kabinet instructies uitvaardigt aan Kok om – vermoedelijk kabinetsgezinde – uitkomsten te genereren.

‘Er bestaan vingerafdrukken van mysterieuze machinaties’, schrijft Klein. Spannend! Wat is er aan de hand?

‘Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) heeft aan Revnext gevraagd aanvullende berekeningen uit te voeren voor aanvullende vragen van het kabinet.’

…Oké? Het kabinet wilde meer weten over de effecten van andere subsidievarianten, die laat je dan doorrekenen. Logisch, denk ik dan. Wat is het probleem?

Klein vervolgt: ‘Het PBL vroeg [Revnext] om de berekening van het aantal elektrische kilometers te verbeteren. [...] Deze berekeningen zijn uitgevoerd onder opdracht van PBL.’

Ja… verbeteren, mooi, niks mis mee. Toch?

‘Is dit wetenschappelijke ‘finetuning’?’ vraagt Klein zich af. ‘Dat kan, maar het kan ook niet.’

Het kan, maar het kan ook niet – dit heeft weinig meer met journalistiek te maken.

Al deze aandacht leidt af van de echte vraag: wat willen we met elektrische auto’s

En Omtzigt?

Al zijn er tal van passages te vinden in de rapporten van Kok die zijn vrees voor overstimulering ondersteunen. Al herhaalt Kok uit ten treure dat de toekomst ‘onzeker’ is, dat beleidsmakers niet blind moeten varen op zijn modellen, en jaarlijks moeten bijsturen als ze onraad ruiken – wat Omtzigt betreft is het onvoldoende.

‘Zo werkt het niet’, vertelt hij me. ‘In Den Haag is wat het model zegt heilig. Ik kan het zo niet politiek trekken. Dat heeft ook een journalistieke dimensie. Kijk maar tijdens de verkiezingen. Wie de meeste banen krijgt volgens het CPB, die wordt uitgeroepen tot banenkampioen. Hoe dat getal tot stand is gekomen, dat maakt dan niet meer uit.’

Vandaar deze kruistocht tegen de doorrekening. Iedereen wordt in slaap gesust door ogenschijnlijk geruststellende uitkomsten over het Klimaatakkoord – ten onrechte! ‘Het gebruik van dit model zonder erover na te denken gaat voor ongelukken zorgen’, vat Omtzigt samen.

Pieter Omtzigt: ‘In Den Haag is wat het model zegt heilig. Ik kan het zo niet politiek trekken’

Dat ben ik met hem eens, alleen wie moet er dan nadenken?

Ik hoop toch van harte dat Kamerleden verder lezen dan de samenvatting alleen. En nogmaals: Omtzigt was een van de weinige Kamerleden die wel alert was de afgelopen jaren. Maar daarom vind ik zijn optreden hier ook zo teleurstellend. Als een ongeleid projectiel koerst hij af op het verkeerde doelwit.

Misschien is dat die ‘journalistieke dimensie’ waar hij het over had. Weinig medialiefde voor die ene passage in het rapport op pagina zoveel, waarin wordt gesproken van ‘risico’s op overstimulering’ en van ‘kosten per vermeden ton CO2’. Saai, vaag, abstract – al staan er honderden miljoenen op het spel.

Interessanter wordt het als er een corrupte consultant rondloopt die faalmodellen vervaardigt. Voor zo’n verhaal duiken de onderzoeksjournalisten de stront in op zoek naar schandaal, om met niks terug te komen anders dan een vuig aroma. Voor zo’n verhaal verschijnen negen Kamerleden in een hoorzitting (‘Het is wel erg druk vandaag’, constateerde de voorzitter al), voor een streng verhoor.

Ik vind het jammer. Het blijkt makkelijker de integriteit van een consultant te bevragen, dan de wijsheid van het beleid. En zo drijven we alleen maar verder af van de inhoudelijke discussie: wat willen we nu echt met elektrische auto’s?

Reactie Jan-Hein Strop (FTM): ‘Als er na eerdere verspilling opnieuw miljarden worden uitgegeven aan fiscale stimulering van elektrisch vervoer op basis van een rekenmodel dat eerder heeft gefaald, niet toetsbaar is en niet transparant is, achten wij het aankaarten daarvan zeer relevant. De beschuldigingen in dit artikel laten wij geheel aan De Correspondent.’

Reactie Pieter Klein (RTL): ‘Prima als je de andere kant benadert, maar in tegenstelling tot wat je suggereert is er hier wel degelijk iets aan de hand, en is dat politiek, maatschappelijk en journalistiek relevant. Ik vind dus dat je slecht werk voor De Correspondent levert.’

Full disclosure: Ik heb tot 2015 gewerkt voor Follow the Money.

Lees meer:

We gaan steeds sneller, maar komen geen seconde eerder thuis (en dat is een groot probleem) Sinds we meten hoelang we reizen – nu bijna een halve eeuw – zijn we geen seconde korter onderweg. We zitten in steeds snellere voertuigen, waarmee we steeds langere afstanden afleggen. Met dramatische gevolgen. Lees het verhaal van Thalia hier terug Slimme oplossingen: hoe we wereldwijde opwarming kunnen tegengaan door ons anders te vervoeren Mobiliteit is een fundamentele activiteit van de mens, die zich verplaatst uit noodzaak, nieuwsgierigheid of voor zijn of haar plezier. Hoe kunnen we onze verplaatsingen over de aarde duurzaam maken, zodat we het klimaat niet te veel belasten? Lees het verhaal van Jelmer hier terug