Op 24 februari van dit jaar, de dag dat Poetin Oekraïne binnenviel, en de eerste kruisraketten ontploften in Kyiv en andere Oekraïense steden, postte de regering van Oekraïne op Twitter een meme.

Een cartoon, in oude stijl, waarop een enorme Adolf Hitler zich liefdevol tot een kleine Vladimir Poetin wendt. Vader en zoon. Nee, leraar en leerling. 

‘This is not a meme,’ luidde het bijschrift dat volgde, ‘but our and your reality.’ Hier werd in niet mis te verstane bewoording uitgedragen wat de belangrijkste boodschap van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky aan het westen is: De aanval op Oekraïne is een aanval op de democratie wereldwijd. De veiligheid van Oekraïne is de veiligheid van Europa.

Keer op keer herhaalde de president sindsdien deze boodschap bij regeringsleiders, parlementsleden en verdragsorganisaties. Speech na speech beriep hij zich op gedeelde democratische waarden, in een wanhopige poging gelijkgestemden in beweging te krijgen. 

Een aanval op één is een aanval op allen. Die woorden echoën van het verdrag van de NAVO. Maar Oekraïne is geen lid van het militaire bondgenootschap en heeft dus helemaal niets aan de veiligheidsgaranties van de NAVO. 

Een meme over de hulp van de NAVO aan Oekraïne.

Westerse landen reageerden weliswaar met zware sancties op Rusland, astronomische wapenleveranties aan Oekraïne en een spervuur aan solidariteitsverklaringen. Maar ze hielden Oekraïne politiek en militair buiten de deur.  

Desondanks sloten Europese burgers Zelensky meteen in hun hart en zetten daarmee de deur voor een civiel bondgenootschap wagenwijd open. 

This is not a meme, benadrukte Oekraine, maar de cartoon deed wel op die manier zijn werk in de bewapening van de westerse geesten. Het Westen schoot niet te hulp met boots on the ground, maar met activisme online. 

Online dreunde Zelensky’s boodschap door. Met groot effect én met grote beperkingen. Een reconstructie van de beeldvorming tot nu toe laat dat zien. 

Een vruchtbare bodem voor de gigantische solidariteit van het Westen

Ik houd van mijn land, mijn vrouw, mijn hond, zo klinkt het in de bluesy introtune van de Oekraiense tv-serie Servant of the People (2015-2019). In een absurde voorafschaduwing van de realiteit speelt de acteur en komiek Volodymyr Zelensky daarin een bescheiden die door middel van sociale media president van Oekraïne wordt. In 2019 werd deze fictie deels werkelijkheid: Oekraïne verkoos de acteur als staatshoofd. 

YouTube
Bekijk hier de intro van Servant of the People.

Het land kende zijn huidige leider dus al als sympathieke schermpersoonlijkheid. En ook Zelensky’s stem, die de afgelopen tijd zo’n indruk maakte op een wereldwijd publiek, had al een speciale plek in de harten van zijn landgenoten: Zelensky vertolkte daarmee het Oekraïense beertje Paddington in de gelijknamige animatiefilm. 

Een meme die refereert naar de uitspraak van de Oekraïense grenswachter Roman Hrybov voordat de Russen het Oekraïense Slangeneiland aanvallen.

Zelensky als Hollywoodheld, stoer maar zachtaardig, even onverschrokken als geestig: op sociale media werd het een van de centrale stijlfiguren in de vloedgolf aan memes die direct na de Russische invasie op gang kwam, en die bijdroeg aan een vruchtbare bodem voor de gigantische solidariteit van het Westen met de Oekraïners. 

Een greep uit de talloze beelden die Zelensky sinds de Russische inval afbeelden als super held.

Dit is pas een leider, zo concludeerde het internet, terwijl het toekeek hoe de ex-acteur zich in het legergroen stak en onbevreesd te kennen gaf dat hij niet zou wijken, dat hij zou vechten voor zijn land. 

Dit beeld wordt regelmatig als de basis van een meme gebruikt, steeds met een andere tekst. In dit geval gaat hij over Zelensky in de internationale publieke opinie.

Oekraïners volgden zijn voorbeeld met een onverzettelijkheid en strijdvaardigheid die Poetin hoogstwaarschijnlijk nooit voorzien had. Op TikTok documenteerden jonge burgers hun ervaringen, de schuilkelders, de kapotte straten, de lege supermarkten; vaak voorzien van vreemd ludiek commentaar en soundtrack. 

Vimeo
TikTok-video’s op het account van de Oekraïnse @Valerisssh. Zij postte sinds de inval over haar dagelijks leven in oorlog. Inmiddels is ze gevlucht naar Italië, vanuit waar ze verder post.

Naast hun leider werd een heel volk online al snel gepersonifieerd door good guys uit het collectieve geheugen. Waar Poetin op onze tijdlijnen als en figureerde, werden de Oekraïners verbeeld als Harry Potter, Gandalf en David. 

Een greep uit de memes waarin het conflict in Oekraïne wordt voorgesteld als een bekende film waarin het onderscheid tussen goed en kwaad een belangrijke rol speelt.

Zelensky’s gevleugelde oproep aan het westen ‘I need ammunition, not a ride’ kreeg acuut een status die niet onderdeed voor ‘Say hello to my little friend’ of ‘I’ll be back’. Talloze webshops zagen hun kans schoon; de quote belandde dezelfde dag nog op t-shirts en mokken. 

Twee van de talloze t-shirts die sinds de inval bij webshops te koop zijn.

Geef die held zijn kogels; bewapen de dappere Oekraïners, zo viel de wereld Zelensky bij. Dat sentiment vertaalde zich in het viraal gaan van foto’s van miss Oekraïne, die doorgaans in galajurken en bikini’s verschijnt, maar zich nu als een soort liet fotograferen voor een kapot  

De foto van Miss Ukraine die viral ging nadat zij hem op haar instagram-account poste.

De beelden gingen onder luid gejuich de wereld over, net als filmpjes en foto’s van Europeanen uit allerlei hoeken die besloten om Zelensky zelf te komen helpen. Legerdumpwinkels door moedige types die naar het front wilden om het op te nemen tegen ‘Putler’.

Een van de vele memes waarin het gelaat van Putin wordt gemixt met dat van Hitler: Putler.

Ondertussen laat de gruwelijke oorlog zich in de reguliere media en ook op de socials van zijn minder glamoureuze kant zien. Waar memes het conflict versimpelen met de beeldtaal van massa-entertainment, toont de (burger)pers de akeligste aanblikken van de werkelijkheid: aanvallen op ziekenhuizen, scholen en stations; geëxecuteerde burgers, hun en miljoenen wanhopige mensen die voor al dat geweld, met hun peuters, huisdieren en teddyberen onder de arm. 

Deze niet-aflatende stroom ellende maakt ook pijnlijk zichtbaar dat Oekraïne er vooralsnog alleen voor staat. Want ook de Verenigde Naties, toch opgericht om juist zulke gruwelen te voorkomen, lijken in dit conflict al even machteloos als de kijker thuis.

Het zal Volodymyr Zelensky niet verrassen. Al ruim voor deze oorlog, in september 2021, vergeleek hij de VN met een ‘gepensioneerde superheld, die vergeten is wat hij kan’.

De boodschap: een aanval op Oekraïne is een aanval op de wereld

Des te belangrijker is de kracht van de media, begrijpt de Oekraïense regering. Het is uitentreuren opgemerkt hoe charismatisch en effectief Zelensky sociale media gebruikt om zijn volk en de wereld te mobiliseren. 

Hij krijgt daar natuurlijk hulp bij. Veel van de memes en filmpjes op de officiële sociale mediakanalen van de regering, zijn afkomstig van het Ukraine Crisis Media Center (UCMC), dat in 2014 werd opgericht na de Russische bezetting van de Krim. 

Vergelijking van Putin en Zelensky op het Twitter-account van de Oekraiense overheid, beheerd door het Ukraine Crisis Media Center (UCMC).
Oproep aan Europa op het Twitter-account van de Oekraiense overheid.

Het UCMC beschouwt zichzelf als een ‘strategische internationale communicatie hub’, met als doel Oekraïne in het Westen te promoten als onafhankelijk democratisch land, waar de veiligheid en toekomst van de democratie wereldwijd vanaf Deze missie wordt gefinancierd door veel partijen, waaronder Nederland.

UCMC maakt gebruik van populaire beeldcultuur om het publiek te bereiken. Het produceert video’s die doen denken aan trailers voor spannende films en werft om de boodschap te herhalen dat een aanval op Oekraïne een aanval op de wereld is. 

Vimeo
Deze video werd op 7 maart gepost op het Twitter-account van de Oekraïense regering. Het bijschrift: '🚜 don’t mess with Ukrainian farmers’.
Vimeo
Deze video werd op 3 maart gepost op het Twitter-account van de Oekraïense regering. Het bijschrift: ‘Today, Ukraine fights for its freedom and for that of the entire world. This is why the world stands by Ukraine. Your support matters.’

Die boodschap werd als vanzelf overgenomen door een enorm internationaal gezelschap van meme-makers, likers en retweeters. (Dat wil zeggen: in het Westen. Want in andere delen van de wereld die binnen de Russische informatiesfeer vallen, ontstaat een ander beeld van de oorlog.)

De verwevenheid van actualiteit, activisme, massa-entertainment en fancultuur

Ook mediawetenschapper Dan Hassler-Forest viel het op dat de populaire verbeelding online dankbaar werd gebruikt om de crisis in Oekraïne van betekenis te voorzien. Dit past volgens hem in een medialandschap waarin actualiteit, activisme, massa-entertainment en fan- en influencercultuur steeds meer verweven raken.

Twitterfeeds werden aan het begin van de invasie overspoeld door beelden van Zelensky als superheld. Als Captain America, bijvoorbeeld, in Avengers: End Game. Ook Star Wars en Dune-referenties waren legio, met Putin als schurk Darth Vader of Baron Harkonnen. 

Die herkenbare beeldtaal roept bij het publiek een snelle emotionele betrokkenheid op, die zichzelf ook nog eens razendsnel vermenigvuldigt. Voor Zelensky rezen meteen na de invasie talloze fan-accounts op, die weer nieuwe prikkelende content genereerden (natuurlijk in de hoop viraal te gaan). 

Meme die de internationale betrokkenheid bij het conflict en Zelensky verbeeldt als het soort betrokkenheid dat mensen kunnen voelen wanneer ze zich laten meevoeren door een film.

Dat popcultuur zó sturend is geworden in de manier waarop we invulling geven aan politieke werkelijkheden, is een relatief recent fenomeen, aldus Hassler-Forest. Het is een vorm van cartooning, met het bijbehorende gebrek aan nuance, waar politici zelf, historisch gezien, doorgaans afstand van namen. Het was immers vaak als kritiek bedoeld. Maar sinds de regering-Bush worden die entertainment-associaties juist ook door de politiek gretig opgepakt en deel van het debat gemaakt.

Toen het Duitse tijdschrift der Spiegel de Bush-regering in 2003 op de cover afbeeldde als een roedel oorlogszuchtige filmhelden in een ‘battle against evil’ (president George W. Bush als Rambo, zijn vice-president Dick Cheney als Terminator, Defensieminister Donald Rumsfeld als Conan the Barbarian), was Bush niet beledigd. Integendeel, vertelt Hassler-Forest: de president bestelde twintig reproducties van de cover op posterformaat, om ze in het Witte Huis te hangen.

Bush in het ovale office met de "Bush Warriors" uitgave van Der Spiegel.

Voor team-Obama was het, een paar jaar later, volkomen normaal om de kandidaat-president op campagnemateriaal te laten afbeelden als Superman, in de iconische pose waarin hij zijn overhemd opentrekt en zijn heldenkostuum onthult. Die superheldengenres worden niet langer alleen gezien als kinderachtig platvloers vermaak, volgens Hassler-Forest, maar als het soort narratief waarin we leven.

Barack Obama voor het Superman-standbeeld in Metropolis (Illinois) in 2006.

Maar een oorlog ís geen Marvel-film, en Rusland geen land van Orcs

Die mediawerkelijkheid is van groot belang geweest voor de steun aan Oekraïners. Want er lijkt wel degelijk een verband te bestaan tussen de emotionele uitbarsting op het web en het draagvlak voor de ongekend zware economische sancties tegen Poetin. Het online activisme verklaarde mede de enorme gastvrijheid waarmee Oekraïense vluchtelingen opgevangen worden in Europa; de exodus uit Rusland van multinationals, als de dood voor imagoschade, én de grootschalige boycott van Russische artiesten en sporters.

Maar ze heeft ook verontrustende kanten. Een oorlog tot Marvel-film maken, met duidelijke helden, schurken, winnaars en verliezers is een enorme simplificatie van een complex geopolitiek conflict, waarvan de gemiddelde re-tweeter de achtergrond niet of nauwelijks kent. 

Meme die zich uitspreekt over de snelheid waarmee mensen zich op social media willen uitspreken over complexe werkelijkheden, zonder dat zij de tijd hebben gehad om zich ook echt in de situatie te verdiepen.

President Zelensky is een mens en geen Captain America. Een superheldenstatus bagatelliseert de uitputting, de emotie en frustratie die hem ongetwijfeld parten spelen. Belangrijker: het gaat voorbij aan de westerse hulp die hij zo hard nodig heeft om stand te houden tegen Rusland. 

Het helpt ook niet om Rusland te reduceren tot een land van Voldemorts en Orcs. Duizenden Russische activisten protesteerden in de eerste weken tegen Poetins oorlog. Duizenden belandden in de cel. Inmiddels is het stil op de Russische pleinen. Juist de boycott die volgde op de publieke verontwaardiging, : door alle Russen in kamp Poetin te plaatsen, kunnen ze inderdaad geen kant meer op. 

Daarbij, , stond de verhitte publieke opinie in het westen een vredesakkoord met Rusland mogelijk in de weg.

Tegen de wrange werkelijkheid zijn geen grappen opgewassen

Inmiddels heeft de werkelijkheid geen memes meer nodig om zich verstaanbaar te maken, nu de gerichte aanvallen op burgers elkaar opvolgen, en de onuitspreekbaar gruwelijke beelden daarvan in realtime de wereld over gaan. Met ieder gedood gezin, iedere gebombardeerde evacuatieroute of nieuwe aanval op hulpverleners raakt een vredesakkoord met Rusland verder buiten bereik; oorlogsmisdadigers horen in het Internationaal Gerechtshof, niet aan de onderhandelingstafel.

Tegen die wrangheid zijn geen grappen opgewassen. Maar dat betekent niet dat online activisme zonder gevolg is – en al helemaal niet zonder verantwoordelijkheden, in een wereld waarin niet langer klein clubje mannen in pak in Versailles, Jalta of Potsdam de wereldvrede beklinkt, maar memes meer impact hebben dan een resolutie van de VN-veiligheidsraad. En waarin een oorlogspresident zich direct tot het internationale publiek wendt, als de internationale bondgenootschappen, instituties en verdragen hem in de steek laten.

Afgelopen 5 april, een paar dagen nadat de bewijzen van oorlogsmisdaden in Boetsja de wereld overgingen, We hebben beslissingen nodig van de Veiligheidsraad, zei hij. Als het niet lukt die beslissingen te nemen, dan is de VN dringend aan hervorming toe. Lukt dat ook niet, dan kan die oude superheld, de VN, opgericht om de wereldvrede te bewaken, maar beter definitief met pensioen.

Zover hoeft het toch niet te komen, smeekte Zelensky. En hij sloot af, even Churchilliaans als Hollywoodesk, met de woorden: ‘Ukraine needs peace. We need peace. Europe needs peace. The world needs peace.’ 

Meer lezen?

Een droneoorlog wordt gevoerd vanuit de lucht. Maar wat gebeurt er op de grond? Kunstenaar Clément Lambelet neemt je in de serie Two donkeys in a war zone mee in een droneoorlog. Dronebeelden krijgen door zijn ogen gezien ineens een heel nieuwe lading. Als hij de richtkruizen en explosies heeft weggesneden, blijft het alledaagse leven van de mensen op de grond over. Lees het artikel