De World Press Photo of the Year lijkt altijd op die van vorig jaar

De drie World Press Photos Omschrijving van de verschillende prijzen die jaarlijks worden uitgereikt door World Press Photo. of the Year van 2009, 2010 en 2011 zijn op het eerste oog verschillend. Op de winnaar van 2009 staan vrouwen die ’s nachts op een dak hun ongenoegen uitschreeuwen over de Iraanse presidentsverkiezingen, die destijds door Mahmoud Ahmadinejad werden gewonnen.

De foto uit 2010 is een portretfoto van het Afghaanse meisje Bibi Aisha wier neus werd afgesneden door Taliban-strijders nadat ze bij haar ouders had geklaagd dat haar man haar mishandelde. Het meisje woont inmiddels in de VS en heeft een neus prothese gekregen. Op de foto uit 2011 houdt een moeder haar zoon vast, nadat hij gewond is geraakt bij protesten tegen president Ali Abdullah Saleh van Jemen.

Maar hoewel de drie foto’s verschillende onderwerpen verbeelden, bevatten ze ook een aantal precies dezelfde elementen of visuele stijlfiguren die ervoor zorgen dat we de foto begrijpen zonder de context te kennen. Wij deden onderzoek naar dit soort stijlfiguren (in het Engels ‘tropes’) en kwamen erachter dat de drie World Press Photo’s of the Year meer op elkaar lijken dan we in eerste instantie dachten.

De vier kenmerken van een winnaar

Om stijlfiguren van foto’s van gruweldaden te onderzoeken, hebben we vier kenmerken gedefinieerd die afkomstig zijn uit voornamelijk de iconografie en semiotiek. Allereerst keken we of er een lichaam of een persoon op de foto stond: op alledrie de foto’s het geval. Daarna stelden we vast of de foto’s naar afbeeldingen verwijzen uit bijvoorbeeld de kunstgeschiedenis of eerdere foto’s. Als dat gebeurt kan de toeschouwer de foto begrijpen zonder dat hij de achtergrond van de nieuwsgebeurtenis kent. De foto van 2011 uit Jemen waarop de moeder haar zoon beethoudt, kan bijvoorbeeld verwijzen naar een Piëta-afbeelding Dé klassieker: Michelangelo’s Piëta van Maria die Jezus in haar armen draagt nadat hij van het kruis gehaald is.

Bij de foto van Bibi Aisha uit 2010 is ook zo’n verwijzing aanwezig. Het zal sommigen doen denken aan de foto van National Geographic-fotograaf Steve McCurry, die in 1984 een foto maakte van een Afghaans meisje dat gevlucht was naar Pakistan. Die portretfoto maakt bij de meeste mensen indruk door de ogen van het meisje. Ze zijn felgroen en geven dezelfde zelfverzekerde indruk als die van Bibi Aisha. In 2002 vond de fotograaf het meisje na een lange zoektocht en maakte dezelfde soort foto.

De foto uit Iran uit 2009 verwijst nergens naar, wellicht omdat de foto van een grote afstand is gemaakt en de fotograaf de foto bewust vervaagde, zodat de gefotografeerde niet herkend zou worden. Dit zorgt er tegelijkertijd voor dat de foto net als de andere twee wel voldoet aan het derde kenmerk: ze beoogt bewust een emotionele reactie uit te lokken bij de toeschouwer. De foto doet meer dan informeren en vastleggen, variërend van nieuwsgierigheid (Iran) tot ontzetting (Bibi Aisha).

De symbolische betekenis is het vierde stijlfiguur. Voor de meeste toeschouwers staat de foto voor meer dan alleen de gefotografeerde nieuwsgebeurtenis. Om deze symboliek te herkennen bevat de foto vaak elementen die de Franse filosoof Roland Barthes ‘punctums’ noemde (denk aan een uniform, hoofddoek, wapen, vlag of wond).

De foto’s uit Jemen en Afghanistan bevatten dit soort symbolische elementen. De Jeminitische moeder draagt een nikaab en heeft haar armen om haar zoon geslagen. Armen waarmee de zorg van een moeder voor haar zoon op universele manier verbeeld wordt. De wond in het gezicht van Bibi Aisha en haar zelfverzekerde blik zorgen voor de symboliek in de foto uit 2010: we zien een meisje dat strijdt tegen het geweld dat haar is aangedaan. De jury van World Press Photo stelde zelfs dat de foto stond voor het onrecht dat vrouwen wereldwijd wordt aangedaan.

Mannen actief en vrouwen passief

Hoe kan het dat zulke foto’s nog steeds prijzen winnen bij één van de grootste en meest zorgvuldig gejureerde fotografiewedstrijden ter wereld?

Naast de World Press Photos of the Year hebben we in totaal 322 foto’s geanalyseerd die een prijs in een andere categorie wonnen bij World Press Photo’s uit 2009, 2010 en 2011. Deze foto’s hebben we ondergebracht in categorieën, zoals ‘slagveld,’ ‘demonstrant’ of ‘mensen die rouwen.’ Aangezien vrouwen op de World Press Photo of the Year een dominante rol spelen, hebben we per foto bekeken of een man of vrouw een centrale plek inneemt. Dit koppelden we aan het onderwerp van de foto’s.

Uit die analyse bleek een zeer traditionele rolverdeling. Vrouwen worden zelden actief afgebeeld en veel vaker passief: als slachtoffers die rouwen of gered worden. Dit terwijl mannen veel vaker actief worden afgebeeld, als een soldaat of demonstrant.

‘Die foto hangt straks overal’

Hoe kan het dat zulke foto’s nog steeds prijzen winnen bij één van de grootste en meest zorgvuldig gejureerde Voorbeelden van andere grote fotografiewedstrijden: Photo of the Year, fotografiewedstrijden The Pulitzer Prize, ter wereld? En Sony World Photography Awards. Uit onze observaties tijdens de jurering en interviews met juryvoorzitters tijdens de drie geanalyseerde jaren, blijkt dat de prijzen vooral worden toegekend met fotografieprofessionals - fotografen, beeldredacteuren, uitgevers en curatoren - in het achterhoofd.

Bij de hoofdprijs, de World Press Photo of the Year, lijken de juryleden zich juist meer bewust van het grote publiek dat de wedstrijd bereikt. En dat publiek is groot: een boek dat in zeven talen verschijnt, een tentoonstelling die door 3 miljoen mensen wordt bezocht (en 45 landen aandoet) en een website die jaarlijks door miljoenen mensen wordt bekeken.

We zagen dat de juryleden elkaar er regelmatig aan herinnerden dat ‘deze foto wereldwijd overal zal hangen.’ Mede hierdoor winnen vaak foto’s die visueel toegankelijk zijn voor een breed publiek: foto’s die herkenbaar zijn en volop gebruik (moeten) maken van fotografische stijlfiguren.

Het is de consequentie van de journalistiek waarbij complexe zaken toegankelijk moeten worden gemaakt en de nuance ontbreekt. Het blijft afwachten welke foto uit 2013 de World Press Photo of the Year wordt, maar wij vermoeden: het zal waarschijnlijk een foto vol direct herkenbare stijlfiguren zijn.

Martijn Kleppe (Erasmus Universiteit Rotterdam & Vrije Universiteit) en Marta Zarzycka (Universiteit Utrecht) deden onderzoek naar de winnende foto’s van 2009, 2010 en 2011 en publiceerden Lees hier de uitgebreide versie. hun resultaten onlangs in het tijdschrift Media, Culture & Society. Ze analyseerden in hoeverre de winnende foto’s tropes zijn: foto’s waarin bepaalde stijlfiguren steeds terugkomen.

Update Bekijk hier de winnaars van dit jaar in alle andere categorieën.
De World Press Photo of the Year 2014: