Beste,

Hoewel deze brief gaat over transparantie, moet ik zelf heel geheimzinnig doen. We zijn bij De Correspondent bezig met een groot, spannend onderzoek waar ik nauwelijks iets over kan en mag vertellen.

Dit kan ik er wél over kwijt: het gaat over een onderwerp van groot maatschappelijk belang, het gaat over een misstand en het heeft ons heel veel tijd en moeite gekost om de belangrijkste feiten boven tafel te krijgen.

Een van onze hulpmiddelen is de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Met een beroep op deze wet kun je allerlei informatie opvragen bij bestuursorganen van de overheid. Als je denkt dat de Nederlandse bestuurscultuur open is, nodig ik je van harte uit om eens een tijdje te wobben.

Er zijn best goede Wob-ambtenaren, maar...

Vooropgesteld: er zijn veel integere ambtenaren en Wob-juristen die uiterst behulpzaam kunnen zijn. Maar helaas hebben die met bazen en persvoorlichters te maken die vooral bezig lijken zo min mogelijk informatie vrij te geven. Van de honderden Wob-verzoeken die ik heb gedaan, is misschien twee dozijn volgens het boekje gegaan.

Er zijn manieren om weigerambtenaren toch onder druk te zetten. Mijn eerste tactiek is dat ik altijd een uitgebreide motivering vraag als er documenten niet worden verstrekt of passages in documenten worden weggelakt. Ik wil een heel precies overzicht op basis van welke wettelijke weigeringsgrond ik bepaalde informatie niet krijg. Dat is veel werk voor ambtenaren en is hopelijk een prikkel om niet alles maar zwart te maken. Daarnaast maakt zo’n precieze lijst met weigeringsgronden het makkelijker een bezwaarschrift op te stellen.

Want dat is het tweede drukmiddel. Als ik het niet eens ben met een besluit op mijn Wob, ga ik altijd in bezwaar en vraag ik ook altijd een hoorzitting aan. Dan word je uitgenodigd bij een bestuursorgaan en mag je mondeling toelichting geven op het bezwaar. Mijn ervaring is dat tijdens zo’n hoorzitting altijd nog wat ruimte voor onderhandeling is.

Die onderhandelingen zijn een derde drukmiddel. Ik heb geen zin in een uitgebreide Wob-procedure, maar ambtenaren ook niet. Ik geef altijd duidelijk aan dat ik opensta voor overleg. Onlangs zijn we bij een ministerie uitgenodigd om de stukken in te zien. We konden de documenten (zonder dat er stukken of passages gecensureerd werden) vervolgens meenemen, mits we het Wob-verzoek introkken. Geen probleem. Ik heb de informatie die ik nodig heb.

...echte druk oefen je uit met een dwangsom

Maar het belangrijkste drukmiddel is de dwangsom die je kunt opleggen. Een bestuursorgaan moet binnen vier weken een besluit nemen en kan die periode vier weken verdagen. Is dan nog geen besluit genomen, dan kun je het orgaan in gebreke stellen. Dan nog heeft het orgaan twee weken om een besluit te nemen. Blijft dat uit, dan kun je een dwangsom opleggen die per dag langzaam oploopt tot iets meer dan duizend euro in totaal.

Door die dwangsom heb je uiteindelijk binnen tien weken meestal wel de documenten waar je om vraagt.

Probleem: vorig jaar is de dwangsom voor de Wob afgeschaft. Er waren wat onverlaten die misbruik maakten van de Wob door heel ingewikkelde verzoeken in te dienen in de hoop dat ambtenaren niet tijdig (vier weken, te verlengen met nog eens vier weken) konden beslissen. Dat misbruik is reëel, maar viel het wel mee.

Het nadelige effect van het afschaffen van deze dwangsom is dat de overheid weer kan rekken en rekken en rekken.

En: ik wil niet naar de rechter

Ik heb in december vijf Wob-verzoeken verstuurd naar twee ministeries, een toezichthouder, het openbaar ministerie en de politie. De laatste twee reageerden snel. Bij de overige was het ellende. Op het moment dat ik dit schrijf, heb ik van hen nog steeds geen documenten ontvangen. Iedere keer dat we aan de telefoon hangen, krijgen we te horen dat de stukken er nu toch echt aankomen.

Het probleem is dit. Als ik ze onder druk wil zetten om boter bij de vis te doen, moet ik meteen naar de rechter stappen. Ik kan geen dwangsom meer opleggen. En de gang naar de rechter kost tijd en geld.

Het afschaffen van de dwangsom heeft mijn werk er niet makkelijker op gemaakt. Inmiddels heb ik de drie overgebleven overheidsinstanties de wacht aangezegd. Als ze niet voor woensdag een besluit nemen, dan stap ik alsnog naar de rechter.

Bedankt!

Ik wil jullie nog bedanken voor de vele goede tips naar aanleiding van mijn Ik heb er plots tien programmeurs bij die mijn code willen checken en af en toe willen meehelpen.

Tot slot: nog wat lees- en kijktips

Ik heb deze week vooral met stijgende verbazing naar het ontslag van FBI-directeur James Comey en de nasleep gekeken. Maurits Martijn en ik schreven eerder een explainer over waar het uiteindelijk om gaat: de affaire Trump-Rusland. Ik heb de explainer gegeven.

Ik heb genoten van de aflevering van John Oliver over netneutraliteit. Die ligt behoorlijk onder vuur op dit moment in de VS. In twintig minuten praat hij je op humorvolle wijze door taaie materie.

En tot slot hadden we de eer weer een essay van Maxim Februari te mogen plaatsen op De Correspondent. Ditmaal over de datahonger van staten en bedrijven.

Op de hoogte blijven van mijn verhalen? Elke dinsdag vertel ik waar ik mee bezig ben, wat ik gelezen, gehoord en gezien heb én vraag ik jullie om hulp bij mijn producties. Schrijf je hier in voor mijn wekelijkse mail