De kolossale koppen van de stichters van de Europese Unie staan in een kring in het hart van een park in de Roemeense hoofdstad Boekarest. In de magische cirkel prijken onder meer de Nederlander de Belg en de Fransen

Het is, vind ik, hoogst fascinerend dat in die zuidoostelijke uithoek van Europa de grondleggers van de EU op deze wijze collectief worden geëerd. Wie een dergelijk monument in West-Europa weet, mag het zeggen.

Dat deze vroege Europese voormannen juist in het Roemeense zonnetje worden gezet, is van grote symbolische betekenis. Dat betoogt althans de Amerikaanse reisjournalist en geopolitiek denker Robert D. Kaplan in zijn net verschenen Duister Europa: voor de Roemenen betekent de EU, meer nog dan de hoop op welvaart, een ontsnapping aan hun getroebleerde geschiedenis.

In het statige Haagse Carlton Hotel praat ik met de keurige Kaplan over het vergeten land waar hij in 1981 als rugzakjournalist naartoe trok. Daar belandde hij in het Muntenea Hotel in Boekarest, waar een kaal peertje voor het enige licht zorgde. Nu tref ik de gearriveerde schrijver in de Sophia Suite, de ‘parel voor wie het allerbeste wenst,’ met jacuzzi en sauna. Ik spreek met hem over de Europese aspiraties van Roemenië, over de bekoringen en tekortkomingen van de EU en vooral over de troebele wateren waarin zij verkeert, nu over de aanpak van de vele crises die haar tarten telkens weer diepe verdeeldheid heerst.

Weet wel: Kaplan is een man met wie je het hartgrondig oneens kunt zijn. Hij heeft gekregen op zijn boek Balkan Ghosts (1993). Zeer omstreden was zijn suggestie dat de oorlog de onvermijdelijke uitkomst was van de geschiedenis en het karakter van de volkeren op de Balkan. Lezing van het boek leidde er toe dat de toenmalige Amerikaanse president Bill Clinton lange tijd dacht dat de VS zich beter afzijdig konden houden: de situatie was hopeloos.

Nog een reden voor sommigen om hem met argwaan te volgen: hij behoorde tot de pleitbezorgers van de Amerikaanse interventie in Irak. Iets waar hij later van had.

Gelukkig hoeven we iemands wereldbeeld niet altijd te delen om ons te laten prikkelen en uitdagen door zijn ideeën. En stof tot nadenken heeft Kaplan zeker te bieden. Over de diepere zin van de EU. Over haar natuurlijke leider Duitsland die niet openlijk kan en wil leiden. Over wat er bij het associatieverdrag met Oekraïne op het spel staat. En over de oorzaken van de opkomst van het populisme.

De Roemeense kwestie

We beginnen met Roemenië, het land waar de Amerikaan zijn hart aan heeft verpand, waar hij al decennia naartoe trekt en waar hij nu een boek aan heeft gewijd. Gelooft hij werkelijk dat de Roemenen verlangen naar de EU? vraag ik hem. We zien toch alom in Europa dat nationalistische gevoelens veel meer tot de verbeelding spreken dan de Brusselse bureaucratie?

‘Luister, voor Roemenië hield de Tweede Wereldoorlog pas op in 1989, met de val van het antwoordt hij. ‘Dat was het einde van wat ik de lange Europese oorlog noem, die duurde van 1914 tot 1989. Voor de Roemeense elite is de EU dus veel meer dan een boekhoudkundig staatje. Het gaat over wettelijke staten boven eeuwenoude etnische naties. Over de bescherming van het individu boven het bevoordelen van de ene etnische groep ten opzichte van de andere. Over onpersoonlijke normen en levendige instituties.’

‘Dat niemand zich in Nederland druk maakt over Roemenië, is een indicatie hoe zwak de EU is geworden’

‘Op het moment is het grootste thema in Roemenië de publieke woede over corruptie. Dit is geen Hongarije, waar je een rechts, neo-autoritair regime hebt. Of Polen, dat ook is opgeschoven naar rechts. Of Bulgarije, dat zwaar wordt beïnvloed door de georganiseerde misdaad. Dit is het grootste land in Zuidoost-Europa, waar het publiek wil dat de regering voldoet aan de Europese standaarden. Saaie normaliteit is het beste waarop een land als Roemenië kan hopen, gezien zijn geschiedenis.’

Roemenië mag naar Europa lonken, de liefde komt niet van twee kanten.
‘In de late jaren negentig zag alles er nogal rooskleurig uit voor Roemenië. Voor het eerst in de geschiedenis was Rusland geen bedreiging. De Roemenen keken ernaar uit deel uit te maken van de EU en de NAVO. Door toetreding tot die organisaties kreeg het land wat het wilde: veiligheid en wettelijkheid. De EU was een soort ontsnapping aan de geschiedenis.’

‘Maar dat is allemaal veranderd. De Roemenen zien de EU in duigen vallen. En ze zien dat Rusland niet langer zwak is, maar juist zeer bedreigend is. De Roemenen worden opnieuw teruggegooid in de geschiedenis. Dat niemand zich in Nederland druk maakt over Roemenië, is een indicatie hoe zwak de EU is geworden. Er zijn namelijk te veel andere dingen om je druk over te maken. Het simpele feit of de EU overleeft. De vluchtelingen. Het financiële probleem met Griekenland en Portugal. De kwestie Oekraïne, die Roemenië overigens veel meer bedreigt dan Nederland.’

De Oekraïense kwestie

Het associatieakkoord tussen Oekraïne en de EU, we moeten het er natuurlijk over hebben, er is geen ontsnappen aan, nu Nederland er op 6 april in een referendum over zal stemmen.

‘Ik steun het,’ antwoordt Kaplan kortaf, gevraagd wat hij van het akkoord vindt.

Ik woonde een interview met u in Gent bij. Daar zei u dat Oekraïne qua ligging en geschiedenis veel eerder bij Rusland hoort.
‘Laat het me uitleggen. Oekraïne zal voor Rusland altijd meer van belang zijn dan voor Europa en de VS. Het kan geen volledig lid van de NAVO en de EU zijn zonder een permanent conflict met Rusland. Maar dat betekent niet dat het niet geassocieerd kan zijn met de EU. En dat westerse instituties niet kunnen helpen om het land te ontwikkelen. De publieke opinie is al voor het belangrijkste deel prowesters. Het is belangrijk om Oekraïne een geestelijk onderdeel van het westen te maken, zonder dat het een normaal lid is.’

Volgens zullen de Nederlanders het akkoord in een referendum afwijzen.
‘Dat is heel kortzichtig en in het Russische belang. De Russen willen dat Oekraïners denken dat het westen hen niet wil.’

U schrijft dat in de Oekraïnecrisis het zich wreekte dat de EU geen gezamenlijk buitenlandbeleid heeft.
‘Dat is ook heel lastig voor de EU. Je hebt heel verschillende landen met heel verschillende geografische posities en belangen. Het helpt als je een sterke leider hebt die in staat is uit te drukken wat veel Europeanen willen. Merkel heeft het niet zo slecht gedaan. Duitsland heeft de grootste bevolking en de grootste economie en heeft geografisch gezien een centrale positie. Het is de natuurlijke leider. Maar Merkel kan of niet zijn. Vanwege Duitslands erfenis in de twintigste eeuw kan ze niet al te openlijk leiden.’

De Duitse kwestie

Ik spreek Kaplan de dag nadat Angela Merkel een gevoelige tik heeft gekregen. Bij verkiezingen in drie deelstaten heeft haar CDU flink terrein verloren. De populistische anti-immigratiepartij Alternative für Deutschland kwam sterk op.

‘Sinds verdwijnt Duitsland in Europa. Het wil een sterk Europa, zodat het vanuit de achtergrond kan opereren. Maar nu zien we een omkering. Die rechtse partij [AfD, TV] wil geen deel uitmaken van Europa. Het is echt etnisch-Duits georiënteerd. Dat is gevaarlijk en ondermijnt Merkel.’

‘Maar je moet haar niet afschrijven. Ze heeft in verliezen geleden. Maar elke keer ten gunste van andere partijen: de sociaaldemocraten, de groenen en de nieuwe, rechtse partij. Er is nog altijd geen alternatief voor haar.’

Merkel probeerde zichzelf te redden met de deal tussen de EU en Turkije vlak voor de verkiezingen.
‘Het was beter dan geen deal.’

Maar hebben we ons dan niet te veel gevoegd naar de eisen van een uiterst autoritair regime?
‘Daar ben ik het wel mee eens, maar ik zie geen alternatief. Veel onderhandelingen eindigen zo: met een slechte deal, waarbij er geen andere keuze was.’

‘Het probleem met Turkije is dat het alleen tot de NAVO is toegelaten vanwege zijn geografische belang. Maar het is buiten de EU gehouden. Dat is een van de redenen voor het succes en de woede van president Recep Tayyip Erdogan. Als Turkije geen deel kan uitmaken van de EU zal het een andere kant op kijken en Europa gebruiken. Turkijes relatie met Europa is niet erg vriendelijk, om redenen die teruggaan naar

Het was dus volgens u niet wijs om Turkije buiten de EU te houden?
'Ik heb destijds beargumenteerd van niet. Als je Turkije had binnengelaten, was iemand als Erdogan niet mogelijk geweest. Maar ik snap de argumenten tegen. Een land van toen zestig miljoen inwoners met een zwakke, derdewereldachtige economie in het oosten. De EU had al zoveel problemen om andere lidstaten te integreren. Ik snap de redenen, maar denk dat het op de lange termijn een vergissing was.’

De Europese kwestie

In zijn boek schetst Kaplan Klemens von Metternich (1773-1859), de Rijkskanselier van Oostenrijk-Hongarije, als de ultieme Europeaan. Hij was een man van het compromis, van het voorzichtige tactische onderhandelen. Het was aan hem te danken dat er na Napoleon op het Europese continent bijna een eeuw lang geen grote oorlogen werden uitgevochten. Tijdens het wist hij de fundamenten te leggen van een vrij stabiel Europa waarin de machten in evenwicht waren. Hij geloofde in legitieme staten - de belichaming van wettelijkheid, analyse en gematigdheid - niet in etnische naties - waar de passies van het eigene en de geboortegrond regeren.

‘Als je ziet hoe extreemrechtse partijen nu op de deur van de fragiele Europese Unie bonzen, moet je constateren dat Metternichs streven naar behoud van de status quo echt relevant is,’ schrijft Kaplan.

Zijn er nu erfgenamen van Metternich? Merkel misschien?
‘Nee. Hij leefde in andere omstandigheden. Hij was de kanselier van een multinationaal rijk dat liep van Zwitserland tot de Zwarte Zee, een rijk dat veel talen en volkeren omvatte. Hij wist dat nationalisme de vijand was van stabiliteit en orde. Angela Merkel leidt geen multinationaal rijk. Zij is verantwoordelijk voor het Duitse volk dat haar kan kiezen en van de troon stoten.’

‘Zonder EU heb je alleen maar nationalismen en ideologieën. De EU moet gered worden’

Historicus Tony Judt schreef in Postwar dat we na de wereldoorlogen een Europa van natiestaten hebben gebouwd die etnisch homogener zijn dan ooit tevoren. Is dat fout geweest?
‘Nee. Je kunt niet terugkeren naar de multinationale rijken. Je hebt nu moderne staten. En de vraag is of ze meer en meer van hun soevereiniteit willen opgeven voor een multinationale bureaucratie in Brussel, die de permanente vervanger zou zijn van het Habsburgse rijk.’

‘Het lijkt er misschien op dat het project nu in ontbinding is. Maar dat betekent niet dat ik denk dat het gedoemd is ten onder te gaan. Zonder EU heb je alleen maar nationalismen en ideologieën. De EU moet gered worden. Met aanpassingen. Een daarvan is dat het een democratischer aangezicht moet krijgen. Het moet ontvankelijker zijn voor de gewone burger.’

Hoe dan?
‘Dat is lastig. Veel Europeanen voelen zich niet vertegenwoordigd door het Europees Parlement. Velen van hen Als je het Europarlement meer macht geeft, zullen mensen er meer belang aan hechten en zullen de vertegenwoordigers ontvankelijker moeten zijn voor degenen die ze vertegenwoordigen.’

Is het opkomende nationalisme de reactie op het onvermogen van de EU alle crises die haar plagen - van de financiële crisis in 2008 tot de vluchtelingencrisis nu - aan te pakken?
‘Ik denk het niet. In de late jaren veertig en jaren vijftig kon de Europese elite die tientallen miljoenen doden uit de oorlog niet weer tot leven brengen. Wat ze wel kon doen, was een heel humane toekomst voor de overlevenden opbouwen. Het morele antwoord op de verwoesting van twee wereldoorlogen was de genereuze verzorgingsstaat. Ter voorkoming van toekomstige conflicten tussen staten werd een aantal maatregelen genomen, waaronder uiteindelijk een gemeenschappelijke munt. Landen in hetzelfde economische systeem zonder binnengrenzen zouden niet opnieuw oorlog voeren.’

‘Het probleem is alleen dat dit morele antwoord heeft geleid tot een niet-aflatende sociaal-economische hel. Met uitzondering van voor de meest efficiënte en gedisciplineerde Noord-Europese landen is de ruimhartige verzorgingsstaat onbetaalbaar. De eenheidsmunt pakt niet goed uit voor de zwakkere landen, die andere tradities hadden.’

‘Het gevolg is dat massale schuldenbergen zijn opgebouwd. Europa kent nu al vijf jaar nauwelijks groei. De jeugdwerkloosheid is erg hoog, de mobiliteit op de arbeidsmarkt is erg gering. In dat klimaat is het makkelijker voor populistische partijen om het goed te doen. Als de economische groei in de afgelopen jaren 4 procent was geweest, had je hier veel minder van gehad. En dan was er ook meer een welkomstklimaat voor vluchtelingen geweest.’

Als de combinatie van de eenheidsmunt en de verzorgingsstaat niet werkt, moeten we de euro dan laten vallen?
‘Natuurlijk is er een andere uitweg. Ik kan je niet in twee minuten een blauwdruk geven. Maar economen kunnen je zo een voorstel doen voor de hervorming van de verzorgingsstaat zonder hem weg te doen en voor aanpassingen in het monetaire systeem.’

‘Het probleem is alleen dat je individuele landen hebt met nationale politici die om herkozen te worden halfslachtige maatregelen moeten nemen. Want elke economische oplossing hiervoor zal pijn doen en risico’s inhouden. En politici worden niet herkozen met de boodschap: jij zal pijn lijden, maar over tien jaar zullen mensen daar profijt van hebben.’

In uw boek haalt u de Roemeens-Amerikaanse politiek wetenschapper Vladimir Tismăneanu aan, die zegt dat alle samenlevingen een ‘foundation myth’ nodig hebben. Is het probleem van de EU niet dat het een te rationeel project is en dat het een dergelijke mythe ontbeert?
‘Het heeft er al een, zelfs een heel sterke. Het antwoord op tientallen miljoenen doden. Een verbond van naties dat het haast onmogelijk zou maken om weer oorlog te voeren op het continent met elkaar. Ik heb het gevonden in het park in Boekarest.’

Wil je op de hoogte blijven van mijn Brusselse zoektocht? Elke zondag om 10.00 uur publiceer ik een nieuwsbrief waarin ik verslag doe van mijn pogingen het spel in Brussel te doorgronden en initiatieven voor een mooier Europa in kaart te brengen. Die verschijnt op de site, maar kan je ook in je mailbox ontvangen. Schrijf je hier in

Lees ook:

Bewonder elkaar! De dichter voor Europa worstelt met haat en verzoening België herdenkt de dood van de grote dichter Emile Verhaeren. De kans is groot dat je nog nooit van hem hebt gehoord. In Nederland mag hij dan haast vergeten zijn, Verhaerens werk als veerman tussen culturen en pleitbezorger van een verenigd Europa is prachtig én actueel. Over de dromen van een dichter over een federaal Europa Sterf Europese Unie, leve de Europese Republiek Door de vluchtelingencrisis en het Griekse drama is Europa opnieuw diep verdeeld. Nu wreekt zich dat we nooit Europees hebben leren spreken en een halfbakken unie hebben gebouwd. Hoe moet het dan wel? Een vergeten geschiedenis biedt inspiratie voor een nieuw Europees elan. Over vroege pogingen Europese lotsverbondenheid vorm te geven Nooit meer oorlog, nooit meer honger. Wil de Europeaan die dat nog gelooft nu opstaan? Sicco Mansholt is een van de founding fathers van de Europese Unie. En de grondlegger van het verguisde Europese landbouwbeleid, dat hem de bijnaam 'boerendoder' bezorgde. Ondanks deze erfenis kunnen hedendaagse politici veel van deze visionair leren, zo laten een indrukwekkend toneelstuk en een prachtige tentoonstelling over zijn leven zien. Meer over founding father Sicco Mansholt Geen groter voorbeeld én voorvechtster van maakbaarheid dan deze vrouw Gynaecoloog, groen politica en transvrouw Petra De Sutter is een absolute voorstander van de maakbare mens. Een gesprek over de mogelijkheid jezelf heruit te vinden, het einde van de onvruchtbaarheid en het begin van een nieuw Europa. Over de kansen op een nieuw Europa