/dc-useruploads-images/0dc64823fe094f568bbcdca6c9b55e18.png)
‘Er komt een dag waarop we een kanon in een museum tentoonstellen zoals nu een martelwerktuig, ons erover verbazend hoe zoiets heeft kunnen bestaan.’
‘Er komt een dag waarop Frankrijk, Rusland, Italië, Engeland, Duitsland, u allen, alle naties van het continent, zonder uw afzonderlijke kwaliteiten en uw glorieuze individualiteit te verliezen, zullen versmelten in een hogere eenheid, en u samen de Europese broederschap zal vormen.’
‘En wat moeten wij doen om te zorgen dat die grote dag zo snel mogelijk komt? Van elkaar houden!’
Het zal naïef zijn in tijden dat fundamentalisten andersdenkenden als honden afmaken en hooligans elkaar halfdood slaan, maar even kreeg ik kippenvel toen een acteur van Toneelgroep Amsterdam deze woorden van de Franse schrijver Victor Hugo uit 1849 vol vuur bracht op het podium, bij de opening van het festival Re:Creating Europe.
De EU roept op zijn best onverschilligheid, op zijn slechtst haat op
Hugo’s droom van Europese broederschap lijkt anderhalve eeuw nadat hij hem uitsprak vervlogen. De huidige vorm waarin de Europese samenwerking is gegoten - de EU - roept op haar best onverschilligheid, op haar slechtst haat op.
Hoe komt dat toch? Wat is er verkeerd gelopen? En is het mogelijk de Europese droom te redden?
Tal van aanzetten tot antwoorden zijn te vinden in het boek dat verscheen ter gelegenheid van het festival: Re:Thinking Europe. Ook een van de gasten, de Duitse politicologe Ulrike Guérot, deed onlangs in Warum Europa eine Republik werden muss! een stoutmoedige poging het Europese project te herdenken.
Uit deze twee uitdagende werken destilleer ik hier de belangrijkste inzichten. Over de eeuwige vraag wat Europa eigenlijk is en wat de verschillende volkeren die er leven kan samenbinden. Over de kwaal waar het nu onder lijdt. En over een mogelijke remedie voor de huidige malaise.
Wat er mist: twijfel over en liefde voor Europa
‘Dit boek is een oefening in de oud-Europese stijl van twijfelen, nadenken, herlezen en opnieuw denken,’ schrijft bezorger Mathieu Segers in zijn inleiding.
Voor de Maastrichtse hoogleraar Europese geschiedenis zijn twijfel en zelfkritiek essentiële Europese verworvenheden. ‘De Europese schittering komt van de twijfel, en de honger naar kennis en inzicht die daarbij past,’ tekent hij op. En daarbij hoort naar zijn overtuiging een diep besef van het eigen tekortschieten, van de duisternis die in ons allen schuilt en van de pijnlijke, bloedovergoten geschiedenis die we op het continent delen.
De Britse politiek filosoof Larry Siedentop voert die twijfel in zijn bijdrage aan het boek terug tot de vroege verdedigers van het christendom. Zij legden met hun gelijke nadruk op menselijke vrijheid en feilbaarheid het fundament van het westerse individualisme en liberalisme. Dat stelt de samenleving voor als een verzameling van vrije, voor de eigen daden verantwoordelijke individuen in plaats van een associatie van families, stammen of kasten.
Op het belang en de blijvende invloed van de christelijke traditie wijst ook de historicus Tom Holland. Geen tekst heeft in zijn ogen meer betekend voor Europa dan de Bergrede: ‘Jullie hebben gehoord dat er gezegd is: U zult uw naaste liefhebben en uw vijand haten. Maar ik zeg jullie: heb je vijanden lief...’
Dit tegenintuïtieve gebod is nog steeds het morele baken waarop velen varen die vinden dat Europa moet openstaan voor andere culturen en vluchtelingen. Holland verwijst naar de achtergrond van de Duitse kanselier Angela Merkel bij wie thuis elke dag de boodschap klonk: ‘Heb je buren lief als jezelf. Niet alleen het Duitse volk. God houdt van iedereen.’ Vanuit die opvoeding zou haar ‘Wir schaffen das’ te begrijpen zijn.
Kwaal 1: wrok over wat de EU écht bracht
Het zijn hooggestemde idealen: een door zelftwijfel en verantwoordelijkheidsbesef gevoed individualisme en de roeping iedereen toe te laten tot de kring van solidariteit en mensenrechten. Alleen blijkt lang niet iedereen in West- maar vooral in Oost-Europa ze te koesteren.
In het stuk 'De anatomie van het ressentiment’ in Re:Thinking Europe schrijft de Bulgaarse denker Ivan Krastev: ‘Oost-Europeanen zijn het er niet mee eens dat ze de solidariteit die ze hun eigen mensen verplicht zijn ook verschuldigd zijn aan anderen die oorlog en vervolging ontvluchten. De vluchtelingencrisis maakt duidelijk dat Oost-Europa de kosmopolitische waarden waarop de EU is gebaseerd als een bedreiging ziet, waar voor velen in het Westen deze kosmopolitische waarden juist het hart van de nieuwe Europese identiteit vormen.’
Veel Oost-Europeanen (Krastev richt zich in zijn verhaal vooral op hen, maar ik denk dat het evengoed geldt voor grote groepen in het westen) voelen zich bedrogen in hun verwachting dat de EU welvaart zonder crises zou brengen en bedreigd in hun manier van leven. ‘Ons werden toeristen, geen vluchtelingen beloofd,’ denken ze.
Voor de Duitsers was het kosmopolitisme een manier om af te rekenen met het xenofobe nazistische verleden
Voor een deel is het Oost-Europese antikosmopolitisme geworteld in de recente geschiedenis, vermoedt Krastev. Waar voor de Duitsers het kosmopolitisme een manier was om af te rekenen met het xenofobe nazistische verleden, is het huidige sentiment in het oosten juist gebaseerd op een afkeer van het door het communisme opgelegde internationalisme.
Vandaar dat pogingen van de Europese Commissie om vluchtelingen over heel Europa te verspreiden in het oosten op heftig protest stuiten. Europarlementariër Kathleen Van Brempt legt de vinger op de zere wonde als ze constateert dat de Commissie in haar verwoede pogingen de verdeeldheid tussen de 28 lidstaten te overwinnen, met haar nieuwe plannen voor de aanpak van de vluchtelingencrisis - na Turkije ook met andere landen in Afrika en het Midden-Oosten dealtjes sluiten om de vluchtelingen buiten te houden - is opgeschoven richting de wensen van de Hongaarse minister-president Viktor Orban.
Kwaal 2: Europa is de eigen droom vergeten
Het is verraad aan waar Europa voor zou moeten staan, vindt de historicus Philipp Blom. ‘Als de Europese waarden universeel en ondeelbaar zijn, hoe kunnen we autoritaire leiders als Erdogan (en voor hem Khadafi) dan betalen om vluchtelingen te beletten onze grenzen over te steken, negerend hoe wreed ze dat doen? Hoe kunnen we doorgaan te profiteren van exploitatie?’ vraagt de historicus zich in zijn bijdrage ‘Thinking Europe. No future?’ af.
Naar zijn inzicht is het huidige Europese model van economische groei en consumentisme gebaseerd op de uitbuiting van arbeiders op andere continenten en van toekomstige generaties, die we met de gevolgen van klimaatverandering opzadelen.
Daarmee is Europa het eigen ideaal vergeten. ‘De droom van mensenrechten, gelijkheid voor de wet, de waardigheid van elk leven, van gelijke toegang tot onderwijs en kansen, is de mooiste droom ooit gedroomd door onze soort,’ schrijft hij. Maar de aanhangers van die droom voorzagen niet dat de mensen hun vrijheid zouden gebruiken om voor de tv te hangen en dat het enige beschavingsdoel dat nog over zou blijven een wenteling in een oase van wellness en consumptie zou zijn.
In het huidige Europa voltrekt zich een grote cultuurstrijd tussen het liberale mensbeeld en een autoritair model, stelt Blom. De aanhangers van het laatste model grijpen de morele leegte van het huidige liberalisme en de kloof tussen de bezongen waarden en de werkelijkheid aan om het liberalisme moreel bankroet te verklaren. Van de extreemrechtse populisten tot de IS-aanhangers beroepen ze zich op traditionele waarden en een vaststaande groepsidentiteit, of die nu nationaal of religieus is.
Alleen als we de liberale droom weten te herdenken, afscheid nemen van het consumentenparadijs en de transformatie naar een sociaal rechtvaardige en duurzame samenleving weten te maken, is er kans dat de droom van mensenrechten en Verlichting overleeft. Anders zullen de autoritaire krachten zegevieren, voorspelt de historicus somber.
Kwaal 3: de euro heeft geen democratisch fundament
En als de omgang met de vluchtelingencrisis nu het enige verraad was... In haar boek Warum Europa eine Republik werden muss! schetst Ulrike Guérot nog een andere manier waarop de huidige EU fundamenteel botst met de eigen traditie: ze heeft het idee losgelaten dat de macht uiteindelijk berust bij vrije burgers met gelijke rechten die samen besluiten een gemeenschap te vormen.
De EU heeft het idee losgelaten dat de macht berust bij vrije burgers met gelijke rechten die samen besluiten een gemeenschap te vormen
Een beslissend moment in het ontstaan van dit democratische tekort was naar haar overtuiging het Verdrag van Maastricht (1992). Toen hebben we een gemeenschappelijke munt en een Europees economisch beleid gekregen, maar zonder een gemeenschappelijke politiek op het gebied van belastingen en sociaal beleid. ‘Dat kon niet functioneren,’ meent Guérot. ‘Zonder politieke bovenbouw moesten de gemeenschappelijke interne markt en de euro wel tot een economische dictatuur leiden.’
Dat mag een wat schematische analyse lijken, in de kern is ze juist. Velen hebben met Guérot geconstateerd dat een gemeenschappelijke munt zonder een politieke unie niet kan bestaan. Neem bijvoorbeeld econoom Thomas Piketty die schreef: ‘Een munteenheid met 18 verschillende publieke schulden waarop ze op de markt onbelemmerd kunnen speculeren, en met 18 verschillende belasting- en sociale systemen die met elkaar in een concurrentiestrijd zijn verwikkeld, werkt niet, en zal nooit kunnen werken.’
Bij gebrek aan een politieke unie wordt gemeenschappelijk economisch beleid nu ‘gelegaliseerd’, in juridische afspraken gegoten. Zo wordt de speelruimte van de democratie, het vermogen van de kiezer zich uit te spreken over economische beslissingen met enorme gevolgen, ernstig ingeperkt. De gevolgen zien we in Griekenland.
Het medicijn: een Europese Republiek?
Vijfhonderd jaar nadat Thomas Mores Utopia in Leuven werd gedrukt, heeft Europa een nieuwe utopie nodig, denn die EU is kaputt, schrijft Guérot.
Nu kunnen we ons afvragen: zit er iemand te wachten op een dergelijke utopie? Is het in tijden waarin een Brexit dreigt, de euroscepsis in Frankrijk en Griekenland nog groter is dan in het Verenigd Koninkrijk en de verdeeldheid alom is niet eerder zaak om het wankele bouwwerk overeind te houden dan te dromen van een grote sprong voorwaarts?
Naar de overtuiging van Guérot is dit juist wat de meerderheid van de Europese burgers wil. ‘Europa ja, EU nee. Dat is de stemming,’ stelt ze. ‘Het verlangen is naar een ander Europa. En dat andere Europa is er nog niet, het moet nog uitgevonden worden: een democratisch en sociaal Europa.’ Om te ondersteunen dat dit de stemming is, wijst ze op opinieonderzoek waaruit blijkt dat twee derde van de EU-burgers achter het Europese idee staat.
Dat idee wil ze een nieuwe invulling geven door in 2045 - grote plannen hebben even de tijd nodig om in te dalen - de Europese Republiek te stichten. Een republiek is de staatsvorm, legt ze uit, waarin de res publica - de gemeenschappelijke zaak - wordt belichaamd. Voor de republiek is het woord ‘volk’ irrelevant, er bestaan alleen burgers in. Alle burgers hebben gelijke rechten - gelijke stemrechten, fiscale rechten en sociale rechten.
Voor Guérot is de Republiek het gemeenschappelijke dak boven een huis waarin alle regio’s maximaal autonoom zijn
Utopisch? Heel iets anders dan wat de mensen willen? Opnieuw verwijst Guérot naar onderzoek dat uitwijst dat voor het idee dat alle Europese burgers gelijke sociale rechten hebben - bijvoorbeeld op een gelijkwaardige uitkering bij werkloosheid - een tweederdemeerderheid bestaat onder de Europese bevolking.
De Europese Republiek heeft een direct verkozen president (het wordt saai, opnieuw verwijst Guérot naar opinieonderzoek waaruit blijkt dat een ruime meerderheid daarvoor is) en een huis van vertegenwoordiging met volledige parlementaire rechten, ook het initiatiefrecht dat het huidige Europees Parlement ontbeert. Naast dit huis is er nog een senaat, waar uit elke Europese regio twee vertegenwoordigers zitting hebben.
Voor wie deze Republiek aan een Europese superstaat doet denken die alle macht naar zich toetrekt en van heel Europa een eenheidsworst maakt: voor Guérot is de Republiek juist het gemeenschappelijke dak boven een huis waarin alle regio’s maximaal autonoom zijn.
Maar het is waar: de natiestaten zijn in haar utopie opgeheven. Ze citeert de Oostenrijkse auteur Robert Menasse die schreef: Heimat ist Region, Nation ist Fiktion (iets als: de regio ons thuis, de natie is een fictie). Fundamenteler dan de huidige natiestaten, waarvan de grenzen gedurende de afgelopen eeuwen voortdurend zijn veranderd, zijn in haar ogen de vijftig à zestig oude Europese cultuurregio’s, waarvan ze bijvoorbeeld Vlaanderen, Venetië, Beieren en Bretagne noemt.
Hoewel het de vraag is hoe die wordt onthaald
Naar opinieonderzoek dat uitwijst of de bevolking dat een goed idee vindt, verwijst de Duitse denker niet. Ik vermoed dat het idee bijvoorbeeld in Nederland niet met groot gejuich onthaald zou worden. Op mijn vraag uit welke regio’s dit land dan bestaat, antwoordt ze dat ze dat niet wil voorschrijven, maar het aan de Nederlanders zelf is dat te bedenken. We hebben nog tot 2045, maar ik zie nog niet meteen welke historische regio’s voor de meeste mensen eerder een thuis vormen dan Nederland. Zelf hecht ik als Nederbelg ook na de nederlaag tegen Italië nog steeds aan België en geloof ik niet dat het uiteenvallen van het land in de regio’s Vlaanderen, Wallonië en Brussel echt een goed idee is.
Guérot verwacht een ruime meerderheid voor een ‘Europese welkomstcultuur van de velen’
Enige scepsis roept ook haar bewering op dat de Europese Republiek vorm zal geven aan het ‘normatief goede’ in Europa. Haar verwachting is dat in het nieuwe parlement een ruime meerderheid is te vinden voor een ‘Europese welkomstcultuur van de velen’. Als er geen strijd meer is tussen naties maar een gezamenlijke zoektocht van Europese burgers naar welbevinden, zullen we ons consequent bekennen tot mensenrechten, goed bestuur, de rechtsstaat, bescherming van het klimaat en duurzaamheid, denkt ze.
Die utopische gedachte lijkt mij dan weer te botsen met het inzicht van de inleider van Re:Thinking Europe dat ambiguïteit, strijd en duisternis tot de essentie van het menselijke verkeer en de Europese traditie behoren en nooit volledig zijn uit te bannen.
Of een unie van empathie?
Voor Guérot is het verdampen van de natiestaten de enige oplossing om werkelijk vorm te geven aan de gelijkheid van alle burgers en een Europese democratie te stichten. Mij is evenwel niet glashelder waarom dezelfde principes niet zijn te realiseren met de huidige natiestaten in plaats van de regio’s.
Dat is ook wat het Project for Democratic Union voorstelt. Deze denktank pleit voor een volwaardige Europese parlementaire democratie met twee kamers, een Huis van de Burgers en een Senaat. Alleen zitten in de laatste niet twee leden uit alle regio’s, maar uit alle staten.
Fundamenteler lijkt mij nog de vraag: willen we samen een Europese democratie vormen? Guérot roept de slogan ‘vrijheid, gelijkheid, broederschap’ in herinneringen en vertaalt die als ‘vrijheid en gelijkheid voor allen die zich willen verbroederen of, in een moderner woord, aaneensluiten.’ Maar bestaat bij de Europese volkeren wel de wil zich te verbroederen, zich aaneen te sluiten?
In haar stuk ‘My EUtopia’ in Re:Thinking Europe roept de Grieks-Franse hoogleraar internationale betrekkingen Kalypso Nicolaïdis ons Europeanen op de empathie te herontdekken en te cultiveren, voor de Grieken die achtergelaten zijn door de oude man die zelfmoord pleegde omdat hij zijn familie niet tot last wilde zijn en voor de vluchtelingen die op zoek naar een beter leven lotgenoten achterlieten in de zee.
En zo komen we weer dicht in de buurt van het gebod uit de Bergrede elkaar lief te hebben en het Nous aimer! van schrijver Victor Hugo. Dat mag een sentimentele platitude lijken, uiteindelijk is het een diepe waarheid: of je het nu een unie of een republiek noemt, een gemeenschappelijke Europese democratie kan alleen bestaan bij gratie van een verlangen om samen een gemeenschap te vormen, niet alleen gevoed door de verwachting van voorspoed, maar ook door een elementair gevoel van lotsverbondenheid.
Meer over wat Europa bindt:
Europa is een laffe leeuw die het geloof in de eigen kracht moet hervinden
Om de droom van Europa - een ruimte waar mensen, goederen en ideeën vrij en in vrede kunnen circuleren - overeind te houden, zullen we dappere beslissingen moeten nemen, zegt historica Stella Ghervas. Zoals de sprong wagen naar een federale staat met een eigen leger.
Bewonder elkaar! De dichter voor Europa worstelt met haat en verzoening
België herdenkt de dood van de grote dichter Emile Verhaeren. De kans is groot dat je nog nooit van hem hebt gehoord. In Nederland mag hij dan haast vergeten zijn, Verhaerens werk als veerman tussen culturen en pleitbezorger van een verenigd Europa is prachtig én actueel.
Sterf Europese Unie, leve de Europese Republiek
Door de vluchtelingencrisis en het Griekse drama is Europa opnieuw diep verdeeld. Nu wreekt zich dat we nooit Europees hebben leren spreken en een halfbakken unie hebben gebouwd. Hoe moet het dan wel? Een vergeten geschiedenis biedt inspiratie voor een nieuw Europees elan.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
