Wacht maar, alles in Iran wordt stapje voor stapje beter

In een restaurant waarvan de wanden bekleed zijn met dik rood fluweel en oude zwart-witfoto’s die herinneren aan een tijd ver voor de komst van de Islamitische Republiek, zit een vrouw alleen aan tafel. Ze eet kebab met brood, rijst en gegrilde tomaat en staart door de boogvormige ramen afwezig naar buiten. Mist en dikke smog kleuren de lucht diepgrijs. De turkoois-blauwe koepel en minaretten van een aangrenzende moskee steken er als bloemen tegen af. 

De sneeuw pakt in dikke wolken samen en valt zacht tussen de chaotische straten van Tajrish. Ooit was dit een lieflijk dorpje met mooie huizen en prachtige tuinen, op enige afstand gelegen van het drukke Teheran. Nu is het opgeslokt door de grote stad. De mensenmassa krioelt door de smalle straatjes met goedkope winkels, het overweldigende verkeer ronkt en toetert en staat vrijwel altijd muurvast.

 

Is dat niet haram?

Het restaurant waar de vrouw zit, ligt op de hoogste verdieping van de bazaar en wordt omringd door boetiekjes en artgalerieën waar studenten van de kunstacademie aan het werk zijn. Het zijn vrijwel uitsluitend vrouwen.

In de etalages schitteren kitscherige replica’s van in potlood overgetekende foto’s van smachtende vrouwen en vol getatoeëerde mannenlijven. Andere boetiekjes verkopen romantisch-realistische weergaven van verre oorden – vooral Venetië is populair. Dan zijn er de ingelijste wandkleden en de geweven doeken met daarop bostaferelen met naakte vrouwen, elfjes en kabbelende bergbeekjes. Enkele winkels verkopen kalligrafiekunst of bloemtaferelen.

Maar niet alle studenten produceren even smaakloze kopieën. Terwijl ik langs de kleine winkeltjes loop, wordt mijn blik opeens getrokken door een klein schilderij van een donker kind dat ik herken van een wereldberoemde World Press Photo. Ik ga naar binnen.

‘Salam khanom, goedendag mevrouw,’ groet ik.  
Een jeugdig ogend meisje kijkt op van haar schildersezel. Ze werkt aan een doek van zo’n anderhalve meter hoog. Tot mijn verbazing blijkt ze bezig met een kopie van een naakte Afrikaanse vrouw. Een puntige borst staat fier omhoog.

‘Ik houd van donkere mensen,’ zegt ze in gebroken Engels. Haar ogen twinkelen ondeugend

‘Waarom een zwarte vrouw?’ vraag ik verbaasd.
‘Ik houd van donkere mensen,’ zegt ze in gebroken Engels. Haar ogen twinkelen ondeugend.
‘Maar is dit niet  haram in Iran?’ vraag ik terwijl ik naar de blote borst wijs. 

‘Ja, maar ik vind het sexy.’ Ze lacht onverschrokken. ‘Ik houd van donker en bloot.’ Ze knipoogt.

Anders dan haar uiterlijk doet vermoeden blijkt de studente, Madousa genaamd, negenendertig jaar oud. Op de foto wil ze niet, maar een foto van haar hand die met het penseel boven het doek zweeft mag wel. Ze is afgestudeerd biologe, maar is naar de universiteit teruggekeerd om kunst te studeren. Ze is vooralsnog slechts twee maanden bij de kunstacademie in de leer en loopt een korte stage van acht weken. Ze is goed. Het doek lijkt sprekend op de kleine uitgeprinte foto van het origineel.

 

Iraanse mannen gaan alleen maar vreemd

‘Ben je getrouwd?’ herhaal ik braaf de vraag die mij hier om de minuut wordt gesteld.

‘Oh nee,’ antwoordt ze resoluut. ‘Iraanse mannen gaan alleen maar vreemd. Ze zijn niet te vertrouwen.’

Dat heb ik de avond ervoor aan den lijve ondervonden. Op het diner van de vader van een vriendin schoof Kaveh, een van de mannelijke familieleden, steeds dichter tegen me aan en legde zelfs zijn hand losjes op mijn been. Verbaasd keken mijn vriendin en ik naar zijn plotseling naakte hand. Zijn trouwring was waarschijnlijk in zijn broekzak verdwenen. 

Vrouwen mogen niet optreden of zingen in Iran, maar de vrouwenstem blijft populair dus downloaden Iraniërs en masse Arabische popmuziek

De vader van m’n vriendin is jarig, dus moeten er bergen eten worden verwerkt. Iraanse popmuziek schalt door de kamer. Dan gaat opeens de populaire Libanese artiest Nancy Ajram op. Speciaal voor mij – de Arabische gast – uitgezocht. Vrouwen mogen niet optreden of zingen in Iran, maar de vrouwenstem blijft populair dus downloaden Iraniërs en masse Arabische popmuziek.

‘Dans voor ons!’ kirren de zeventigjarige gasten. ‘Laat ons die Egyptische buikdans zien.’ Er zit niets anders op dan een buikdansshowtje weg te geven. De aanwezigen fluiten en klappen uitbundig, en laten voorzichtig hun heupen op de Arabische wijze heen en weer gaan terwijl ze als echte Perzen ritmisch met de vingers knippen.

Sjiitisch versus soennitisch

Interessante verhalen heeft de 33-jarige Kaveh gelukkig wel. Nadat hij een grote slok heeft genomen van de zelfgestookte wijn, die zijn vader ons uit een colafles inschenkt, begint hij ineens over politiek. ‘De grote vraag die de hele wereld bezighoudt is waar het met het Midden-Oosten heen gaat,’ zegt hij. Ook ik neem een slok. De rode vloeistof smaakt naar druivensap met spiritus.

‘Ik verwerk jaarlijks 2.500 kilo druiven,’ buldert zijn vader er enthousiast doorheen. Daarvan maakt hij in emmers in z’n appartement zo’n 100 liter wijn. Ik vraag hem of zo’n extreme inkoop aan druiven niet opvalt.

‘Natuurlijk. Vooral omdat deze druivensoort alleen voor het maken van wijn wordt gebruikt. Maar niemand vraagt of zegt iets.’ Hij knipoogt. ‘Proost!’

‘Daarin speelt Iran een grote rol,’ vervolgt Kaveh onverstoord. ‘Evenals Egypte, als grootste potentiële markt met het hoogste bevolkingsaantal in het Midden-Oosten.’ 

Ik vraag hem hoe hij die toekomst voor zich ziet. Voor de radicaal conservatieve variant van de soennitische islam zoals die in de afgelopen decennia in het Midden-Oosten en in Noord-Afrika oprukte, ziet hij weinig toekomst. ‘Allemaal gefinancierd en gesteund door Saoedi-Arabië en de Golf, maar olie wordt in de toekomst steeds minder belangrijk en de jeugd gaat ondertussen een hele eigen kant op. De nieuwe competitie gaat niet om hulpbronnen, maar om menselijk kapitaal en daar heeft vooral Saoedi-Arabië slecht in geïnvesteerd. Ik denk dat het Midden-Oosten seculier of sjiitisch georiënteerd zal worden. Het sjiisme is in feite een mix van de islam en pre-islamitische religieuze opvattingen. Hierdoor is deze vorm veel flexibeler dan de soennitische islam. Door concepten als ijtihad (herinterpretatie van de geschriften) heeft het sjiisme altijd makkelijker op nieuwe ontwikkelingen kunnen anticiperen. Meer nog: het maakt het geloof makkelijk aanpasbaar. Iran heeft haar macht flink uitgebreid, zij onderhandelt nu zelfs rechtstreeks met Al-Qaeda.’

De praktische uitwerking van religie in Iran lijkt inderdaad regelmatig minder streng dan in landen waar de soennitische islam overheersend is, al dan niet afgedwongen door de overheid (zoals in Saoedi-Arabië) of gewoon door de mensen zelf (zoals in Egypte of Marokko).

Zo is de hoofddoek hier weliswaar verplicht, maar de losse manier waarop deze door velen wordt gedragen is onvoorstelbaar binnen de soennitische wereld. Ook de gebedsoproep is minder overheersend. Hier worden de gebeden niet per megafoon door iedere straat geschald. Bidden moet ook hier vijf keer per dag, maar binnen het sjiisme is het toegestaan twee gebeden te combineren, waardoor veel gelovigen in de praktijk slechts drie keer bidden.

Ook is het voor vrouwen in Iran beter mogelijk te scheiden dan in veel andere landen in het Midden-Oosten. Hoewel de keuze om hier ongetrouwd door het leven te gaan of op jezelf te wonen nog altijd omstreden is, komt dat hier toch een stuk vaker voor dan in de Arabische wereld.  

De gebedsoproep is minder overheersend in Iran. Hier worden de gebeden niet per speaker of megafoon door iedere straat geschald

‘Maar de grote nadruk op martelaarschap dan, maakt dat het sjiisme niet heel gevaarlijk?’ vraag ik na het wel erg positieve betoog over het sjiisme voor een zelfverklaard atheïst.
Kaveh haalt z’n schouders op. ‘Ja er is veel sprake van heldenverering, maar heb je ooit gehoord van een sjiitische zelfmoordenaar? Het martelaarschap is mooi, maar jezelf opblazen? Zo ver gaat een sjiiet echt niet.’

 

De toekomstige rol van Iran

Dan buigt hij zich nog wat verder naar me toe. ‘Zal ik je nog eens iets interessants vertellen? Iran staat op het punt om een nucleair akkoord met de Verenigde Staten te bereiken.  De ‘vijf plus één talks’ zijn goed onderweg. Maar ik weet uit zeer betrouwbare bron binnen het ministerie van Buitenlandse Zaken, een goede vriend en Engels-Iraanse tolk die bij alle besprekingen aanwezig is en belast is met het vertalen van de officiële ontwerpverklaringen en documenten, dat de gesprekken helemaal niet zo sterk over dat nucleaire akkoord gaan. Dat is slechts de boodschap naar buiten, waarmee de internationale media worden misleid.

Eigenlijk wordt er veel meer gepraat over de toekomstige rol van Iran in de regio, en dan vooral in Syrië. De Verenigde Staten willen dat Iran zich terugtrekt. Washington staat onder flinke druk van Saoedi-Arabië en Israël, die bang zijn voor de enorme opmars van sjiitische groeperingen in de regio. Tegelijkertijd willen ze niet dat Al-Assad te verzwakt raakt, want dat zou betekenen dat radicale soennitische groeperingen zoals Al-Nosra en Isis zullen winnen. Laten we dus zeggen dat Iran zich uit Syrië terugtrekt, maar Hezbollah niet.’ 

Kaveh grijnst voldaan en neemt nog een hap aardappelsalade met kip. 

Een rasechte communist

Voor een dissident heeft hij veel kennis van binnenuit. Nog geen week later tekent Iran inderdaad een nucleair akkoord en nodigt de VN de Islamitische Republiek uit aan de Geneefse onderhandelingstafel – die zich aldaar onder luid protest van de Syrische oppositie alsnog uit het vredesproces terugtrekt.

Zijn politieke interesse heeft Kaveh niet van een vreemde. Zijn vader, Ali, was een rasechte communist en werd niet alleen onder het regime van de  sjah maar ook onder dat van  Khomeini gearresteerd.

Tijdens de kortdurende sociaal-politieke opleving van de  Groene Beweging in 2009 ging hij opnieuw de straat op, net als de rest van zijn familie. Kaveh studeerde destijds in Groot-Brittannië, maar was dag en nacht in de weer met het monteren van door vrienden toegestuurde videobeelden die hij vervolgens naar CNN en BBC stuurde.

Het was een spannende tijd. Veel vrienden werden gearresteerd. Sommige moesten het land ontvluchten en konden nooit meer terugkeren. Kaveh vertelt over de psychologische martelpraktijken in de gevangenis. Zonder gebruik van daadwerkelijk geweld wist de geheime dienst in ieder geval een van zijn vrienden flink gek te maken.

‘Als dit feestje door de politie zou worden binnengevallen, zouden we zeker problemen krijgen. Luide muziek, dansen, de hoofddoeken af en dan ook nog illegale alcohol, we doen alles wat onze overheid ons verboden heeft! Maar met een flinke smak geld kun je de agenten ook weer makkelijk omkopen. Als je om politieke redenen gearresteerd wordt werkt geld niet. Dan gaat het immers om de staatsveiligheid. Alleen goede connecties binnen het regime kunnen je dan nog helpen.’ 

Als je om politieke redenen gearresteerd wordt werkt geld niet. Dan gaat het om de staatsveiligheid

Zo kwam ook zijn vader Ali telkens weer vrij. Ali’s broer was namelijk een belangrijke chirurg die zowel prominente Iraniërs ten tijde van de sjah als Imam Khomeini onder het mes nam en daardoor zijn rebellerende broer herhaaldelijk uit de brand kon redden.

Ook al steunde Kaveh de Groene Beweging, toch gelooft hij niet in de revolutie. Evengoed is hij niet geheel onoptimistisch. ‘Natuurlijk zou ik willen dat Iran in één nacht veranderde, vrouwen hun hoofddoeken afwierpen en het systeem over de kop ging, maar we moeten ook leren van de geschiedenis. De Groene Beweging heeft meer achtergelaten dan je met het blote oog kunt zien. Het regime heeft heel veel steun verloren. Zelfs het armere conservatief-islamitische deel van de bevolking heeft weinig met de politieke elite op.’

Dit gaat in ieder geval op voor de conservatieve islamitische huishoudster van de tante bij wie ik verblijf. Hoewel de vrouw achter de principes van de Islamitische Republiek staat, vond ze het in de tijd van de sjah toch beter. De reden? ‘Er was veel werk en het leven was veel goedkoper.’ Voor haar geloof heeft het weinig uitgemaakt. ‘Ik was toen gelovig en nu nog steeds. De staat heeft daar weinig mee van doen.’

 

Het Teheran dat eens was

Op de kunstbazaar kom ik uiteindelijk in een winkel terecht waar allemaal foto’s van postrevolutionair Iran worden verkocht. ‘Het regime moet veranderen en betere relaties met Europa en de Verenigde Staten krijgen, anders redt ze het niet,’ beantwoordt de verkoper mijn vraag hoe hij de toekomst van het land nu ziet. Hij is kunstenaar, had veertig studenten en een succesvolle galerij in Vancouver. Toch is hij na zes jaar Canada weer naar Iran teruggekeerd. ‘Ik miste het land en ik miste de mensen.’

De wanden van zijn kleine winkeltje hangen vol met beelden van het Teheran dat eens was. De meeste kunstige gebouwen op de foto’s hebben allang plaats moeten maken voor modernistische kantoorpanden en betonnen flats. ‘Mist u het oude Iran niet?’ vraag ik hem.
‘Oh ja, natuurlijk, iedere dag.’

De verkoper kijkt mijn vriendin en mij even aan. ‘Kom vaker naar Iran, dan zullen jullie blijven en een goede Iraanse man vinden. Zoals hier vind je ze niet in Europa.’
‘Daar denken sommige meiden hier heel anders over,’ zeg ik.
‘Oh ja?’
‘Ze zeggen dat Iraanse mannen vreemdgaan.’
‘Ja, dat klopt wel,’ lacht de verkoper. ‘Maar wacht, echt alles in dit land wordt stapje voor stapje beter.’

Vrijheid voor wie het aankan

‘Salam, halet khoobeh, hoe gaat het hier?’ De kunstdocent van Madousa komt nieuwsgierig binnenlopen.
‘Uitdagend schilderij,’ merk ik op.
‘Ja, mooi he.’
‘Hoe zit het eigenlijk met de kunstvrijheid in Iran?’
‘Het gaat,’ de docente kijkt moeilijk. ‘Er kan best veel, als het maar binnen is. Maar niet alles…’ haast ze zich dan te zeggen.
‘Dus dit schilderij hangt niet in de etalage straks?’
‘Oh nee, nee, nee, dit schilderij blijft binnen,’ zegt de docent met een lach.

Sommige vrijheid is alleen voor wie het aankan.

  In Teheran kun je trouwen voor één nacht Lees ook deel één van deze serie over de Iraanse hoofdstad, waar ik van de ene tegenstelling in de andere val: Teheran, een stad waar je kunt trouwen voor één nacht, maar ook een hoofddoek dragen verplicht is. Lees hier het eerste deel van de serie