Waarom (en waarop) stemmen we? Welkom bij Stemmen, onze nieuwe verkiezingsserie zonder peilingen

Met de aanhoudende coronacrisis en de val van kabinet-Rutte III over de toeslagenaffaire Lees of luister alles over de toeslagenaffaire in het boek ‘Zo hadden we het niet bedoeld’ van correspondent Jesse Frederik. nog vers in het geheugen, lijkt het op het eerste gezicht gerechtvaardigd om de Tweede Kamerverkiezingen van 15 tot en met 17 maart ‘uniek’ te noemen. Een deel van de stembureaus gaat twee dagen eerder al open, zodat mensen in risicogroepen minder kans hebben om besmet te raken als zij gaan stemmen. Daarnaast mag je ditmaal niet door twee, maar drie stemgerechtigden worden gemachtigd om in hun plaats een stem uit te brengen, mogen zeventigplussers per brief stemmen en vinden de verkiezingscampagnes grotendeels online plaats.

Een bijzondere stemgang dus – of valt dat misschien wel mee? Correspondent Politiek Marc Chavannes denkt dat laatste. Of anders gezegd: verkiezingen zijn altijd bijzonder.

In deze eerste aflevering van de podcast Stemmen hebben we het over wat onze stem wel en niet doet, hoe mensen bepalen op wie ze stemmen, hoe kiezers de politici ter verantwoording roepen via hun stem en hoe eerlijk de Nederlandse verkiezingen zijn.

Wat doet onze stem (niet)?

Burgers hebben in een representatieve democratie – een regeringsvorm waarbij kiesgerechtigden een aantal vertegenwoordigers kiezen die het land namens hen mogen besturen – niet zo heel veel te zeggen over de uitoefening van macht, merkt hoogleraar empirische politicologie Carolien van Ham (Radboud Universiteit Nijmegen) op. Eens in de vier jaar mogen wij een stem uitbrengen op wie er in het parlement komt.

In het stemhokje kies je dus niet een nieuwe regering. De vorming van een kabinet is slechts een indirect gevolg van jouw stem.

Je stemt om twee redenen. Je roept de zittende macht ter verantwoording (afrekening) en je bepaalt wie namens jou de komende vier jaar politieke besluiten gaan nemen (mandaat). Lees hier meer over de rol van het ‘afrekening’-element en het verlenen van een politiek mandaat bij verkiezingen.

Na iedere verkiezing zijn mensen gemiddeld genomen tevredener over de democratie en hebben ze meer vertrouwen in de politiek, aldus Van Ham – zelfs als de partij van hun keuze in de verkiezingen zetels verliest.

Hoe bepalen mensen op wie ze stemmen?

Omdat je maar één vakje rood mag kleuren, is het nog niet zo makkelijk om zittende politici ter verantwoording te roepen. Stel, je wilt dit jaar je stem baseren op het beleid dat is gevoerd op twee belangrijke thema’s, de toeslagenaffaire en de coronapandemie. Dat valt nog niet mee, stelt Catherine de Vries, hoogleraar politicologie aan de Bocconi-universiteit in Milaan.

In het kabinet-Rutte III zaten maar liefst vier partijen – dan is het aannemelijk dat één of meerdere partijen met tegenzin hebben ingestemd met, bijvoorbeeld, de invoering van de avondklok Lees hier meer over de avondklok en de rellen die naar aanleiding daarvan losbarstten. of het verlengen van een lockdown. Hoe kun je dan als kiezer besluiten wie de ‘schuld’ krijgt Lees ook haar onderzoek naar hoe burgers economisch beleid beoordelen. van het beleid waar je het niet mee eens was?

Vaak zie je dat bij een coalitie de kleinere regeringspartijen – de ‘junior partners’ – de prijs betalen voor beleid waar kiezers ontevreden over zijn. De partij die de premier levert wordt meestal juist beloond voor goed beleid, de ‘premierbonus’. Lees hier meer over het verschijnsel genaamd de premierbonus.

Als er iets fout gaat, richten kiezers zich weer meer op de individuele politici dan op het kabinet. En als een kabinet valt, geldt vaak: ‘de breker betaalt’. Dat kan dit jaar gevolgen hebben voor de PvdA en het CDA. Lodewijk Asscher (PvdA) zat niet in het laatste kabinet, maar gaf toch zijn positie als lijsttrekker op, omdat hij eerder als minister wel verantwoordelijk was voor de toeslagenaffaire. En minister Hugo de Jonge (Volksgezondheid, CDA) worstelt met de corona-aanpak – zoals het vaccinatieprogramma Hier kun je bijhouden hoeveel vaccins Nederland al heeft ingezet in vergelijking met de rest van de wereld. en een groot datalek bij de GGD.

Een hoop kiezers laten zich bij het toewijzen van ‘schuld’ leiden door hun bestaande opvattingen over een bepaalde partij of politicus. Iemand die steevast VVD stemt, zal premier Mark Rutte minder snel hoofdverantwoordelijk houden voor de toeslagenaffaire dan een overtuigde GroenLinks- of PVV-stemmer. De kennis die zij opdoen over dit onderwerp zal onderling ook nog eens flink verschillen.

Politieke kennis speelt een onverwachte rol bij die beoordeling van kiezers. Als je veel politieke kennis hebt, ben je eerder geneigd om je in te graven in je eigen gelijk en ben je maar moeilijk te overtuigen door negatieve informatie over je eigen partij. Deze burgers gaan ook meer “cherrypicken” in het bewijsmateriaal, zodat de mening die ze toch al hadden wordt bevestigd. Dit komt het verantwoordingsproces natuurlijk niet ten goede.

Maar dan nog is de vraag: heb je alternatieven? In een coalitie zitten immers al meerdere partijen bij elkaar. Stel, je wilt centrumrechts stemmen, maar je vindt dat de VVD van premier Rutte schuld draagt aan de toeslagenaffaire. Waar kun je dan op stemmen? Het CDA is ook een centrumrechtse partij, maar die regeerde juist mee met de VVD in de afgelopen vier jaar. D66 zit meer in het midden, maar regeerde de laatste jaren ook mee. Dan blijft alleen uiterst rechts over (PVV, Forum voor Democratie).

En tenzij de PvdA onder leiding van Lilianne Ploumen een nog veel grotere comeback maakt dan ze deed bij de Europese Parlementsverkiezingen in 2019, laat de geschiedenis zien dat een coalitie zonder VVD of CDA niet reëel is.

En het mandaat voor de komende jaren, hoe bepaal je dat? Het stemadvies van correspondent Marc Chavannes luidt: kies drie tot vijf onderwerpen die voor jou belangrijk zijn (bijvoorbeeld landbouw, kinderopvang, belastingen) en ga na welke politici zich goed op die dossiers hebben gestort. Natuurlijk zal geen enkele kandidaat precies dezelfde opvattingen hebben als jij, dus je zou met een ‘afvalrace’ kunnen bepalen wie jouw stem verdient. De minst slechte keuze dus.

Wat is de status van het Nederlandse kiesstelsel?

De Nederlandse verkiezingen zijn eerlijk en betrouwbaar, zegt hoogleraar Van Ham. De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) stuurt bij elke verkiezing waarnemers langs die het proces beoordelen. In 2006 uitte de organisatie kritiek op de inzet van stemcomputers in Nederland, Lees hier het verkiezingsrapport van de OVSE uit 2006. omdat deze fraudegevoelig waren. Nadat ICT-expert Rop Gonggrijp die zomer aantoonde dat stemcomputers konden worden gehackt, schakelde Nederland terug naar de ouderwetse methode van rood potlood en papier.

Een ander kritiekpunt is de volmacht. In Nederland kun je iemand machtigen om namens jou een stem uit te brengen, maar je kunt niet vastleggen op welke partij diegene namens jou mag stemmen. Desalniettemin: de Nederlandse democratie is stabiel, de verkiezingsuitslagen zijn transparant en betrouwbaar. Betekent dit dat we ons nergens druk over hoeven te maken? Nee, zegt Van Ham.

Wie de democratie wil uithollen, begint zelden met verkiezingen – want die zijn heel zichtbaar. Democratische erosie gebeurt meestal sluipenderwijs: Dat legt oprichter Rob Wijnberg uit in dit artikel. het begint met de normalisering van steeds extremere uitspraken in het politieke debat en de intimidatie van journalisten. Nederland is mijlenver verwijderd van de situatie in Hongarije of de Verenigde Staten, Lees ook deze column over de bestorming van het Amerikaanse parlement op 6 januari 2021. maar deze twee ontwikkelingen doen zich wel voor. De PVV pleit in haar verkiezingsprogramma voor het opschorten van meerdere grondrechten; Rob Wijnberg schreef daar over. en ook de journalistiek staat onder druk – zo heeft de NOS het logo van haar busjes gehaald uit vrees voor agressie.