Op 24 februari van dit jaar, de dag dat Poetin Oekraïne binnenviel, en de eerste kruisraketten ontploften in Kyiv en andere Oekraïense steden, postte de regering van Oekraïne op Twitter een meme.
Een cartoon, in oude stijl, waarop een enorme Adolf Hitler zich liefdevol tot een kleine Vladimir Poetin wendt. Vader en zoon. Nee, leraar en leerling.
‘This is not a meme,’ luidde het bijschrift dat volgde, ‘but our and your reality.’ Hier werd in niet mis te verstane bewoording uitgedragen wat de belangrijkste boodschap van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky aan het westen is: De aanval op Oekraïne is een aanval op de democratie wereldwijd. De veiligheid van Oekraïne is de veiligheid van Europa.
Keer op keer herhaalde de president sindsdien deze boodschap bij regeringsleiders, parlementsleden en verdragsorganisaties. Speech na speech beriep hij zich op gedeelde democratische waarden, in een wanhopige poging gelijkgestemden in beweging te krijgen.
Een aanval op één is een aanval op allen. Die woorden echoën artikel 5 van het verdrag van de NAVO. Maar Oekraïne is geen lid van het militaire bondgenootschap en heeft dus helemaal niets aan de veiligheidsgaranties van de NAVO.
Westerse landen reageerden weliswaar met zware sancties op Rusland, astronomische wapenleveranties aan Oekraïne en een spervuur aan solidariteitsverklaringen. Maar ze hielden Oekraïne politiek en militair buiten de deur.
Desondanks sloten Europese burgers Zelensky meteen in hun hart en zetten daarmee de deur voor een civiel bondgenootschap wagenwijd open.
This is not a meme, benadrukte Oekraine, maar de cartoon deed wel op die manier zijn werk in de bewapening van de westerse geesten. Het Westen schoot niet te hulp met boots on the ground, maar met activisme online.
Online dreunde Zelensky’s boodschap door. Met groot effect én met grote beperkingen. Een reconstructie van de beeldvorming tot nu toe laat dat zien.
Een vruchtbare bodem voor de gigantische solidariteit van het Westen
Ik houd van mijn land, mijn vrouw, mijn hond, zo klinkt het in de bluesy introtune van de Oekraiense tv-serie Servant of the People (2015-2019). In een absurde voorafschaduwing van de realiteit speelt de acteur en komiek Volodymyr Zelensky daarin een bescheiden schoolmeester, die door middel van sociale media president van Oekraïne wordt. In 2019 werd deze fictie deels werkelijkheid: Oekraïne verkoos de acteur als staatshoofd.
Het land kende zijn huidige leider dus al als sympathieke schermpersoonlijkheid. En ook Zelensky’s stem, die de afgelopen tijd zo’n indruk maakte op een wereldwijd publiek, had al een speciale plek in de harten van zijn landgenoten: Zelensky vertolkte daarmee het Oekraïense beertje Paddington in de gelijknamige animatiefilm.
Zelensky als Hollywoodheld, stoer maar zachtaardig, even onverschrokken als geestig: op sociale media werd het een van de centrale stijlfiguren in de vloedgolf aan memes die direct na de Russische invasie op gang kwam, en die bijdroeg aan een vruchtbare bodem voor de gigantische solidariteit van het Westen met de Oekraïners.
Dit is pas een leider, zo concludeerde het internet, terwijl het toekeek hoe de ex-acteur zich in het legergroen stak en onbevreesd te kennen gaf dat hij niet zou wijken, dat hij zou vechten voor zijn land.
Oekraïners volgden zijn voorbeeld met een onverzettelijkheid en strijdvaardigheid die Poetin hoogstwaarschijnlijk nooit voorzien had. Op TikTok documenteerden jonge burgers hun ervaringen, de schuilkelders, de kapotte straten, de lege supermarkten; vaak voorzien van vreemd ludiek commentaar en soundtrack.
Naast hun leider werd een heel volk online al snel gepersonifieerd door good guys uit het collectieve geheugen. Waar Poetin op onze tijdlijnen als Voldemort, Sauron en Goliath figureerde, werden de Oekraïners verbeeld als Harry Potter, Gandalf en David.
Zelensky’s gevleugelde oproep aan het westen ‘I need ammunition, not a ride’ kreeg acuut een status die niet onderdeed voor ‘Say hello to my little friend’ of ‘I’ll be back’. Talloze webshops zagen hun kans schoon; de quote belandde dezelfde dag nog op t-shirts en mokken.
Geef die held zijn kogels; bewapen de dappere Oekraïners, zo viel de wereld Zelensky bij. Dat sentiment vertaalde zich in het viraal gaan van foto’s van miss Oekraïne, die doorgaans in galajurken en bikini’s verschijnt, maar zich nu als een soort Lara Croft liet fotograferen voor een kapot gebouw.
De beelden gingen onder luid gejuich de wereld over, net als filmpjes en foto’s van Europeanen uit allerlei hoeken die besloten om Zelensky zelf te komen helpen. Legerdumpwinkels werden leeggekocht door moedige types die naar het front wilden afreizen om het op te nemen tegen ‘Putler’.
Ondertussen laat de gruwelijke oorlog zich in de reguliere media en ook op de socials van zijn minder glamoureuze kant zien. Waar memes het conflict versimpelen met de beeldtaal van massa-entertainment, toont de (burger)pers de akeligste aanblikken van de werkelijkheid: aanvallen op ziekenhuizen, kraamklinieken, scholen en stations; geëxecuteerde burgers, hun handen op de rug gebonden; massagraven; en miljoenen wanhopige mensen die vluchten voor al dat geweld, met hun peuters, huisdieren en teddyberen onder de arm.
Deze niet-aflatende stroom ellende maakt ook pijnlijk zichtbaar dat Oekraïne er vooralsnog alleen voor staat. Want ook de Verenigde Naties, toch opgericht om juist zulke gruwelen te voorkomen, lijken in dit conflict al even machteloos als de kijker thuis.
Het zal Volodymyr Zelensky niet verrassen. Al ruim voor deze oorlog, in september 2021, vergeleek hij de VN met een ‘gepensioneerde superheld, die vergeten is wat hij kan’.
De boodschap: een aanval op Oekraïne is een aanval op de wereld
Des te belangrijker is de kracht van de media, begrijpt de Oekraïense regering. Het is uitentreuren opgemerkt hoe charismatisch en effectief Zelensky sociale media gebruikt om zijn volk en de wereld te mobiliseren.
Hij krijgt daar natuurlijk hulp bij. Veel van de memes en filmpjes op de officiële sociale mediakanalen van de regering, zijn afkomstig van het Ukraine Crisis Media Center (UCMC), dat in 2014 werd opgericht na de Russische bezetting van de Krim.
Het UCMC beschouwt zichzelf als een ‘strategische internationale communicatie hub’, met als doel Oekraïne in het Westen te promoten als onafhankelijk democratisch land, waar de veiligheid en toekomst van de democratie wereldwijd vanaf hangen. Deze missie wordt gefinancierd door veel partijen, waaronder Nederland.
UCMC maakt gebruik van populaire beeldcultuur om het publiek te bereiken. Het produceert video’s die doen denken aan trailers voor spannende films en werft Amerikaanse beroemdheden om de boodschap te herhalen dat een aanval op Oekraïne een aanval op de wereld is.
Die boodschap werd als vanzelf overgenomen door een enorm internationaal gezelschap van meme-makers, likers en retweeters. (Dat wil zeggen: in het Westen. Want in andere delen van de wereld die binnen de Russische informatiesfeer vallen, ontstaat een ander beeld van de oorlog.)
De verwevenheid van actualiteit, activisme, massa-entertainment en fancultuur
Ook mediawetenschapper Dan Hassler-Forest viel het op dat de populaire verbeelding online dankbaar werd gebruikt om de crisis in Oekraïne van betekenis te voorzien. Dit past volgens hem in een medialandschap waarin actualiteit, activisme, massa-entertainment en fan- en influencercultuur steeds meer verweven raken.
Twitterfeeds werden aan het begin van de invasie overspoeld door beelden van Zelensky als superheld. Als Captain America, bijvoorbeeld, in Avengers: End Game. Ook Star Wars en Dune-referenties waren legio, met Putin als schurk Darth Vader of Baron Harkonnen.
Die herkenbare beeldtaal roept bij het publiek een snelle emotionele betrokkenheid op, die zichzelf ook nog eens razendsnel vermenigvuldigt. Voor Zelensky rezen meteen na de invasie talloze fan-accounts op, die weer nieuwe prikkelende content genereerden (natuurlijk in de hoop viraal te gaan).
Dat popcultuur zó sturend is geworden in de manier waarop we invulling geven aan politieke werkelijkheden, is een relatief recent fenomeen, aldus Hassler-Forest. Het is een vorm van cartooning, met het bijbehorende gebrek aan nuance, waar politici zelf, historisch gezien, doorgaans afstand van namen. Het was immers vaak als kritiek bedoeld. Maar sinds de regering-Bush worden die entertainment-associaties juist ook door de politiek gretig opgepakt en deel van het debat gemaakt.
Toen het Duitse tijdschrift der Spiegel de Bush-regering in 2003 op de cover afbeeldde als een roedel oorlogszuchtige filmhelden in een ‘battle against evil’ (president George W. Bush als Rambo, zijn vice-president Dick Cheney als Terminator, Defensieminister Donald Rumsfeld als Conan the Barbarian), was Bush niet beledigd. Integendeel, vertelt Hassler-Forest: de president bestelde twintig reproducties van de cover op posterformaat, om ze in het Witte Huis te hangen.
Voor team-Obama was het, een paar jaar later, volkomen normaal om de kandidaat-president op campagnemateriaal te laten afbeelden als Superman, in de iconische pose waarin hij zijn overhemd opentrekt en zijn heldenkostuum onthult. Die superheldengenres worden niet langer alleen gezien als kinderachtig platvloers vermaak, volgens Hassler-Forest, maar als het soort narratief waarin we leven.
Maar een oorlog ís geen Marvel-film, en Rusland geen land van Orcs
Die mediawerkelijkheid is van groot belang geweest voor de steun aan Oekraïners. Want er lijkt wel degelijk een verband te bestaan tussen de emotionele uitbarsting op het web en het draagvlak voor de ongekend zware economische sancties tegen Poetin. Het online activisme verklaarde mede de enorme gastvrijheid waarmee Oekraïense vluchtelingen opgevangen worden in Europa; de exodus uit Rusland van multinationals, als de dood voor imagoschade, én de grootschalige boycott van Russische artiesten en sporters.
Maar ze heeft ook verontrustende kanten. Een oorlog tot Marvel-film maken, met duidelijke helden, schurken, winnaars en verliezers is een enorme simplificatie van een complex geopolitiek conflict, waarvan de gemiddelde re-tweeter de achtergrond niet of nauwelijks kent.
President Zelensky is een mens en geen Captain America. Een superheldenstatus bagatelliseert de uitputting, de emotie en frustratie die hem ongetwijfeld parten spelen. Belangrijker: het gaat voorbij aan de westerse hulp die hij zo hard nodig heeft om stand te houden tegen Rusland.
Het helpt ook niet om Rusland te reduceren tot een land van Voldemorts en Orcs. Duizenden Russische activisten protesteerden in de eerste weken tegen Poetins oorlog. Duizenden belandden in de cel. Inmiddels is het stil op de Russische pleinen. Juist de boycott die volgde op de publieke verontwaardiging, werkt Poetin in de hand : door alle Russen in kamp Poetin te plaatsen, kunnen ze inderdaad geen kant meer op.
Daarbij, zo waarschuwden analisten al in een eerder stadium , stond de verhitte publieke opinie in het westen een vredesakkoord met Rusland mogelijk in de weg.
Tegen de wrange werkelijkheid zijn geen grappen opgewassen
Inmiddels heeft de werkelijkheid geen memes meer nodig om zich verstaanbaar te maken, nu de gerichte aanvallen op burgers elkaar opvolgen, en de onuitspreekbaar gruwelijke beelden daarvan in realtime de wereld over gaan. Met ieder gedood gezin, iedere gebombardeerde evacuatieroute of nieuwe aanval op hulpverleners raakt een vredesakkoord met Rusland verder buiten bereik; oorlogsmisdadigers horen in het Internationaal Gerechtshof, niet aan de onderhandelingstafel.
Tegen die wrangheid zijn geen grappen opgewassen. Maar dat betekent niet dat online activisme zonder gevolg is – en al helemaal niet zonder verantwoordelijkheden, in een wereld waarin niet langer klein clubje mannen in pak in Versailles, Jalta of Potsdam de wereldvrede beklinkt, maar memes meer impact hebben dan een resolutie van de VN-veiligheidsraad. En waarin een oorlogspresident zich direct tot het internationale publiek wendt, als de internationale bondgenootschappen, instituties en verdragen hem in de steek laten.
Afgelopen 5 april, een paar dagen nadat de bewijzen van oorlogsmisdaden in Boetsja de wereld overgingen, vroeg Zelensky de VN opnieuw om bescherming. We hebben beslissingen nodig van de Veiligheidsraad, zei hij. Als het niet lukt die beslissingen te nemen, dan is de VN dringend aan hervorming toe. Lukt dat ook niet, dan kan die oude superheld, de VN, opgericht om de wereldvrede te bewaken, maar beter definitief met pensioen.
Zover hoeft het toch niet te komen, smeekte Zelensky. En hij sloot af, even Churchilliaans als Hollywoodesk, met de woorden: ‘Ukraine needs peace. We need peace. Europe needs peace. The world needs peace.’
Meer lezen?
Een droneoorlog wordt gevoerd vanuit de lucht. Maar wat gebeurt er op de grond?
Kunstenaar Clément Lambelet neemt je in de serie Two donkeys in a war zone mee in een droneoorlog. Dronebeelden krijgen door zijn ogen gezien ineens een heel nieuwe lading. Als hij de richtkruizen en explosies heeft weggesneden, blijft het alledaagse leven van de mensen op de grond over.
…dit verhaal heb je gratis gelezen. Maar het maken van dit verhaal kost tijd, geld en energie. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping, verbinding en optimisme brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Steun ons en doe mee!
