Automatismen zijn op het eerste gezicht het saaiste dat er is: ze zijn steeds hetzelfde.

Ze zijn ook heel invloedrijk. Volgens de Amerikaanse psycholoog William James is ons hele leven ‘niet meer dan een massa gewoontes - praktische, emotionele en intellectuele […] die ons onherroepelijk naar onze lotsbestemming voert.’

Onze gewoontes vormen zo een groot deel van wat we elke dag doen. Bovendien zijn ze heel moeilijk te

Is het dan niet eens tijd om goed na te denken over de dingen die we onnadenkend doen? En kunnen ze ook anders? Over die vragen buig ik mij komend jaar als correspondent Keuzevrijheid.

Knel tussen nature en nurture

Dat dit thema mij zo interesseert, komt doordat ik ben opgegroeid met het idee dat ons gedrag sterk wordt bepaald door onbewuste krachten.

Met een bioloog als vader, was ik al vroeg vertrouwd met Darwins theorie dat ‘alles in de natuur het resultaat is van vaste Toen ik blozend kwam vertellen dat ik een vriendje had, legde mijn vader mij het proces van seksuele selectie

Gehoorzaamde ik niet aan biologische wetten, dan volgde ik wel culturele scripts

En zo ging het steeds: tegenover nature bood nurture weinig tegenwicht. Google je op mijn achternaam, dan vind je de cultuurtheorie van mijn grootvader. Met zo’n familie leerde ik al vroeg hoe groot de invloed is die cultuur heeft op ons denken en

Zo was het Griekse speelkameraadje dat bij hoog en laag volhield dat ik met mijn korte haar wel een jongen moest zijn, niet zomaar koppig, maar gaf hij blijk van ‘een voor Grieken kenmerkend hoge onzekerheidsvermijding.’ Zijn gedrag en het mijne waren cultureel bepaald, werd me al vroeg ingeprent.

Kortom: gehoorzaamde ik niet aan biologische wetten, dan volgde ik wel culturele scripts. Tussen die twee leek maar weinig ruimte om te manoeuvreren. Vandaar dat keuzevrijheid een belangrijk thema voor me werd: ik wilde de baas zijn over mijn eigen leven. Ik wilde de onzichtbare rails waarop mijn leven voortdendert blootleggen en zelf aan de wissels zitten.

Een overvloed aan keuzes…

Het verhaal dat ik wil vertellen als correspondent Keuzevrijheid heeft twee hoofdrolspelers: Vrijheid en de Automatische Piloot. En het kan op heel verschillende manieren worden verteld.

Allereerst is er de opgewekte versie, waarin de Automatische Piloot ons vakkundig door de dagelijkse rompslomp loodst, op weg naar de bestemming van onze keuze, zodat we zelf onze handen vrij hebben voor interessantere zaken.

Dankzij welvaart en emancipatie zijn we in dit verhaal vrijer dan ooit. Automatismen helpen ons vervolgens een weg te vinden in de overvloed aan keuzes. Ze redden ons van de verlamming die ons zou treffen als we werkelijk telkens probeerden een bewuste, originele afweging te maken tussen de achttien soorten brood in de supermarkt. Discipline is in dit verhaal het aanleren van de juiste gewoontes: iets wat ons niet belemmert, maar bevrijdt.

Automatismen kun je bovendien inzetten om je leven te veranderen. Misschien dat dit de reden is dat we zo zijn gefascineerd door de dagelijkse routines van Belangrijke Mensen: zijn hun gewoonten ook geen voedingsbodem voor

…of juist niet?

Maar iedereen die weleens heeft geprobeerd zijn of haar patronen te veranderen, weet hoe moeilijk dat is. Ineens lijkt de macht der gewoonte ons eerder te hinderen dan te helpen.

Dat brengt me bij de andere, duisterdere variant van het verhaal, waarin de Automatische Piloot de Vrijheid hulpeloos gekneveld met zich meevoert. Want terwijl ons gevoel van vrijheid onder druk staat (bijvoorbeeld door terrorisme en de reactie daarop), wordt het ook van binnenuit aangevreten. Het lijkt soms alsof de wetenschap hard bezig is het idee van vrije keuze de nek om te draaien. Een gestage stroom van biologische, neurologische en psychologische onderzoeken suggereert dat we helemaal niet zo vrij zijn als we denken.

Van de triviale tot de levensbepalende keuzes - van ons broodbeleg tot onze partner - niets ontsnapt aan de vragen: Hebben we die ooit vrij kunnen kiezen? Of liggen onze keuzes, gewoontes en denkpatronen al verankerd in onze genen, cultuur en sociaal-economische situatie?

Iedereen die weleens heeft geprobeerd zijn of haar patronen te veranderen, weet hoe moeilijk dat is

Dat is een ongemakkelijk idee. Ten eerste omdat het concept ‘verantwoordelijkheid’ erdoor in de knel komt. Als ons gedrag wordt gedicteerd door automatische patronen, zijn we allemaal

Wel of niet geloven in keuzevrijheid heeft nog een tweede gevolg. Onderzoek dat mensen ethischer keuzes maken als ze geloven dat vrije wil bestaat.

Ten derde: als ik zou geloven dat ik geen vrije keuze en geen vrije wil had, dat alles in mijn leven van tevoren vastlag, zou ik dan nog uit bed komen? Ambitie leeft van het geloof dat verandering mogelijk is.

Uiteindelijk leidt het debat tussen deze twee hoofdpersonen over de vraag in hoeverre we bij machte zijn onze automatismen te doorbreken tot het wezenlijke vraagstuk: hoe vrij is de moderne mens?

Kleine keuzes, grote gevolgen?

Wat namelijk opvalt in het verhaal over automatismen is dat heel kleine en heel grote als vanzelfsprekend naast elkaar worden

Een automatisme kan zo onbeduidend zijn als de gewoonte om altijd eerst je linkerschoen aan te trekken en dan pas je rechter, of zo invloedrijk dat hij je werk, relaties en leven ingrijpend In hoeverre zijn die twee vergelijkbaar? Vormen ze een continuüm waarbij klein en groot in elkaar overlopen?

Een sleutelbegrip bij deze vraag is het populaire concept ‘keystone habits’: kleine gewoontes die, als je ze weet te veranderen, een stortvloed van grotere verschuivingen met zich meebrengen, totdat je hele leven is

Keystone habits roepen de vraag op: Kun je leren de-automatiseren? Als je leert om kleine automatismen te doorbreken en vervangen, helpt dat je dan om bewust te kiezen voor de grote? Oftewel: kun je je persoonlijke keuzevrijheid stapje voor stapje vergroten?

Elke maand doorbreek ik een patroon

Het komende jaar onderzoek ik het samenspel tussen vrijheid en automatismen. Dat doe ik door op zoek te gaan naar patronen in mijn eigen leven, deze te bestuderen en te veranderen. Als jullie correspondent Keuzevrijheid wil ik een gewoonte maken van het de-automatiseren.

Steeds kondig ik aan welk automatisme ik gedurende een maand wil doorbreken of juist adopteren en deel ik aan het eind van de maand mijn bevindingen. Op die manier licht ik details van het moderne leven uit, waarbij ik me afvraag welke gevolgen ze in het groot kunnen hebben.

Gaandeweg zoek ik antwoorden op achterliggende vragen, zoals:

  • Hoe groot is de macht der gewoonte, en wat laat die van onze keuzevrijheid heel?
  • Welke invloed heeft technologie op onze persoonlijke vrijheid?
  • Zijn gewoontes onze vriend of vijand, en wat maakt het verschil?
  • Wat is het verband tussen de-automatiseren op kleine en op levensgrote schaal?
  • En wat hebben kunst, filosofie en wetenschap op deze vragen geantwoord?

Belangrijk advies voor iedereen die weleens advies krijgt We krijgen de hele dag door advies. Welke raad kun je het beste aannemen, en welke niet? Hint: zoek je toekomstige zelf. En vermijd mensen die hun eigen fouten op jou projecteren. Lees het verhaal van Ernst-Jan Pfauth hier terug Hoe het leven net wat makkelijker wordt met dagelijkse rituelen In het boek Daily Rituals verzamelde een Amerikaanse auteur bijzondere rituelen van grootheden uit de geschiedenis. Die rituelen zelf kun je maar beter niet kopiëren (sommige zijn ronduit slecht voor je gezondheid). Maar, het leven wordt wel makkelijker als je zelf ook een paar rituelen koestert. Lees het verhaal van Ernst-Jan Pfauth hier terug