/dc-useruploads-images/cca336952515458f9c071b64e39907eb.png)
Ik kan me niet herinneren dat ik eerder heb moeten huilen om een interview. Maar toen ik op 13 juli 2018 om 3 uur ’s nachts eindelijk in bed kroop, kwamen er tranen.
Even daarvoor had ik met eigen ogen het menselijke afvoerputje van het Europese migratiebeleid gezien: de aankomst in Lagos, Nigeria, van een door de EU gefinancierde vlucht uit Libië, met aan boord 160 migranten die Europa nooit haalden. Tienduizenden migranten zijn op deze manier al door de EU naar huis gevlogen de afgelopen twee jaar, zonder een voet op Europese bodem gezet te hebben – en de groep groeit nog elke dag.
Ik had een jongen ontmoet die nacht, net 18, die geen ouders meer had, en geen idee waar hij, nu hij onverrichter zake terug in Nigeria was, onderdak zou vinden.
In bed bleef door mijn hoofd spoken of ik hem een slaapplaats had moeten aanbieden – ik zag hem, als ik mijn ogen sloot, onder een van de vele viaducten of bruggen in Lagos met andere daklozen vechten om een stukje stoep. Er was van alles wat me tegen had gehouden: journalistieke ethiek, het risico van verkeerde verwachtingen, mijn eigen veiligheid, onmacht om na die eerste nachten iets voor hem te doen. En dus gaf ik hem geen bed, maar mijn telefoonnummer.
Ik heb nog steeds contact met hem. Want ik wilde weten wat dat betekende – terugkeren van een gefaalde reis.
En dus volg ik hem en elf andere teruggekeerde migranten nu al meer dan een jaar. Ze leerden me veel over het leven in Nigeria, over waarom je zou willen vertrekken, en over hoe moeilijk terugkomen als mislukkeling is.
Daarover gaat dit foto-essay. Gemaakt door de migranten zelf.
Fotografeer je leven na terugkomst
Al meer dan een jaar vraag ik de terugkeerders elke twee weken om een nieuwe foto, die een onderdeel van hun leven laat zien. Ik geef hun specifieke opdrachten: fotografeer waar je vannacht hebt geslapen, wat je morgen ontbijt, wat je favoriete plek is in de stad waar je woont, wat je doet om geld te verdienen of om te ontspannen.
Wat er precies uit zou komen, dat wist ik een jaar geleden niet, toen ik dit project samen met beeldredacteur Yara van der Velden bedacht. Maar al zouden de foto’s onbruikbaar zijn, dan diende het project in elk geval één doel: contact met de terugkeerders onderhouden.
En dat bleek een gouden greep. Want door elke twee weken een nieuw onderwerp te fotograferen, was er ook elke twee weken een logisch nieuw gespreksonderwerp om over te appen. Die appjes waren niet altijd makkelijk te ontcijferen – voor de meeste terugkeerders is het Engels niet de eerste taal. Ze spreken thuis lokale talen als Yoruba, Igbo en Benin, maar ook de lingua franca van Nigeria: Pidgin. In een combinatie van Pidgin en Engels probeerden we elkaar toch te begrijpen.
En zo leerde ik de terugkeerders en hun levens steeds beter kennen.
Elke maand kocht ik wat beltegoed voor hen, zodat ze me de foto’s konden toesturen. Sommigen deden vooral mee voor dat beetje geld (omgerekend zo’n 2,50 euro per maand). Anderen waren oprecht gemotiveerd om hun verhaal met de wereld te delen, opdat hun landgenoten niet ook de vreselijke reis naar Libië zouden wagen. Weer anderen onderhielden graag contact met mij, een Europeaan, in de hoop dat dat ooit nog van pas zou komen bij een nieuwe poging naar Europa te reizen.
Vaak, als ik weer een nieuwe foto-opdracht stuurde, iemand achter de broek zat die een paar weken achterliep, of weer eens nee moest zeggen op een verzoek om geld te lenen, had ik het gevoel dat ik vooral nám van deze mensen. Waarom zouden zij tijd vrijmaken voor dit project? Maar naarmate de maanden verstreken, ben ik gaan denken dat ik hun toch íéts heb kunnen geven: het gevoel dat ze niet helemaal vergeten zijn.
Een jaar uit het leven van twaalf mensen
Waar slaap je?
De eerste vraag die ik de terugkeerders stelde was simpel: fotografeer waar je vannacht hebt geslapen.
Zo kreeg ik direct een beeld van de verschillende sociale klassen waarin de migranten zich bevinden. Het matras van Jeff ligt op een kale vloer, het schuimrubber komt door de gescheurde buitenkant zetten. Zijn toilet is een gemeenschappelijk gat in de grond.
Junior hééft niet eens een matras. Hij slaapt op een bamboemat in de hoek van de kamer. Op zijn kussen ligt een waaier, om de muggen mee weg te slaan.
Justice daarentegen slaapt onder een muggennet. En Kizito heeft zelfs een echt bed, met een houten omlijsting.
Het zijn die verschillen waar ik naar kijk – en waaraan ik zie dat er, hoewel ze naar Europese standaarden allemaal arm zijn, grote verschillen zitten tussen de levens van deze twaalf mensen.
De rijkste van de twaalf is zonder twijfel Samuel. Hij slaapt in een echt bed, mét gordijnen, op een tegelvloer. Maar dat maakt terugkomen niet per se makkelijker. Hij is hoogopgeleid, en voelt de klap van zijn gefaalde reis nog maanden doorgalmen in zijn hoofd.
Voor velen is het de eerste maanden zoeken naar een vaste verblijfplaats. Hun appartementen hebben ze opgegeven toen ze op reis gingen, hun familie wil hen niet altijd terugzien nadat ze zo veel geld verspild hebben. Cyril vindt bijvoorbeeld eerst onderdak bij zijn oom en tante, die minder hard oordelen over zijn falen dan zijn directe familie. Na een paar maanden trekt hij in bij zijn oudste zus.
Wat eet je voor ontbijt?
Ook als ik de terugkeerders vraag hun ontbijt te fotograferen, krijg ik een inkijkje in de grijstinten van armoede.
Wie eet aan tafel, en wie naast zijn bed op de grond?
Wie drinkt water uit een flesje, en wie uit een zakje?
Wie eet vlees en wie alleen bonen en swallow?
Waar kook je?
Aan de keukens van de terugkeerders kan ik goed zien hoeveel mensen er uit één keuken eten. De hoeveelheid potten, pannen en voedselcontainers (de luchtdichte tonnen waarin bijvoorbeeld jollofrijst bewaard kan worden buiten de koelkast) tonen hoe groot de extended families zijn die van het eten uit deze keukens afhankelijk zijn.
Waarmee poets je je tanden?
Soms moesten de terugkeerders lachen om de banaliteit van de foto’s die ik hun vroeg. Fotografeer je tandenborstel? Oké mevrouw, als u dat wilt.
Maar het zijn juist die dagelijkse objecten die ons een inkijkje geven in hun leven. Een inkijkje waartoe we ons in Nederland kunnen verhouden: ook wij poetsen dagelijks onze tanden, ook bij ons is de een opgeruimd, de ander rommelig, kauwt de een te hard op zijn tandenborstel, en gebruikt de ander mondspoeling.
Welke schoenen draag je?
Schaamte is een terugkerend thema in de gesprekken met de terugkeerders. Ze schamen zich dat ze geld hebben verspild aan een reis die geen resultaat opleverde. Ze schamen zich dat ze bij familie moeten intrekken, terwijl ze voor hun reis op zichzelf woonden. Ze schamen zich dat ze minder hebben dan voor ze vertrokken.
En dus schamen ze zich soms ook om hun leven te fotograferen. Als ik hun vraag om hun schoenen vast te leggen bijvoorbeeld.
Ik krijg deze foto’s van hem.
Wat er precies klopt van de foto’s die de migranten me sturen, is moeilijk te controleren. Door hen waar mogelijk thuis op te zoeken, en regelmatig te bellen, kan ik met de maanden wel beter inschatten of wat ze fotograferen in lijn is met hun echte leven.
Hoe kom je van A naar B?
Neem bijvoorbeeld transport. Als ik hen vraag te fotograferen hoe ze van A naar B komen, krijg ik de ene na de andere selfie. Genomen op straat, voor mooie glimmende fourwheeldrives. Ik zie Hummers, Mercedessen. Ik weet natuurlijk dat niemand van hen zo’n dikke auto rijdt.
En dus probeer ik voorzichtig te zeggen: nee, je eigen vorm van transport. De danfo (minibus) bijvoorbeeld, de keke (tuctuc) of een okada (motortaxi). Langzaam komen dan de foto’s binnen van hun echte dagelijkse vervoermiddel. Velen blijken uren en uren van hun dag in het openbaar vervoer door te brengen. In de file, in de uitlaatgassen, op elkaar gepropt.
En sommigen kunnen zelfs dat niet betalen. Zij hebben alleen de benenwagen.
Hoe vier je Kerst?
Op kerstochtend 2018 stuur ik de terugkeerders vrolijke kerstwensen, en vraag ik hen om hun festiviteiten van die dag op de foto te zetten. Ik verwacht in een christelijk land als Nigeria veel grote kerkdiensten en feesten.
Maar naar de kerk moet je natuurlijk – zeker met Kerst – ook geld meebrengen. En dus blijkt niemand Kerst echt groot te vieren. Hier en