Voor de cursus Beeldvorming voor Gevorderden konden we deze week terecht bij de Volkskrant. Die krant had afgelopen dinsdag deze voorpagina in de aanbieding voor haar lezers:

De voorpagina van De Volkskrant van dinsdag 16 augustus 2016
De voorpagina van De Volkskrant van dinsdag 16 augustus 2016

‘Is Schiphol nog veilig?’, luidt de kop, met daarbij: een foto van een automobilist die staande wordt gehouden door de marrechaussee. Tot groot ongenoegen van de bestuurder in kwestie, Mohammed Rashid, die een woedende naar de redactie stuurde.

Zijn tweeledige klacht: enerzijds de ‘imagoschade’ die hij zelf leed door zo prominent op de voorpagina te figureren in een verhaal over terrorismedreiging en onveiligheid, anderzijds de ‘o zo bekende ‘framing’ van het nieuws over moslims.’

Hoofdredacteur Philippe Remarque stelde een dag later in een antwoord op Rashid ‘te begrijpen dat hij onaangenaam verrast was’ door de foto, maar verdedigt de keuze omdat ‘wij de stigmatisering die hij erin ziet geenszins hebben beoogd.’ Remarque vervolgt: ‘Wij hebben de werkelijkheid willen weergeven zoals onze fotograaf, Guus Dubbelman, die aantrof op Schiphol. Dit is wat er nu gebeurt. [...] In de drie auto’s waarvan hij de controle goed kon fotograferen, zaten bestuurders

De Drostekrant

Het fascinerende aan deze kwestie is de beeldvorming in de beeldvorming die wordt blootgelegd.

Want, wat is precies ‘de werkelijkheid’ in deze foto waar de hoofdredacteur en de fotograaf zich op beroepen? Op een basaal niveau ‘dat dit gebeurt’, zoals Remarque het formuleert. Maar veel belangrijker: dat het geen willekeur was dat deze bestuurder werd aangehouden. ‘Dit is de werkelijkheid. Alleen de moslimmannen worden uit de rij gepikt,’

En hoe komt dat? Juist ja, niet in de laatste plaats vanwege de beeldvorming over moslims waar deze foto zélf een perfect voorbeeld van is. Van die ‘o zo bekende framing’ waar Mohammed Rashid zich over beklaagt. (En voor wie denkt dat die beeldvorming gebaseerd is op een onderliggende realiteit dat het met name moslims zijn die aanslagen plegen:

De ‘werkelijkheid’ die de krant hier dus hoegenaamd in beeld brengt, ‘zoals het gebeurt’, is dus evenzeer de ‘werkelijkheid’ die ze zelf (mede) creëert. Nog los van het feit dat je verscherpte controles op Schiphol op duizend-en-één manieren in beeld kunt brengen, en de controle van een automobilist met een ‘moslim-achtig uiterlijk’ daar hoogstens één van is, kun je veilig stellen: dat het juist mensen met een ‘moslim-achtig uiterlijk’ zijn die eruit worden gepikt, is niet in de laatste plaats te danken aan voorpagina’s als deze.

Ook wel:

Werkelijkheid versus mediawerkelijkheid

Opvallend genoeg lijkt de Volkskrant geen flauwe notie te hebben van de eigen rol hierin. ‘De werkelijkheid’ die ze meent in beeld te brengen is een werkelijkheid zonder media: ‘Zo is de wereld nu eenmaal, wij brengen het alleen in beeld,’ is de boodschap. Maar die wereld is natuurlijk al zo’n beetje zestig jaar achterhaald: in een door massamedia gedomineerde samenleving is de werkelijkheid evenzeer mediawerkelijkheid - en andersom.

Typerend is dan ook de terloopse manier waarop de krant spreekt van ‘moslim-achtig uiterlijk’. Wat wordt daar in vredesnaam mee bedoeld, behalve dan: dat stereotype dat we kennen uit diezelfde media die dit voor ‘werkelijkheid’ verkopen? Een moslim-achtig uiterlijk?

Zie hier: op een rijtje. Toon mij de rode draad en ik omarm met liefde de term ‘moslim-achtig uiterlijk’. Maar tot die tijd noem ik het liever stereotypering.

En daar zit natuurlijk de crux. Want het gebrek aan zelfreflectie van de krant over hoezeer het de werkelijkheid mede bepaalt wanneer ze haar in beeld brengt, mag dan zorgwekkend zijn - het verweer dat ze de stigmatisering die Rashid erin ontwaarde ‘geenszins heeft beoogd’, is eigenlijk nog erger.

Want het kwalijke aan stigmatisering is zelden de opzettelijkheid ervan. Integendeel: de onbedoeldheid is in veel gevallen juist het probleem. Want juist het feit dat de krant ‘niet heeft beoogd’ te stigmatiseren, toont precies de blinde vlek die aan de keuze van zo’n voorpagina voorafgaat. Het is de onbewustheid die maakt dat je in het stereotype ‘de werkelijkheid’ denkt te zien - en dat je het dus als ‘neutrale berichtgeving’ ervaart als je dat stereotype bekrachtigt.

Anders gezegd, was het de bedoeling geweest van de Volkskrant om mensen met een ‘moslim-achtig uiterlijk’ te associëren met de onveiligheid op Schiphol, dan had dat tenminste nog blijk gegeven van een overweging. Maar juist de onbedoeldheid toont: ze ziet de beeldvorming niet.

Ik geloof Philippe Remarque op zijn woord als hij schrijft: ‘Zoals uit de intro blijkt, zien wij de heer Rashid als reiziger die wordt gecontroleerd, niet als verdachte.’

Het punt is alleen: die agent op de foto wel, door voorpagina’s als deze.

Lees verder:

Ergens is er iets aan de hand en er wordt wat van gevonden Heeft u het al gehoord? Ergens is er iets aan de hand. Er is ook flinke ophef over. De meningen zijn verdeeld. Dit was het nieuws van 8 april 2054. Welkom in de wondere wereld van context collapse. Lees mijn essay over beeldvorming en context hier terug Waarom complotdenkers gelijk hebben over de media (ook al is van een complot geen sprake) De media als een complot om de Waarheid te onderdrukken teneinde de gevestigde orde te bestendigen: het is een theorie die langzaam maar zeker tot de mainstream van het politieke debat begint te horen. En het gekke is: de kritiek snijdt nog hout ook. Alleen niet om de redenen die de critici geven. Lees mijn verhaal over de media als complot hier terug Vijf nieuwsrituelen die aan vervanging toe zijn Het bbp als stand van het land, economische voorspellingen die zelden tot nooit uitkomen, dreigingsniveau’s waarmee de burger bang wordt gemaakt: het zijn allemaal eeuwige wederkerende nieuwberichten die aan vervanging, verbetering of afschaffing toe zijn. En aan die ‘gesponsorde content’ mag ook wel eens paal en perk gesteld worden. Lees mijn verhaal over nieuwsrituelen hier terug