komt al haar hele leven in Museum Boijmans Van Beuningen, maar sinds vorig jaar ziet ze het gebouw met andere ogen. De plinten blijken als lichtreflectoren te dienen en een zaal met Mondriaan en Kandinsky is plots als een reünie tussen oude vrienden die allemaal hebben nagedacht over de vraag of kunst ook over iets abstracts kan gaan. Herman Dolz maakte een documentaire over museumdirecteur ‘Door hem te volgen leer je anders kijken,’ zegt ze – naar de wereld, naar kunst, maar ook naar het museum als geheel.

Wat is een museum? Het gebouw, de collectie, de mensen die er werken, het publiek dat er komt? De geschiedenis, de functie in de samenleving, de reputatie? Sjarel Ex zou zeggen dat het om het samenspel van al die elementen gaat. In Herman Dolz’ film Conducting Boijmans, die 30 januari in première gaat tijdens het Internationaal Film Festival Rotterdam, noemt hij het museum een ‘gesamtkunstwerk.’ Een ‘accumulatie van smaken,’ dat ook: de collectie bestaat immers uit werken die door privéverzamelaars zijn geschonken, of door Ex en zijn voorgangers zijn aangekocht. En hij noemt het een instrument, waar hij tijdelijk op mag spelen.

Herman Dolz volgde Ex een jaar lang en bracht de verschillende aspecten van zijn werk in beeld. Welke inzichten in de museumwereld leverde het maken van deze film haar op? Daarover spraken we in haar (met kunst gevulde) huis in Rotterdam.

Wat diende zich eerst als onderwerp aan, het museum of de directeur?

‘De directeur. Ik kende Ex al een beetje. Wat ik bijzonder aan hem vind is dat hij zelfs nog van een pingpongbal zou kunnen uitleggen wat er zo mooi aan is. Hij kan zorgen dat je de wereld heel anders ziet. Ik wilde een film maken over hoe hij die eigenschap inzet voor zijn werk als museumdirecteur – hoe hij kijkt, en op basis waarvan hij beslissingen neemt.’

Sjarel Ex is de dertiende directeur van het museum. Hoe verhoudt hij zich tot zijn voorgangers?

‘Ex vertoont veel overeenkomsten met Dirk Hannema, die directeur was in de jaren dertig van de vorige eeuw. Ook Hannema was kunsthistoricus en een heel jonge directeur. Hij had een charme, overredingskracht en financieel brein die maakten dat hij allerlei beroemde verzamelaars kon overtuigen werk te schenken aan het museum.’

Als het museum een kunstwerk is, dan is Ex de kunstenaar – of de dirigent

‘Dus voor deze documentaire heb ik Ex vooral gefilmd in vergelijkbare situaties – in gesprek met kunstenaars, verzamelaars of schenkers, proberend iets voor het museum voor elkaar te krijgen. De collectie van Boijmans is grotendeels uit particuliere verzamelingen ontstaan. Ex probeert die steeds opnieuw te combineren. Hij heeft een enorme bandbreedte: hij is net zo geïnteresseerd in een tekening uit 1450 als in iets wat nu nog in de maak is.’

Het woord ‘gesamtkunstwerk’ valt geregeld in de documentaire. De term, voor het eerst gebruikt in Duitsland in de negentiende eeuw, refereert aan een werk dat zoveel mogelijk verschillende kunstvormen incorporeert. Ex vindt ook het museum een gesamtkunstwerk – een dat bestaat uit architectuur, schilder-, beeldhouw- en andere kunst, maar ook uit een budget, conservatoren, en andere medewerkers. Als het museum een kunstwerk is, dan is Ex de kunstenaar – of, zoals Herman Dolz het noemt, ‘de dirigent.’

Herman Dolz: ‘Hij is een heel speelse directeur, iemand die al die verschillende kunstwerken, de architectuur, het heden en het verleden probeert te combineren. Alsof het allemaal instrumenten zijn, die iedere dag weer wachten tot hij ze een bepaalde melodie laat spelen.’

Still uit de documentaire ‘Conducting Boijmans’ van Sonia Herman Dolz. In de film speelt tijd een belangrijke rol
Still uit de documentaire ‘Conducting Boijmans’ van Sonia Herman Dolz. In de film speelt tijd een belangrijke rol

Wat heb je geleerd over wat er zoal komt kijken bij het ‘dirigeren’ van een museum?

‘Wat me heeft verbaasd is hoe afhankelijk musea zijn van mecenassen. En ook hoezeer het aan je binden van zulke mecenassen mensenwerk is. Het hangt ontzettend veel af van, in dit geval, de persoonlijkheid van Sjarel Ex. Hij gaat zelf langs bij verzamelaars en schenkers, eet een taartje met ze, bewondert hun verzameling. Deels zijn die bezoeken symbolisch – Jacques Schoufour, een oude havenbaron, heeft al lang beloofd dat hij zijn collectie, en ook geld, aan het museum zal doneren. Maar toch zijn ze van belang.’

‘Als je er maar niets moderns van koopt, zoals die man met die vlakken en die lijnen’

Wanneer Ex in de documentaire op bezoek gaat bij Schoufour en hem vraagt hoe hij wil dat het museum zijn geld besteedt, antwoordt Schoufour, die vooral oude religieuze kunst verzamelt: ‘Als je er maar niet iets al te moderns van koopt, zoals die man met die vlakken en die lijnen.’ Hij doelt op en de scène komt vlak na een passage waarin Ex liefdevol voor de camera uitlegt wat hij zo mooi vindt aan het werk van die schilder – het feit dat je nooit echt grip op zijn werken krijgt, het feit dat hij wilde proberen iets abstracts af te beelden. Ex reageert dan ook verbaasd, maar vooral met een vergoelijkende lach op Schoufours oordeel. Herman Dolz: ‘Het museum bestaat bij de gratie van zulke persoonlijke relaties.’

Een andere sleutelscène in de documentaire draait om drie broers die een tekening uit het atelier van die hun vader ooit voor tien gulden heeft gekocht, aan het museum verkopen. De onderhandeling verloopt verrassend klungelig – Ex doet een bod, de broers blijken eigenlijk een heel andere prijs in het hoofd te hebben, er moet een broodje gegeten worden om de boel te overdenken. Wanneer de verkoop er eenmaal door is, schudden Ex en conservator Friso Lammertse de broers opgelucht de hand. ‘We hebben iets goed verricht voor de eeuwigheid,’

De eeuwigheid komt vaak terug in Conducting Boijmans: er wordt bijvoorbeeld verzameld ‘voor de eeuwigheid.’ Welke rol speelt tijd in deze film?

‘In de documentaire zegt Ex dat een kunstenaar die vijfhonderd jaar geleden iets heeft gemaakt eigenlijk nog steeds bezig is. Zolang een kunstenaar wordt geëxposeerd, krijgt zijn werk steeds een andere betekenis, omdat de context waarin hij gezien wordt verandert. ‘Elke tijd heeft zijn eigen ogen,’ zegt Ex daarover.

Een belangrijke verhaallijn in Conducting Boijmans is Ex’ zoektocht naar een vroeg schilderij van dat hij graag wil aankopen voor het museum. In New York bezoekt hij meerdere verzamelaars die zulke vroege werken in hun bezit hebben, maar niemand is bereid er afstand van te doen. Geeft niet, zegt Ex tegen één van hen: ‘We weten nu tenminste waar het is, en we hebben de tijd.’ Een museum, wil hij maar zeggen, heeft de luxe om heel lang te wachten – veel langer dan de gemiddelde particuliere verzamelaar – totdat een werk toch weer op de markt komt.

‘We hebben iets goeds verricht voor de eeuwigheid’

Herman Dolz omschrijft de rol van een museumdirecteur als die van ‘een schakel tussen het heden en het verleden.’ Enerzijds omdat hij het erfgoed uit verschillende tijdperken steeds weer opnieuw combineert, anderzijds omdat hij in een traditie staat die al lang geleden is ingezet; het museum was er immers al vóór hij directeur wordt, en zal naar alle waarschijnlijkheid ook na zijn aftreden nog wel even blijven bestaan. ‘In dat opzicht is hij eigenlijk maar een passant.’

Ergens, zegt Herman Dolz, zou je Conducting Boijmans kunnen zien als een naslagwerk. ‘Ik heb bijvoorbeeld veel gebruikgemaakt van archiefmateriaal uit de tijd van Hannema. Ik ben zelf altijd heel blij als iemand ergens tachtig jaar geleden een camera op heeft gezet. En ik hoop natuurlijk dat mijn film over bijvoorbeeld honderd jaar ook op die manier gebruikt zal worden, door mensen die willen weten hoe het er in deze tijd aan toeging. Dus in die zin maak ik mijn films óók voor de eeuwigheid.’

Conducting Boijmans op IFFR Conducting Boijmans gaat op 30 januari in première tijdens het Internationaal Film Festival Rotterdam in de Oude Luxor, en draait op 31 januari in LantarenVenster. Op 5 april wordt de documentaire uitgezonden door RTV Rijnmond. Voor tijden en tickets, bezoek de website van IFFR Deze drie documentaires zoeken een antwoord op de vraag: waar is een museum eigenlijk voor? The Great Museum, National Gallery and The New Rijksmuseum, drie documentaires die vorig jaar verschenen, gunnen een blik achter de schermen van gerenommeerde, internationale musea. Naast schoonheid, liefde en ergernis tonen de films ook het contrast tussen 19de-eeuwse idealen en de 21ste-eeuwse realiteit. Lees mijn bespreking van deze drie documentaires hier terug Het museum van de toekomst is altijd open (en voor iedereen) Digitalisering, krimpende budgetten, een terugtrekkende overheid: de wereld van musea is aan grote veranderingen onderhevig. Hoe ziet de toekomst van het verzamelen en ontsluiten van kunst en erfgoed eruit? Dit zijn de zes grote trends die ik op het spoor ben gekomen. Lees de conclusie van mijn verzamelreeks, waar ook Museum Boijmans Van Beuningen in voorkomt, hier terug