In een Kodak-advertentie uit de zomer van 1915 spelen een jongetje en meisje samen op het strand. Ze graven een miniatuurslotgracht en vullen die met water terwijl hun moeder – lange, gestreepte jurk, handen in de zij – hen van een afstandje gadeslaat.
In de lucht een reclametekst: ‘Slechts een kind, dat in het zand zit te spelen. En toch, is er wel iets dat dierbaarder is voor het moederhart?’
Het antwoord is ‘nee’, natuurlijk, maar waarom staat die moeder dan zo passief naar haar kinderen te kijken? Waarom maakt ze er geen foto van?
‘Welk een aantal van zulke tafereeltjes hebt gij aan de vergetelheid prijsgegeven,’ vervolgt de advertentie vermanend, ‘bij gebrek aan een Kodak! Schaf er U vandaag nog een aan en de herinnering aan Uw vacantie van dit jaar
Laat de herinnering niet uitgewist worden: sinds de Amerikaanse camerafabrikant Eastman Kodak aan het eind van de negentiende eeuw goedkope, handzame camera’s introduceerde, is het fotograferen van kinderen, van het gezin, een integraal onderdeel Wat we honderd jaar geleden nog moesten leren doen we inmiddels automatisch: vakanties gaan voorbij, kinderen worden groot, maar met een foto kan je de tijd stilzetten en een vluchtig moment laten voortbestaan in de collectieve herinnering van het gezin. Als geheugensteun én als bewijs: dit waren we, dit deden we, zo zorgden we voor elkaar.
Ik stel me de foto voor die de moeder uit die advertentie zou hebben gemaakt als ze wel een Kodak bij zich had gehad. Zoon en dochter op het strand, zand en schepjes en zon, ‘jongens, lachen!’ Het resultaat zou zowel hoogstpersoonlijk als vreselijk conventioneel zijn geweest: alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, schreef Tolstoj al, en alle gezinsfoto’s doen dat ook – zelfs als de gezinnen in kwestie helemaal niet zo gelukkig zijn.
In elk album tref je ze aan: vakantiefoto’s, foto’s van verjaardagen en feestdagen, groepsportretten waarop ouders steeds een beetje ouder worden en kinderen steeds een beetje minder kind. Daar is de pasgeboren baby slapend in de wieg; de peuter met een gezicht vol pastasaus; de vader met een kleuter achterop de fiets. Hier is het hele gezin met oud en nieuw, daar drie generaties aan de picknicktafel, dit zijn broer en zus op de schommel, opa en oma op de bank.
Zoveel authentieke ervaringen, vervat in evenzoveel clichés.
Laat een zelflerend algoritme een heleboel familiefoto’s zien, en het zal de wetmatigheden van het genre leren begrijpen. Volwassenen en kinderen, aan zee of in de tuin, rondom de verjaardagstaart of op de camping. Soms zit er ergens een kat op schoot, bijna altijd heeft er wel iemand zijn ogen dicht, de meeste mensen lachen.
Als het algoritme genoeg van zulke familiefoto’s ziet, kan het ze vervolgens zelf produceren. Kunstenaar Daniela Schwabe had ‘slechts’ 1.200 foto’s van haar ouders, ooms, tantes, en grootouders: genoeg voor het algoritme om de basale regels te ontwaren, te weinig om een realistisch beeld af te leveren.
De ‘familiefoto’s’ die het algoritme maakt, en die Schwabe vervolgens gebruikt als inspiratie voor haar schilderijen, zijn verwrongen, haast abstract: herkenbaar als familiefoto’s, maar toch ook vreemd. Donker zijn ze, sepia-achtig: de kleur van herinnering. Ze tonen wel het cliché, maar niet de authentieke ervaring die normaal aan zo’n cliché ten grondslag ligt. En ze doen denken aan herinneringen die, steeds wanneer ze worden opgehaald, een beetje meer van vorm veranderen.
Toen de boekdrukkunst nog niet bestond en verhalen van mond tot mond werden doorgegeven, dienden clichés – gemeenplaatsen, eindeloos herhaalde formuleringen – als geheugensteuntjes. Inmiddels slaan we originaliteit een stuk hoger aan dan herhaling, maar nog steeds, bevatten clichés ‘de ervaringen en observaties van vorige generaties’. Precies dat maakt ze waardevol: melk is goed voor elk, een appeltje voor de dorst, het zijn universele waarheden, containers van kennis.
Ook familiefoto’s zijn zulke containers, manieren om de ervaringen en observaties van vorige generaties te bewaren en door te geven. Het zijn geheugensteuntjes, en misschien geldt juist daarom: hoe herkenbaarder, hoe beter. Hoe meer onze kiekjes een blauwdruk van geluk en vertedering volgen, hoe zekerder we weten: het was goed, toen.
Aan het begin van dit millennium liet een groep psychologen in Nieuw-Zeeland en Canada proefpersonen naar vier jeugdfoto’s van zichzelf kijken. Een van die foto’s was gephotoshopt: die toonde het kind in een luchtballon, terwijl de proefpersonen daar in werkelijkheid nooit in hadden gezeten. Bij elke foto vroegen de onderzoekers aan de proefpersonen wat ze zich nog van die gebeurtenissen herinnerden; vervolgens stuurden ze hen naar huis met de opdracht er nog eens over na te denken. Toen ze twee weken later weer terugkwamen, herinnerde ruim de helft van de proefpersonen zich een luchtballonvaart die ze nooit hadden gemaakt.
En werkt eigenlijk elke foto niet op die manier? Vormen en vervormen foto’s onze herinneringen niet net zoveel, of zelfs meer dan dat ze ze bewaren? En wissen ze daarmee niet net zoveel uit als dat ze vastleggen?
Elke gelukkige jeugd is hetzelfde, schreef Janet Malcolm ooit: ze is de huid die de herinnering over een wond heeft laten groeien. Kinderen lijden, hoe liefdevol ze ook worden grootgebracht (want leven is lijden). Maar met foto’s kan je het littekenweefsel der herinnering een handje helpen: door voornamelijk de vreugdevolle momenten vast te leggen, momenten vol harmonie en vrije tijd, zorg je voor een jeugd waarop met plezier kan worden teruggekeken. Je kan er natuurlijk niet alles mee verbloemen – maar misschien wel meer dan je denkt. Zodat je een jeugd krijgt die lijkt op elke andere gelukkige jeugd, in een familie die lijkt op elke andere familie: een plaatje.
Wil je de schilderijen van Daniela Schwabe graag in het echt bekijken? Houd dan de agenda van Galerie dudokdegroot in de gaten. Volgend voorjaar is het werk daar te zien.