Nederland dacht goed bezig te zijn. Om de schadelijke uitstoot van stikstof naar beneden te brengen, moeten bedrijven in de buurt van natuurgebieden sinds een paar jaar een speciale vergunning aanvragen. Ze mogen dan nog steeds stikstof de lucht in blazen, maar moeten op langere termijn maatregelen nemen om hun bedrijf te verduurzamen.

De Raad van State, de hoogste bestuursrechter van Nederland, Meer dan tweehonderd bouwplannen, voor snelwegen, stallen, maar ook Lelystad Airport, Duizenden bedrijven die al een vergunning hebben, kregen te horen dat het overheidsbeleid waarop ze dachten te kunnen bouwen volgens de rechter niet deugt.

Nu worden de grote gevolgen van de stikstofuitspraak voor het eerst concreet. De Raad van State maakte woensdag een einde aan drie grote infrastructurele projecten. Twente Airport in Enschede kan een nog te bouwen bedrijventerrein en recreatiepark bij het vliegveld En in Utrecht wordt een voorgenomen verbreding van de snelwegen A12 en A27 tot zeven rijstroken

De reden: deze projecten zouden te veel stikstof uitstoten, en de overheid heeft onvoldoende in kaart gebracht hoe zij die emissies gaat compenseren.

Wat is er aan de hand? Acht vragen over het Nederlandse stikstofbeleid.

1. Wat is stikstof en waarom is het gevaarlijk voor het milieu?

Stikstof is een van de Onder normale omstandigheden is het een kleurloos, reukloos en smaakloos gas. Stikstof zit in alle levende wezens, in ons DNA, in eiwitten, kunstmest, lachgas, ammoniak, explosieven

78 procent van de atmosfeer is En wetenschappers schatten dat alleen al de bovenste bodemlaag van al het landoppervlak ter wereld

kent stikstof een paar belangrijke verbindingen met andere stoffen. De bekendste zijn stikstofoxide (NOx, vermengd met één of meer zuurstofatomen), ammoniak (NH3, gemixt met waterstof) en lachgas (N2O).

Een overschot aan elk van deze varianten is problematisch:

  • Stikstofoxiden zijn
  • Ammoniak is in hoge concentraties
  • Lachgas is een zeer sterk broeikasgas: gemeten over een eeuw is het Eenmaal uitgestoten, blijft het gemiddeld bijna 120 jaar in de dampkring hangen.

Sinds de jaren tachtig weten we dat een stikstofoverschot grote gevolgen heeft voor de natuur,

Zo gedijen planten die bestand zijn tegen stikstof goed bij meer uitstoot, waardoor andere soorten worden weggedrukt. De paardenbloem en de stekelbrem zullen het bij te veel stikstof afleggen tegen grassen; orchideeën

Of zoals ecoloog Roland Bobbink en zijn collega’s het uitdrukken: ‘Zeldzame soorten worden steeds zeldzamer en veelvoorkomende soorten Een onderzoek uit 2010 in negen Europese landen

Daarnaast zorgt een stikstofoverschot voor een teveel aan voedingsstoffen in het oppervlaktewater en de bodem. Dat belemmert de groei van schimmels, zoals bospaddestoelen. Bomen zijn op hun beurt vaak afhankelijk van de voedingsstoffen uit deze paddestoelen.

Een stikstofoverschot leidt bovendien tot verzuring van de bodem. En dat zorgt weer voor een ophoping van giftige metalen (waaronder aluminium en cadmium)

Belangrijke bouwstoffen als calcium zakken juist dieper weg door de verzuring, zodat ongewervelde beestjes als duizendpoten daar Insecten kunnen hun essentiële taken – bestuiving van bloemen en bestrijding van natuurlijke plagen –

Eén gevolg daarvan is weer dat de zangvogel - het volgende dier in de voedselketen – óók aan een calciumtekort leidt. Wat weer nadelig is voor zijn eieren – met een schaal van, inderdaad, calcium.

Zo zijn er nog talloze voorbeelden te noemen van het negatieve effect van te veel stikstof in de natuur.

2. Hoe en waar komt stikstof in de lucht?

Van de drie stikstofvarianten stoot Nederland ruimschoots het meest stikstofoxiden uit: ruim 337 duizend ton in 2017. Daarna komt ammoniak, met meer dan 132 duizend ton uitstoot in dat jaar. Lachgas volgt ten slotte op flinke afstand,

Van de 337 duizend ton stikstofoxiden die Nederland in 2017 uitstootte, komt Een andere voorname bron van stikstofuitstoot is de landbouw. Ruim 12 procent van de stikstofoxiden die in 2017 de Nederlandse lucht in dwarrelden, is Dat komt onder meer door de

Uiteindelijk joeg diezelfde sector bijna 114 duizend ton ammoniak, dat de atmosfeer in. Om je een idee te geven: dat is 16 keer

Ten slotte zorgt ook de natuur voor stikstofemissies. Dit gebeurt met name door het vrijkomen van lachgas uit de bodem, Lachgas ontsnapt mede uit de bodem doordat miljarden bacteriën Amerikaanse wetenschappers schatten dat dit proces verantwoordelijk is voor

Het probleem is het zelfversterkende effect: hoe meer stikstof in de bodem terechtkomt door menselijke activiteit, hoe meer lachgas – een broeikasgas – de bacteriën

3. Stoot Nederland veel uit vergeleken met de rest van de wereld?

In absolute aantallen valt dat mee. Wereldwijd staat Nederland qua stikstofuitstoot rond plek veertig – ver achter grootmachten China, India en de VS, maar ook

Het punt is echter dat Nederland een veel kleiner land is, en dus veel meer stikstofemissies kent gemeten naar oppervlak. Als je de Nederlandse uitstootcijfers per hectare bekijkt, komen we op gelijke hoogte met grote vervuilers als Libanon, Koeweit, Zuid-Korea en Hongkong, berekende

De Nederlandse stikstofuitstoot steeg fors tussen 1950 en eind jaren tachtig, dankzij de verbranding van fossiele brandstoffen door de energiesector en de industrie, en door de Met name in de Gelderse Vallei, Oost-Brabant en Noord-Limburg kwam veel stikstof vrij

Tussen 1993 en 2003 daalde de uitstoot met 30 à 40 procent. Sindsdien zijn de emissies langzaam verder teruggeschroefd, naar

4. Mag Nederland zo veel stikstof uitstoten?

Officieel niet. In 2017 stootte Nederland 4.400 ton ammoniak méér uit dan is toegestaan schreef staatssecretaris Stientje van Veldhoven (Infrastructuur en Waterstaat, D66) afgelopen april Gevolgd door een open deur: ‘Aangezien de overschrijdingen in het verleden hebben plaatsgevonden, kunnen ze niet meer met maatregelen ongedaan worden gemaakt.’

Nederland is niet bepaald het braafste jongetje van de klas als het om stikstofuitstoot gaat. Van 2011 tot en met 2014 werd het emissieplafond dat de Europese Unie heeft opgesteld voor stikstofoxiden telkens overschreden. In 2015 en 2016 bleef ons land er nét onder. Alleen Ierland en Oostenrijk

Ook de ammoniakuitstoot van Nederland kan niet altijd door de beugel. In 2010 en 2011 gingen we over de schreef, om in de volgende jaren

Maar ons land heeft geluk: van begin 2018 tot eind dit jaar ziet de EU de Nederlandse stikstofuitstoot even door de vingers. Boeren mogen in deze periode tot wel 250 kilogram stikstof per hectare meer gebruiken op hun landbouwgrond – flink meer dan de Europese regel van 170 kilo stikstof. Nederland heeft hard gelobbyd voor deze uitzondering.

Daar vraagt de EU wel wat voor terug: in ruil voor een soepelere uitstootnorm moesten Nederlandse boeren de laatste jaren Deze uitzonderingspositie

De honderdduizenden tonnen stikstof die Nederland jaarlijks uitstoot, komen boven op de reeds aanwezige stikstofconcentraties in de lucht. Die concentraties worden berekend in microgrammen per kubieke meter lucht. Op basis daarvan bepalen politici en wetenschappers wat veilige hoeveelheden zijn voor de mens en de natuur.

De hoeveelheid stikstofoxiden die gemiddeld in de Nederlandse lucht mag hangen, is geleidelijk teruggebracht naar Dat komt overeen met de De norm wordt niet overal gehaald: bij vijf van de negentien meetstations wordt het maximum overschreden, in het bijzonder

De Europese richtlijn is strenger dan de Nederlandse wet. In 2008 stelde de EU de jaarlijkse grenswaarde voor stikstofoxiden vast op 32 microgram per kubieke meter, voor de ‘bescherming van de menselijke gezondheid’. Nog strenger is de norm ter ‘bescherming van de vegetatie en de natuurlijke ecosystemen’: Alleen Noord-Nederland, het westen van Zeeland en het uiterste zuiden van Limburg

5. Wat houdt het huidige beleid precies in?

Omdat Nederland al jaren te veel stikstof uitstoot, introduceerde de regering in 2015 het Daarin werken de landelijke overheid, provincies, natuurorganisaties en ondernemers samen om de hoeveelheid stikstof in de natuur te verminderen.

Denk aan stikstofrijke bodemlagen die worden verwijderd, of boeren die stikstofarm voer aan hun vee geven – met minder ammoniakuitstoot tot gevolg. Ook vergunningsaanvragen voor bedrijven die stikstof uitstoten en dicht bij natuurgebieden zijn gevestigd, worden via dit programma langs de meetlat gelegd. Meestal zijn dit boerenbedrijven, maar ook bijvoorbeeld afvalverwerkers hebben

Nog voordat de Raad van State het PAS onderuithaalde, klonk er kritiek. Critici zien het beleid als één stap naar voren en twee stappen terug: op de lange termijn stoot een bedrijf mogelijk minder stikstof uit door duurzame maatregelen, maar op de korte termijn kan juist Vergelijk het met hoe het kabinet zich rijk rekent op het gebied van CO₂: de aanname dat we die uitstoot in de toekomst kunnen afvangen en opslaan, maakt dat er nu

Hoe dan ook: het PAS heeft een positieve impact op de werkgelegenheid, met name bij veehouderijen, schrijft onderzoeksbureau Alterra Ook de infrastructuur gaat erop vooruit. De keerzijden zijn een groeiend energieverbruik en meer administratieve lasten voor lagere overheden die de milieumaatregelen in de gaten moeten houden.

Alterra verwacht binnen een paar jaar 40 procent minder uitstoot in het verkeer – auto’s worden steeds schoner en zuiniger –

6. Wat deugt er volgens de rechter niet aan het stikstofbeleid?

Een paar maanden na de invoering van het Programma Aanpak Stikstof verleende de overheid vergunningen aan zes agrarische bedrijven in Noord-Brabant. Deze liggen allemaal in beschermde natuurgebieden. Stichting Werkgroep Behoud de Peel, die zich sterk maakt voor het milieu, was het daar niet mee eens en na een lange rechtsgang

Die geeft de groep nu gelijk. De overheid is veel te optimistisch over de verduurzaming van bedrijven in de buurt van natuurgebieden, ‘Vooruitlopend op toekomstige positieve gevolgen van maatregelen voor beschermde natuurgebieden’, schrijft de rechter, ‘[wordt] alvast toestemming gegeven voor activiteiten die mogelijk schadelijk zijn voor die gebieden.’

Bovendien mogen ‘de verwachte voordelen’ van een duurzamere bedrijfsvoering volgens de Raad niet worden betrokken bij ‘de beoordeling of de negatieve gevolgen (...) kunnen worden voorkomen of verminderd’.

Samenvattend: de overheid verstrekt vergunningen voor veehouderijen, bedrijventerreinen of wegen, zonder dat ze weet of dat uiteindelijk minder schadelijk is voor het milieu. En dat mag niet, want die positieve gevolgen moeten van tevoren al zeker zijn, oordeelt de Raad van State.

Die volgt daarmee een vonnis van het Europese Hof van Justitie uit november 2018. ‘De uitspraak van de Raad van State maakt duidelijk dat het [overheidsbeleid] te veel voor de muziek uitloopt’, zei Ralph Frins, die op dit onderwerp promoveerde, tegen

Neem dit voorbeeld: het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) concludeerde pas jaren na de installatie van een bepaald type in stallen in Oost-Brabant dat de uitstoot daardoor niet met 85 procent werd verminderd – zoals voorspeld – De Raad van State is van mening dat er vooraf zekerheid moet zijn over de uitstoot, zodat zulke tegenvallers niet achteraf roet in het eten kunnen gooien.

Meer dan honderd aanvragen voor vergunningen om stikstof te mogen uitstoten vlak bij een natuurgebied, zijn na deze uitspraak voorlopig in de ijskast gezet. Vergunningen die vóór 29 mei 2019 zijn verleend, blijven wel van kracht.

7. Wat nu?

De uitspraak van de Raad van State heeft gevolgen voor en Dit ‘heeft effect op alle initiatiefnemers in alle sectoren en door heel Nederland’, schrijft minister Carola Schouten (Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, ChristenUnie)

Het hele beleid moet omgegooid worden. Onder Schoutens leiding is een ‘crisisstaf’ opgericht die In augustus worden aanvullende maatregelen verwacht om wél aan de regels te voldoen. Dat wordt niet makkelijk, weet Schouten. Van infrastructuur tot woningbouw en van landbouw tot de energietransitie: ‘In veel gevallen gaat dit (voorlopig) niet zonder uitstoot van stikstof.’

Minister Cora van Nieuwenhuizen (Infrastructuur en Waterstaat, VVD) ziet in dat ook haar departement hard aan het werk moet met nieuwe regels. Onder meer Lelystad Airport, dat in 2020 vakantievluchten moet gaan faciliteren, komt door de uitspraak in tijdnood voor een vergunning. Voor de camera van de NOS vraagt Van Nieuwenhuizen zich hardop af

8. Kunnen we dit niet gewoon op Europees niveau regelen?

Vanuit Brussel klinkt al jaren de roep om een verlaging van de stikstofemissies Dat is niet meer dan logisch: onderzoeksinstituut Alterra schat dat de stikstof in de Nederlandse natuur voor 35 procent de lucht houdt zich niet aan landsgrenzen.

In 2013 drukte de EU haar lidstaten nogmaals op het hart om de uitstoot Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) zag dat wel zitten: als Nederland naar Europa luistert en minder stikstof de natuur in blaast, zal dat volgens de rekenmeesters uitmonden in ‘een grotere soortenrijkdom in de Nederlandse natuur’, inclusief een ‘afwisselender en aantrekkelijker landschap

Helaas voor ons land is die opgave nog niet zo makkelijk. Een ‘hoge economische groei tot 2030’ kan er volgens het PBL voor zorgen dat ‘het emissieplafond voor stikstofoxiden Immers, een bloeiende economie betekent

Ironisch genoeg kunnen we met meer geld in de staatskas ook veel eenvoudiger investeren in duurzamer beleid. Het PBL rekent voor dat het EU-beleid vanaf 2030 ruim 270 miljoen euro per jaar gaat kosten. Dat klinkt als een hoop geld, maar het betreft Met dat budget kan Nederland onder meer verwarming in gebouwen en auto’s

Bovendien kost het op de langere termijn minder als we nu investeren in verduurzaming, Anders moeten we al die beschadigde natuurgebieden straks gaan herstellen, wat vele malen duurder is.

Of Nederland de hoeveelheid stikstof binnen de normen krijgt, valt nog te bezien. De vraag is vooral hoe belangrijk de politiek en samenleving het vinden om de natuur te redden. En hoeveel miljoenen men wil spenderen aan bomen, bossen en beestjes.

‘Het is nog altijd niet mogelijk om de schadelijke effecten van overmatige stikstofdepositie op natuur betrouwbaar in geld uit te drukken’, concludeert het Planbureau voor de Leefomgeving droogjes. ‘We weten gewoonweg niet welke waarde mensen hieraan toekennen en

Correctie 18-07-2019: in een eerdere versie van dit artikel stond dat NOx een stikstofverbinding ‘vermengd met zuurstof’ is. Dit is aangepast naar ‘één of meer zuurstofatomen’.

Correctie 24-07-2019: In een eerdere versie werd gesproken van ‘miljoenen tonnen’ stikstof die Nederland jaarlijks uitstoot. Dit is aangepast naar ‘honderdduizenden tonnen’.

Meer lezen?

Zo werkt het broeikaseffect In de dampkring zweven broeikasgassen die nog geen procent van alle lucht uitmaken, maar iets presteren wat ze bijzonder nuttig én gevaarlijk maakt: ze houden warmte vast in de atmosfeer. Maar hoe? Kijk de explainer van Jelmer Mommers hier terug Wat is natuur nog in ons land? Een lappendeken van wondermooie landschappen (in beroerde staat) Het is het uur van de waarheid voor de Nederlandse natuur. Terwijl onze natuur er binnen Europa het slechtst voor staat, doet de regering nu een poging het Europese natuurbeleid ‘werkbaarder’ - lees: ‘gemakzuchtiger’ - te maken. Hoewel op dat beleid veel aan te merken valt, kunnen we het maar beter behouden. Lees de reportage van Tomas Vanheste hier terug 98 procent van alle diersoorten op aarde heeft een pr-probleem. En dat is slecht nieuws voor iedereen Insecten doen al het vuile werk: poep verwerken, lijken ontbinden. Maar ook: bloempjes bestuiven. Toch is hun imago niet zo best. Daar moeten we iets aan doen. Want een dramatische daling van het aantal ongewervelden bedreigt onze groene aardkloot. Lees het essay van Tamar Stelling hier terug