Het gonst in Caïro. Het nieuws galmt vanuit oude transistorradio’s door de straten. Televisieschermen flikkeren in koffiehuizen en winkels. Uur na uur wordt gevuld door commentatoren en opiniemakers. Oude grijze mannen die op autoritaire toon en met grootse handgebaren hun mening verkondigen, of juist jonge vrouwen die met of zonder hoofddoek omstandig uitleggen wat de laatste ontwikkelingen voor het land zullen betekenen.

Van mijn nichtjes tot de jonge verkopers van simkaarten en tweedehands mobieltjes op straat tot de zweterige passagiers in de overvolle metro, iedereen praat over één ding: de grondwet. De níeuwe grondwet wel te verstaan. 

Uit de geweldsimpasse

De afgelopen dagen was op televisie te volgen hoe door de constitutionele raad op de 247 grondwetsartikelen gestemd werd, die één voor één met minimaal 75 procent van de stemmen moeten worden aangenomen. De huidige bestaat uit vijftig leden (en niet de gewraakte honderd wijze mannen zoals in de uitgesproken islamitische grondwet van 2012, waar geen enkele vrouw en nauwelijks seculiere oppositie aan te pas kwam). 

De grondwet wordt beschouwd als de belangrijkste stap richting een uitweg uit de huidige politieke impasse en geweldscyclus die Egypte sinds het gedwongen vertrek van ex-president gevangen houdt. Na maanden van geweld en onrust is voor velen de maat met de  meer dan vol.

Demonstraties blijven het verkeer en het leven in veel steden ontregelen, hoewel het aantal demonstranten met de dag afneemt. De huidige interim-regering onder leiding van interim-president Adli Mansour, die een coalitie van nationale eenheid voorstaat, wordt overschaduwd door het leger dat effectief de controle over de straat uitoefent. De situatie is op z’n minst onduidelijk.

Vrijwel dagelijks is het nieuws gevuld met berichten over bommeldingen, door de veiligheidsdienst voorkomen aanslagen en doden en gewonden als gevolg van de gewelddadige strijd tussen het Egyptische leger en allerhande jihadisten in de Sinaï-woestijn. Ondertussen hebben de naar schatting 12 tot 15 miljoen de beelden van afgebrande kerken nog vers in het geheugen. Egypte hangt bijgevolg en masse richting het Egyptische leger en het "daadkrachtige leiderschap" van hoogste generaal en huidig Minister van Defensie Abdel Fattah al-Sissi.

Een nieuwe volksheld

De nieuwe grondwet maakt vervroegde presidentsverkiezingen mogelijk, die in het voordeel uit zouden kunnen pakken voor generaal Al-Sissi, mocht hij zichzelf verkiesbaar stellen. Iets wat hij tot dusver steeds heeft afgehouden. 

De grondwet moedigt een politieke toekomst onder civiel bestuur aan en spreekt over een expliciete “civiele” (lees: zelfs “seculiere” en niet-militaire) regering. Maar het is de vraag of het Egyptische volk daar ook voor zal kiezen. De roep om een nieuwe klinkt steeds luider.

Voor de ouderen komt generaal Sissi opvallend dichtbij hun vroegere volksheld. Net zoals Nasser, die door nationalisatie van het Suezkanaal ten strijde trok tegen de oude Europese machthebbers (Frankrijk en Groot-Brittannië), weigerde Sissi de afgelopen maanden te buigen voor de politieke en zelfs financiële druk van de Verenigde Staten, Qatar en Turkije, die gedrieën duidelijk partij kozen voor de Moslimbroederschap. Het was een opstelling die Sissi voor velen tot held heeft gemaakt.

Verschillende analisten, waaronder de bekende journalist verwachten niet dat Sissi daad bij woord zal voegen, al was het maar omdat de nieuwe president een stuk minder macht zal hebben en hij nu een veel vrijere en comfortabelere positie heeft dan als nieuwe president van Egypte.

Mijn vrienden zijn sowieso niet enthousiast over een generaal als president. ‘Ik zie hem graag als tweede man, het leger verdient net zoals in Turkije een rol achter de schermen, zodat ze in kan grijpen wanneer nodig om het land en het volk te beschermen,’ legt mijn vriendin Iman (31) uit. Iman is een volksmeisje uit Imbaba, een straatvechter die bijrol-actrice is in aftandse soaps.

Maar je hoeft in Egypte niet hoogopgeleid te zijn om sterk politiek bewustzijn te hebben. Hier praat iedereen politiek. 

De grondwet geeft voor het eerst een duidelijke afgebakende termijnperiode en functiebeschrijving aan de nieuwe president 

Imans opvattingen worden door velen gedeeld. ‘Maar wat moeten we dan? Noem ons één iemand die dit land op dit moment zou kunnen besturen?’, roept mijn oom, terwijl we naar de politieke discussieprogramma’s kijken.

Het maakt de grondwet des te belangrijker, al was het maar omdat het voor het eerst een duidelijk afgebakende termijnperiode en functiebeschrijving aan de nieuwe president geeft. De Egyptische president wordt het hoofd van de uitvoerende macht met twee termijnen van vier jaar. Wat dat betreft is de nieuwe grondwet de beste die Egypte ooit heeft gehad – voor hen die Egypte graag als een seculiere staat zien, althans.

‘Ik ben voor het eerst in jaren optimistisch,’ vertelt muzikant Mohammed Bashir (48) me op de stoep van het koffiehuis Al-Nadwa in het oude centrum van Caïro. ‘Het zal nog even duren voor we zonder het leger kunnen, maar geleidelijk zal haar rol worden teruggedrongen. De grondwet biedt nieuwe mogelijkheden.’ Zijn jonge bandleden, allen tussen de twintig en dertig jaar oud, knikken geestdriftig.

Alleen mijn vriend Ahmed Marii is niet blij. ‘Egypte zit diep in de shit,’ zegt hij resoluut. ‘Wat heb je aan een grondwet zolang de tanks in de straten staan?’

Civiele regering

Na een golf van optimisme bij eerste lezing van de grondwet begint het bij meer Egyptenaren te knagen. ‘Voor het eerst weet ik echt niet wat ik van de hele situatie moet vinden,’ vertelt Fadi Taher, manager van een productiemaatschappij in een politiek café op het eiland Zamalak. ‘De rol van het leger en de inbreng van de salafisten is zeer schimmig en onduidelijk. Ik ben bang dat ze, net zoals de Moslimbroederschap en het leger eerst, weer een politieke deal hebben gesloten.’

Mijn tante – die toch vooral verheugd was over de nieuwe grondwet – buigt zich een paar uur later over een kop thee op een terras in de sjieke wijk Heliopolis naar me toe. ‘Ik heb vandaag op verschillende nieuwssites berichten gelezen die me zorgen baren,’ zegt ze terwijl ze schichtig om zich heen kijkt, uit angst dat ze wordt afgeluisterd. ‘Waar ben je bang voor?’ vraag ik haar. Maar ze komt uit een generatie die op haar woorden past. Naast ons wordt op luide toon door een groep jonge meiden doodgemoedereerd over de grondwet gediscussieerd.

‘Er schijnt met de woorden te zijn gehusseld waardoor de betekenis van de introductie opeens veranderd is.’

In eerste instantie stond in de preambule van de grondwet dat ‘het systeem van Egypte civiel is.’ Maar na stemming over dit artikel bleek de tekst aangepast en stond er opeens ‘civiele regering’. Een cruciaal verschil: ‘regering’ betekent slechts de minister-president en zijn kabinet en gaat niet over het totale systeem. Na uitgebreid protest van de kerken zag zij zich uiteindelijk gedwongen met de aanpassingen in de uiteindelijke tekst in te stemmen.

De grondwet in het kort

Al met al is de nieuwe grondwet wel degelijk een grote stap voorwaarts. Zo hebben burgers meer vrijheden en betere rechtsbescherming. De meeste problematische elementen kennen een zekere nuance die meer ruimte aan islamitische partijen en minder bevoegdheden aan het leger geeft dan in eerste instantie het geval lijkt. Maar de expliciete rol en verregaande bevoegdheden voor het leger blijven zorgwekkend. 

Ruimte voor seculieren
‘De Arabische Republiek (van) Egypte is een soevereine staat, verenigd en onverdeelbaar, waar niets overbodig is en het systeem gebaseerd is op burgerschap en de rechtsstaat. Egypte is onderdeel van de Arabische natie en omarmt haar integratie en eenheid. Het is deel van de islamitische wereld, behoort tot het Afrikaanse continent, is trots op zijn Aziatische dimensie en draagt bij aan het bouwen van menselijke beschaving.’

De preambule was zodanig geformuleerd dat zij geen ruimte voor islamitische partijen of voor militair bestuur liet. Maar in de huidige vorm is slechts de directe regering bestaande uit de minister-president en de ministers civiel en seculier. De president daarentegen zou wel degelijk een islamist of oud-militair kunnen zijn, maar het is niet langer noodzakelijk.

Sharia als inspiratie
Het islamitisch recht is, net zoals in de vroegere grondwet onder Mubarak, een belangrijke inspiratie. Hoewel de sharia de primaire bron van de Egyptische wet- en regelgeving blijft, neemt zij een veel minder belangrijke rol in dan bij de vorige grondwet onder Morsi. 

Daarnaast krijgt de moefti van de Al-Azhar een expliciete functie als toetser en beoordeler van wetsvoorstellen. De preambule stelt hierover: ‘We schrijven een grondwet die garandeert dat de principes van de islamitische wet de belangrijkste bron is voor wetgeving.’ Deze principes zullen worden vastgesteld door het Hooggerechtshof.

Christenen en joden behouden het recht hun eigen religieuze wetgeving te volgen. Dit heeft met name betrekking op scheiding- en erfrecht. Het is voor Egyptische christenen nog vele malen moeilijker - zo niet onmogelijk - om te scheiden dan voor moslims.

Vrijheid van religie totaal
Vrijheid van religie in de nieuwe grondwet is ‘absoluut’. In de vorige grondwet was vrijheid van geloof ‘gereserveerd’.

Vrijheid van religie in de nieuwe grondwet is “absoluut”. In de vorige grondwet was vrijheid van geloof “gereserveerd”

De grondwet sluit echter niet uit dat islamisten binnen politieke partijen functioneren en aan verkiezingen deelnemen. Omdat de huidige politieke situatie een transitie betreft, zal in de eerste parlementaire verkiezingen twee derde van de zetels naar onafhankelijke kandidaten gaan en één derde op lijstbasis worden verdeeld.

Tegelijkertijd (en in zekere tegenspraak met het bovenstaande) erkent deze grondwet nog steeds slechts de drie monotheïstische godsdiensten en verandert de religieuze notering op de identiteitskaart niet. Deze gaat uit van soennitische islam, christendom en judaïsme. of atheïsme worden dus nog steeds niet erkend.

Politieke partijen niet absoluut religieus
Het grondwetsvoorstel verbiedt de activiteiten van politieke partijen of het vormen van politieke partijen op basis van religie. Dit is een klap voor partijen als de salafistische Nour-partij en de Vrijheid- en Gerechtigheidspartij van de Moslimbroederschap. De grondwet sluit niet uit dat islamisten binnen een politieke partij functioneren of zich verkiesbaar stellen.

Senaat afgeschaft
De shura of senaat wordt afgeschaft. Deze functioneerde decennialang als beloning aan iedereen die de machthebbende elite in kwestie diensten had bewezen.

Socialistenquotum afgeschaft
Het socialistische quotum die stelt dat 50 procent van de zetels naar boeren en arbeiders gaat, is afgeschaft. In de praktijk werden deze zetels niet door boeren en arbeiders gevuld, maar via een systeem van centralisme door lokale vertegenwoordigers af- en opgekocht.

Marteling verboden
Een doorbraak in de nieuwe grondwet is het totaalverbod op marteling ‘in alle vormen en manifestaties.’ Marteling wordt beschouwd ‘als een misdaad met geen status van beperkingen’ en een dergelijke misdaad kan niet verjaren. 

Een doorbraak in de nieuwe grondwet is het totaalverbod op marteling ‘in alle vormen en manifestaties’

Macht van het leger nog steeds groot
Het leger behoudt de post van minister van Defensie, die bij benoeming door de Opperste Raad der Strijdkrachten voor maximaal twee termijnen zal worden vervuld. Hierna zal hij door de president worden benoemd. Voorheen was dit een unilateraal besluit van het leger zelf waarmee de president moest instemmen.

Een ander problematisch punt is dat burgers nog steeds voor militaire tribunalen kunnen worden gesleept wanneer zij betrokken zijn bij aanvallen op militaire gebouwen of militair personeel in functie.
 
Discriminatie strafbaar
Een andere doorbraak betreft de complete gelijkstelling van alle burgers. Dit artikel kreeg bij eerste stemming niet de afdoende 75 procent van de stemmen om in de grondwet te komen, maar werd bij een tweede stemronde tot grote vreugde van veel minderheden (zoals de Koptische christenen en Nubiërs) toch aangenomen.

Het artikel stelt dat burgers gelijk zijn voor de wet: ‘Ze zijn gelijk in rechten, vrijheid en publieke taken, zonder discriminatie op de basis van religie, geloof, geslacht, afkomst, ras, kleur, taal, handicap, sociale status, politieke affiliatie, geografische locatie of enige andere reden.

Discriminatie en het aanwakkeren van haat zijn strafbaar. De staat is verplicht noodzakelijke maatregelen te nemen om alle vormen van discriminatie te elimineren, en de wet reguleert de creatie van een onafhankelijke commissie voor deze

Verbod op slavernij
‘Iedere vorm van gedwongen slavernij, onderdanigheid, onderdrukking, uitbuiting van mensen, sekshandel en andere vorm van mensenhandel’ is verboden en gecriminaliseerd.

De afgevaardigde van de Nour-partij Younes Makhyoun stemde tegen het desbetreffende amendement, omdat dit artikel volgens sommige interpretaties de mogelijkheid tot vroege (uit)huwelijking beperkt.

Internationale verdragen respecteren
De grondwet stelt dat de staat verplicht is zich te houden aan alle internationale overeenkomsten waaronder alle mensenrechtenverdragen die reeds ondertekend zijn door Egypte.