/dc-useruploads-images/edbedf7b39474996b350088389cd702d.png)
In 1991 liet de Public Affairs-afdeling van Shell de documentairefilm Climate of Concern maken. In de 28 minuten durende film toonde Shell de mogelijk catastrofale gevolgen van klimaatverandering. Met verontrustende beelden van hongerige mensen waarschuwde Shell voor de mogelijkheid dat miljoenen mensen ontheemd zouden raken door klimaatverandering.
Vandaag maken wij de film opnieuw openbaar en publiceer ik een uitgebreide reconstructie over Shells vroege klimaatkennis. In dit stuk lees je meer achtergronden over de film, over Shells Film Unit, en leg ik uit waarom wij de film vandaag opnieuw openbaar maken.
Wat is er in de film te zien? Een korte samenvatting
De film is onthullend in zijn helderheid. Aan de hand van geavanceerde animaties legt Shell uit hoe het broeikaseffect werkt en hoe menselijke uitstoot tot extra opwarming leidt, iets waarover destijds al een ‘uitzonderlijk breed gedeelde consensus’ bestond onder wetenschappers. De voorspellingen over de CO2-uitstoot en opwarming die destijds gemaakt werden, komen goed overeen met wat we vandaag zien.
Shell waarschuwde voor toenemende droogte, extremer weer, overstromingen, mislukkende oogsten, verdwijnende eilanden en migratie als gevolg van klimaatverandering. De film van een kwarteeuw geleden is extra relevant nu de Amerikaanse president en zijn kliek de realiteit van de opwarming van de aarde ontkennen, en de wereldwijde ‘scepsis’ in hun kielzog een herleving lijkt door te maken.
Ondanks onvermijdelijke onzekerheden over de precieze gevolgen van klimaatverandering, is de film duidelijk: ‘Nu actie ondernemen is de enige veilige verzekering die we hebben.’ Na ruim tien minuten aan waarschuwingen besteedt Shell daarom nog bijna twintig minuten aan mogelijke oplossingen, zoals energie-efficiëntie, een koolstofbelasting en duurzame energie.
Het zou een enorme uitdaging worden om de uitstoot naar beneden te krijgen, wist Shell, bijvoorbeeld omdat de stijgende energievraag van ontwikkelingslanden juist meer druk op het klimaat zou zetten. Shell riep overheden op actie te ondernemen en sprak de hoop uit dat het tegengaan van de opwarming nieuwe technologische en economische samenwerking zou ontketenen.
Waarom Shell in 1924 films begon te maken
Shell maakte zijn eerste film in 1924 om de vruchten van oliewinning in Nederlands-Indië vast te leggen. De film ging in premiere voor 1.600 genodigden in het Kurhaus in Scheveningen: vertegenwoordigers van de regering, de diplomatieke wereld, het bedrijfsleven en de pers. De krant Het Vaderland schreef na afloop dat de aanwezigen hadden ‘geleerd’ over de positieve invloed van Shell in Nederlands-Indië, wat precies de bedoeling was geweest.
Na deze vroege, positieve ervaringen werd in 1933 de Shell Film Unit opgericht. De Unit kreeg drie hoofddoelen:
- de efficiëntie van Shells activiteiten vergroten door kennis te verspreiden;
- de vraag naar Shellproducten vergroten en;
- ‘goodwill in het algemeen te kweken, mogelijk zonder daar direct herleidbaar profijt van te hebben.’
Shell gebruikte de films om prestige te verwerven, schrijft mediawetenschapper Rudmer Canjels in zijn geschiedenis van de Film Unit. Er werden zelden producten geplugd. ‘Het doel was niet om de merken van Shell te promoten: de filmmakers kozen bewust voor een journalistieke aanpak; bedrijfsnaam en –logo verschenen pas aan het eind van de films,’ schrijft Shell op de eigen website.
Met The Rival World uit 1955 positioneert Shell zich voor het eerst nadrukkelijk als maatschappelijk verantwoord bedrijf. De film werd gemaakt door de vermaarde regisseur Bert Haanstra en behandelt de strijd van de mens tegen de insectenwereld. Hij werd in 27 talen uitgebracht, overladen met filmprijzen en gesponsord door Shell Chemicals, fabrikant van pesticide.
Een volgend hoogtepunt was The Underwater Search in 1965, waarin Shell zijn ongeëvenaarde kunde onderwater liet zien. De film werd in Nederland vertoond vlak voordat er een nieuwe mijnbouwwet zou worden aangenomen, schrijft Canjels. Parlementsleden, ambtenaren en journalisten werden uitgenodigd. ‘Wie dit gezien heeft, twijfelt nooit meer aan de oppermacht van Shell,’ schreef een journalist van The Financial Times na het zien van de film.
Shell profileerde zich als verantwoordelijk bedrijf, cultuurliefhebber, en baken van vakmanschap. De films werden in verschillende talen gedistribueerd, en gratis verspreid naar onderwijsinstellingen. Er werden zelfs mobiele bioscoopwagens ingezet om de Shell-films te vertonen in dorpshuizen, scholen, vergaderzalen, en in de open lucht. Op het hoogtepunt van de Film Unit, in 1960, werd een publiek van 45 miljoen mensen in 30 landen bereikt.
Later konden geïnteresseerde burgers, verenigingen, kerken, scholen en technologie-instituten de films gratis lenen bij de Shell-filmbibliotheken in Engeland, Nederland en Frankrijk. De films konden worden geleend – als VHS-casetteband – of gekocht voor een klein bedrag. In 1983 werden bij de Shell Nederland Filmcentrale zo’n 30.000 keer films geleend, schrijft Canjels.
De Film Unit was de hoogst aangeschreven documentaire-unit binnen een private onderneming, schrijft archiefonderzoeker Patrick Russell van het British Film Institute (BFI). De Unit had een hoge reputatie voor wetenschaps- en technologiefilms en werkte met sleutelfiguren uit de Britse documentairewereld. ‘[De Shell Film Unit] vertegenwoordigt een voorbeeldige vorm van gesponsorde film, op het oog geraffineerder – of misschien verraderlijker? – dan de directe promotie van producten,’ schrijft Russell.
Shell maakte vele honderden films, over eigen producten – van smeermiddelen tot verf en plastics - en over maatschappelijke vraagstukken zoals ontbossing, droogte, honger, malaria en klimaatverandering. Bij de productie werd soms samengewerkt met overheidsinstanties of met de VN, schrijft Canjels.
Waarom Shell Climate of Concern maakte
Climate of Concern werd in opdracht van Shells PR-afdeling geproduceerd door Douglas Gordon. Hij werkte al sinds 1954 voor de Shell Film Unit en was een van de belangrijkste documentairemakers van Groot-Brittannië.
Gordon, die in 1998 overleed, maakte deel uit van een groep progressieve filmmakers die bedrijfsfilms wilden gebruiken als ‘motoren voor verandering,’ vertelt een Shellwoordvoerder in reactie op mijn vragen over Climate of Concern. ‘Maatschappelijke impact’ was het expliciete doel.
Hoe de filmmakers de inhoud van de film precies met Shell hebben afgestemd, is moeilijk te achterhalen, zegt Canjels. ‘Er zijn geen notulen van vergaderingen over die films. Als je geluk hebt, vind je public relations-brieven die ze met die films meestuurden. Wat je verder over de productie vindt, is heel mager.’
Maar de makers waren nauw met Shell verbonden, en alles wijst erop dat Climate of Concern inderdaad uitdrukking geeft aan het Shell-denken uit die tijd. Zo wordt de Climate Research Unit (CRU) van de University of East Anglia genoemd op de aftiteling. Shell sponsorde het onderzoek daar en Shellmedewerkers die zich met klimaat bezighielden, hadden contact met onderzoekers van de CRU.
De enige maker van Climate of Concern die ik heb kunnen spreken is Valerie Hetherington. Zij deed archiefonderzoek voor de film en regelde licenties voor beelden die Shell niet zelf schoot. Ze bevestigde dat Climate of Concern werd gemaakt voor publieke vertoningen, bijvoorbeeld op scholen. Meer kon ze zich niet herinneren.
De film werd in verschillende talen en versies gedistribueerd. In 1994 werd een Nederlandse remake, Aandacht voor het klimaat, gemaakt, die met een speeltijd van 13 minuten aanmerkelijk korter was dan het origineel. De film werd ook in het Arabisch en in het Turks verspreid.
De Nederlandse versie werd in 1994 opgenomen in Een warmere wereld?, een lessenserie over het broeikaseffect. De enige kopie die ik van de Nederlandse versie kon vinden bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag (maar kan niet worden geleend).
Een online zoektocht leert dat er nog kopieën van Climate of Concern zijn te vinden in bibliotheken in Frankrijk, Duitsland, Thailand, en Engeland. Het zijn de laatste sporen van de massale publieke verspreiding van Shells klimaatwaarschuwing.
Milieu en klimaat in film en op tv
Shell was in 1966 het eerste oliebedrijf dat een film maakte over vervuiling; concurrent BP zou in 1970 volgen met The Shadow of Progress. In 1972 maakte Shell de film Air is for Breathing over luchtvervuiling.
Climate of Concern is volgens de Shellwebsite ‘een van de eerste waarschuwingen voor het gevaar van opwarming van de aarde en hoe de wereld daarmee om zou kunnen gaan.’
Maar het klimaatprobleem was al eerder in de media gekomen. In 1956 was er in Amerika een educatieve film gemaakt over de zon, waarin het broeikaseffect al kort werd besproken en waarin werd gewaarschuwd voor het smelten van de poolkappen. Het broeikaseffect werd in dat jaar ook al beschreven in The New York Times. Eind jaren tachtig waren er op Amerikaanse en Canadese televisie documentaires te zien over het klimaat, maar die waren niet eenduidig in hun boodschap. Zo werd in Stopping The Coming Ice Age uit 1988 gewaarschuwd voor een nieuwe ijstijd, een beetje zoals in de Hollywoodblockbuster The Day After Tomorrow.
Climate of Concern is volgens Shell ‘een van de eerste waarschuwingen voor het gevaar van opwarming van de aarde’
Het broeikaseffect werd voor het eerst op de Nederlandse televisie besproken in 1979, toen in Genève de eerste Wereldklimaatconferentie over het klimaat werd georganiseerd. In de tweede helft van de jaren tachtig neemt het aantal programma’s over de ozonlaag en het klimaat toe, in 1990 maakt Brandpunt een uitzending over het broeikaseffect.
Climate of Concern was dus niet de eerste documentaire over klimaatverandering, maar het lijkt wel de eerste film die niet alleen de gevaren, maar ook de mogelijke oplossingen zo uitputtend en zo helder bespreekt, lang voordat Al Gore en Leonardo DiCaprio hun klimaatfilms maakten.
Waarom wij de film vandaag opnieuw openbaar maken
Dat is alvast één journalistieke reden om de film vandaag opnieuw openbaar te maken. Opnieuw openbaar, omdat de film in de jaren negentig op vele gelegenheden in vele landen publiekelijk is vertoond.
Climate of Concern is blijvend relevant, omdat hij ons eraan herinnert hoeveel kennis er meer dan een kwarteeuw geleden al was over het broeikaseffect. We zijn ruim 25 jaar verder, en nog steeds wordt klimaatverandering in het publieke debat soms ontkend. De heldere uitleg van het broeikaseffect door Shell kan ‘sceptici’ misschien overtuigen van de ‘alom bekende wetenschappelijke grondslagen’ over het klimaat, zoals het feit dat meer broeikasgassen in de atmosfeer meer warmte vasthouden, iets waarover, volgens een rapport van Shellmedewerkers uit 1986, destijds al ‘volledige overeenstemming’ was. In dit kader is het extra relevant dat uitgerekend Shell de afzender is van de boodschap dat klimaatverandering ‘ons allemaal aangaat.’ De educatieve waarde van de film is nog steeds groot, al zullen kijkers anno 2017 het tempo wat traag vinden.
Een aanvullend journalistiek argument voor deze vernieuwde openbaarmaking van Shells film op De Correspondent is het feit dat de Amerikaanse tak van Royal Dutch Shell in de jaren negentig heeft meegewerkt aan het zaaien van twijfel over het klimaatprobleem. Iedere onthulling van Shells klimaatkennis is daarom relevant voor het publieke debat, dat nog altijd last heeft van de argumenten die destijds zijn gefabriceerd om de wetenschappelijke consensus over het broeikaseffect in twijfel te trekken.
‘Een van de beste korte films over klimaatverandering ooit’
Climate of Concern is een prachtig document; het is een eloquente en overtuigende waarschuwing dat klimaatverandering ons inderdaad allemaal aangaat. Het zou zonde zijn als Shells waarschuwing in de vergetelheid zou raken.
Professor Tom Wigley, de klimatoloog die aan het hoofd stond van het kimaatonderzoeksbureau van de Universiteit van East Anglia toen die in 1991 Shell hielp met de film, zegt: ‘Het is een van de beste korte films over klimaatverandering ooit. Je zou deze film vandaag kunnen vertonen en hij zou grotendeels nog steeds relevant zijn.’
‘Het is onvoorstelbaar dat het 25 jaar geleden is. Onwerkelijk,’ zegt hij. ‘De film is vrij uitgesproken over wat er kan gebeuren, wat de consequenties zijn en wat we eraan kunnen doen. Ik bedoel: veel meer is er niet.’ Hij zegt dat de voorspellingen voor de stijging van de temperatuur en de zeespiegel in de film uit 1991 ‘best goed zijn, in vergelijking met de kennis van nu.’
Gevraagd of Shells handelswijze sinds 1991 consistent is met de waarschuwingen van de film, zegt hij: ‘absoluut niet.’
De versie die wij vertonen is gedigitaliseerd van videocassette. De korte samenvatting van de film is door De Correspondent gemaakt, ondertitels zijn door ons toegevoegd.
Zo reageerde Shell op mijn onderzoek naar de verontrustende klimaatfilm die het in 1991 liet maken
Vóór publicatie vroeg ik Shell of het gedrag van het bedrijf in lijn is geweest met de kennis die het al sinds eind jaren tachtig verzamelde over klimaatverandering. Hier lees je Shells reactie.
Reconstructie: Zo kwam Shell erachter dat klimaatverandering levensgevaarlijk is (en ondermijnde het alle serieuze oplossingen)
Uit vertrouwelijke interne documenten blijkt dat Shell al meer dan dertig jaar zeer gedetailleerde kennis heeft over de gevaren van klimaatverandering. Toch blijft het bedrijf inzetten op fossiele energie en vormt het een sta-in-de-weg voor ambitieuze klimaatactie.
Wil je dit onderwerp volgen?
Als correspondent Klimaat & Energie onderzoek ik de oorzaken van de klimaatcrisis en onze toekomst op een steeds warmere aarde.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
