Het is nu of nooit. In de herfst van 2016, het tropenjaar voor de Europese Unie, verwoordde David Van Reybrouck die gedachte op elegante wijze in een aan Jean-Claude Juncker, de voorzitter van de Europese Commissie.

Van Reybrouck gaf de EU nog een jaar om democratisch te worden. Als de kloof tussen burger en Brussel niet snel zou worden gedicht, was de Europese Unie gedoemd uiteen te vallen.

Misschien was het al te laat, schreef hij. Misschien zou na Donald Trump in de Verenigde Staten Marine Le Pen in Frankrijk zegevieren en Geert Wilders in Nederland. Dan was het einde oefening voor de EU.

Een jaar later Juncker blijmoedig dat de Europese Unie de wind in de zeilen heeft. Intussen heeft de pro-Europese Emmanuel Macron de presidentsverkiezingen in Frankrijk gewonnen. Ook in Nederland is een zege van extreemrechts uitgebleven.

En: de Europese economie is aangetrokken. De vluchtelingencrisis is - vraag niet hoe - min of meer bedwongen. Door de Brexit is eindelijk mogelijk waar vele voorstanders van Europese integratie al decennia van dromen: een voorzichtig begin met een Europees leger.

Juncker is niet de enige die het rooskleurig ziet. Alom valt de term Ook bij de burger in de Europese Unie.

Was het in 2016 dan vals alarm? Of stevenden we echt op de ijsberg af en hebben we die ternauwernood weten te omzeilen? Was 2017 misschien zelfs het jaar van de comeback van de EU?

In gesprek met twee eminente Europakenners - de Gentse hoogleraar Europese studies en Shada Islam, maak ik de balans op over 2017.

De EU stond helemaal niet op instorten

‘Toen ik een jaar of twintig geleden begon met het bestuderen van de Europese politiek, dacht ik ook: nú moet het gebeuren,’ zegt Hendrik Vos in het café van kunstenhuis De Vooruit.

Zeker, de afgelopen jaren waren bar. De opeenstapeling van zorgwekkende ontwikkelingen zorgde voor een crisissfeer. De financiële en economische crisis die er ongemeen inhakten. De terroristische aanslagen op Europese bodem. De vluchtelingencrisis die in 2015 onbeheersbaar leek. De verkiezing van Trump. De Brexit.

Aan de onderhandelingstafel zet je kleine stapjes, waar net voldoende draagvlak voor is

‘Maar ook in die periode,’ zegt Vos, ‘zijn er vooruitgezet. Ook toen klopte het verhaal dat het ding op instorten stond van geen kanten.’ Europa is en blijft volgens hem eeuwig ploeteren van deeloplossing naar deeloplossing.

‘Het is niet mooi om naar te kijken,’ zegt hij. ‘Maar het is niet anders in een politieke context met heel gevoelige thema’s en heel uiteenlopende standpunten van de lidstaten. De vluchtelingenproblematiek, hoe pak je die aan? Op zijn Merkels met Wir Schaffen das, of op zijn Orbans met prikkeldraad? De eurocrisis, met discipline en sparen of juist met investeringsfondsen om de economie aan te zwengelen? De realiteit is dat je met de rug tegen de muur in het midden van de nacht aan de onderhandelingstafel zit en beslissingen moet nemen. En dan zet je kleine stapjes, waar net voldoende draagvlak voor is. Dat is nooit de grote sprong vooruit. Wat voor de een de grote sprong voorwaarts is, is voor de ander de duik in de afgrond.’

Brussel blijft stapjes zetten, al heeft niemand het door

Het is geen verheffend schouwspel, de minipasjes schieten vaak tekort in het licht van de grootse daden waar je naar verlangt en ze gaan niet zelden een andere kant op dan je zou willen. Pijnlijk. Maar tegelijkertijd is dat de kracht van Europa.

‘Vroeger viel Duitsland Frankrijk binnen of omgekeerd. Nu wordt de strijd uitgevochten aan de onderhandelingstafel. Ook niet zo fraai. Maar er vallen in ieder geval geen doden meer.’

In Europa heeft ‘nu of nooit’ geen betekenis. Dat is het inzicht waar de Gentse hoogleraar na vele jaren studie van overtuigd is.

‘De Europese samenwerking hangt er altijd maar een beetje tussenin. Maar er zit wel een ritme in. Er zit method in de madness. Het gaat altijd in een bepaalde richting: versterking van de samenwerking.’

Dat is ook noodzakelijk, vindt hij. ‘De grote uitdagingen van de eenentwintigste eeuw - belastingontduiking, vluchtelingen, terrorisme - kun je niet aanpakken als individuele landen.’

Neem klimaat. In 2017, het jaar dat Trump de VS heerste alom het gevoel dat de EU het voortouw moet nemen.

‘En wat doet Europa?’ zegt Vos spottend. ‘Ploeteren. Kleine stapjes zetten. De doelstellingen voor duurzame energie, het terugdringen van CO2-uitstoot en energie-efficiëntie een beetje opschroeven. Natuurlijk is het niet genoeg. Natuurlijk moet het sneller gaan. Maar er gebeurt wel iets. En als de boel dreigt uit de hand te lopen, zal er desnoods in het midden van de nacht op een crisistop wel de politieke wil zijn de ambities flink op te schroeven.’

Macron zorgt voor nieuw enthousiasme...

Klopt er dan niets van het beeld van een op sterven na dode patiënt die verrast met een miraculeuze wederopstanding?

Dat de EU een opleving heeft doorgemaakt, erkent ook Vos. ‘Met Macron zie je meer enthousiasme ontstaan. Een president die naar het podium loopt om zijn overwinningstoespraak te houden, dat is nogal een statement. Er zijn nu ineens vijfentwintig landen die meedoen met de Er was ook een onverwachte doorbraak in de

Ook Shada Islam meent dat Macrons verkiezing een heilzame werking heeft. Ze noemt hem zelfs

‘Als journalist weet je dat in deze wereld het verhaal van groot belang is,’ zegt ze aan de telefoon. ‘Macron kwam na het tranendal van 2016, toen velen echt het gevoel hadden dat de boel uit elkaar kon vallen. Hij zei dat hij een trotse Europeaan was. In verkiezingstijd durfde niemand dat.’

Maar Macron zal het niet makkelijk krijgen, vreest Islam. ‘Hij is de redenaar par excellence, een soort Obama, een showman. Maar nu moet de show werkelijkheid worden.’

En of dat lukt, is nog maar de vraag. ‘In Europa boek je nooit een stralende overwinning,’ zegt ook zij. ‘Het is een slagveld van ideeën en visies. Het realiseren van zijn ideeën kan hij niet alleen. Hij heeft Merkel nodig, maar zij is uitgeput en verzwakt. Bovendien zijn de pijlers van de Europese Unie op het moment niet in harmonie.’

...maar hardliners bepalen de agenda

Islam doelt op de over ‘asielquota’ waar 2017 mee eindigde. West-Europa wil vluchtelingen verdelen over de lidstaten, Oost-Europa verzet zich daar met hand en tand tegen.

Donald Tusk, de Poolse voorzitter van de Europese Raad, schreef dat het tijd is afscheid te nemen van dat idee, dat volgens hem alleen maar zorgt voor tweespalt. De Europese Commissie reageerde bij monde van en Dimitris Avramopoulos fel. Die laaste sprak schande over de ‘anti-Europese’-houding van Tusk.

Een oplossing voor dit conflict ziet Islam niet. ‘Onlangs was ik in Boedapest. Zelfs bij de meest gematigde denktanks was het gevoel: we zijn ontsnapt aan het Sovjetrijk, nu krijgen we dictaten van Brussel.’

Een tweede argument dat Islam hoorde: ‘Jullie, het Westen, hadden jullie kolonies, wij niet. Waarom moeten wij de prijs betalen voor jullie geschiedenis? Ook zeggen ze: wij zijn een homogene samenleving, christelijk en wit. Wij willen geen moslims en mensen met kleur, en je kan ons daar niet toe dwingen. Dat sentiment is mainstream.’

Dus wat doet Europa om de twee kampen bij elkaar te brengen? ‘Cynisch genoeg zal men alles op externalisering zetten, op het vluchtelingen buitenhouden,’ zegt Hendrik Vos. ‘Daarmee is de verdeeldheid voor een goed deel van de baan. Ik praat het niet goed. Europa neemt soms domme beslissingen. Maar dat is dan waar het meeste draagvlak voor is.’

Ook Shada Islam ziet het met lede ogen aan. ‘Langzaam maar zeker bepalen de hardliners zoals de agenda. In plaats van dat we gaan naar een meer open, tolerante benadering wordt Europa rechtser. Onder druk van de populisten die aan de macht zijn in het oosten en de populisten die achter de deur staan te blaffen in het westen, sluiten we vieze deals met Turkije en Libië. Niemand heeft het intellectuele vermogen en de politieke moed om te zeggen dat er andere manieren zijn. Ik ben hier heel pessimistisch over. We hebben politici met een zekere moed en ook burgerbewegingen nodig die het Europese verhaal over vluchtelingen veranderen. Het zal niet van bovenaf komen, van de top. Die is verlamd.’

Waar zijn de politici met charisma (én een ruggengraat)?


Over de huidige Europese politici is Islam somber. ‘We hebben nogal saaie Eurocommissarissen, op en Timmermans na. In het Europees Parlement is het helemaal een treurige boel. We hebben charismatische figuren nodig in plaats van oude sokken. Geen oude witte mannen van de

Een van de grootste problemen is dat juist die partij de touwtjes volledig in handen heeft. ‘Ze zijn de baas over het Parlement, de Europese Commissie en de Raad. Je ziet de gevolgen. Ze staan achter in de Catalonië-crisis, achter Orban in Hongarije, achter in Oostenrijk.’

We hebben charismatische figuren nodig in plaats van oude sokken

De EU heeft ook de Catalaanse kwestie volledig verkeerd aangepakt, vindt Islam. ‘Ze zou achter de schermen als bemiddelaar moeten hebben gewerkt, haar invloed moeten doen gelden om te zorgen dat de partijen in gesprek kwamen. Die nonsens dat is zo’n twintigste-eeuws, ouderwets idee.’

Helemaal treurig is ze over het feit dat de EU aan de nieuwe regering van Oostenrijk, waarin oud-neonazi’s zitten. ‘Dat is totaal onaanvaardbaar. Toen Jörg Haider aan de macht kwam, had de EU de moed een in te nemen. Nu geen woord. Je moet meer dan ooit ferm zijn tegen populisme, etnonationalisme en islamofobie. Dat zijn cruciale issues voor de toekomst van Europa. Willen we dat de geschiedenis zich herhaalt? Het is echt angstaanjagend.’

Het is ook het verkeerde signaal aan de rest van de wereld, vindt Islam. Op het moment dat ik haar aan de telefoon heb, is ze bij haar moeder in Karachi. ‘Pakistan wil niet eens praten met buurland India,’ zegt ze. ‘De Europese boodschap van vrede en verzoening heeft zeker een heilzaam effect op de rest van de wereld. Maar mensen kijken ook met zorg naar wat er in Europa gebeurt met de islam, het populisme en het racisme. Ik hoor mensen zeggen: waarom moeten wij aardig zijn tegen de als Europa zelf vluchtelingen in verschrikkelijke kampen zet? Als Europa haar eigen waarden met de voeten treedt, maken de kwaadwillenden van de wereld daar gretig gebruik van.’

Bijna geruisloos wordt er gebouwd aan een betere Unie

Shada Islam leidt het programma geopolitiek van de denktank Ze is, dat moge duidelijk zijn, een vriend van de Europese samenwerking, maar een koele minnaar van het Europa dat de huidige politieke machthebbers vormgeven.

Ze hoopt dan ook vurig dat er na de komende Europese verkiezingen een nieuwe wind zal waaien.

‘Europa heeft in de afgelopen periode zijn veerkracht getoond,’ zegt ze. ‘Er dreigde desintegratie. Nu is de economie weer opgeleefd. Er is de samenwerking op defensiegebied. Maar het is een heel prille lente. Bij de Europese verkiezingen van 2019 is het nu of nooit.’

Maar alleen met een nieuw Europees Parlement zal de kloof tussen Brussel en burger niet dichten. Macron in september in Athene - symbolisch genoeg op een steenworp afstand van de Acropolis, de wieg van de democratie - het idee van burgerconventies. Op die bijeenkomsten zouden de burgers het fundament moeten leggen voor een toekomstplan voor de Europese Unie.

Islam geeft het grootste deel van Macrons ideeën - een eigen begroting en een parlement voor de eurozone bijvoorbeeld - weinig kans van slagen. Maar dit idee lijkt haar wel kansrijk.

‘Veel denktanks en burgerbewegingen zijn ermee bezig. Dat is ook een novum in Europa: er zijn burgerbewegingen ontstaan, zoals die openlijk steun voor Europa betuigt, en die verandering van onderaf op gang wil brengen. Mijn optimisme over de veerkracht van Europa is niet gebaseerd op de instituties, maar op de mensen.’

Met kleine stappen vooruit

Terug naar David Van Reybrouck. Uit zijn onlangs gehouden blijkt dat hij zijn somberte uit de herfst van 2016 bepaald nog niet heeft afgeschud. Hij herhaalde juist zijn boodschap: ‘Als de EU niet gauw drastisch democratiseert, kan het snel afgelopen zijn.’

Wellicht heeft hij gelijk.

Maar misschien is er in het nieuwe Europa ook een gerede kans dat er een begin wordt gemaakt met democratisering. Alleen zal het dan waarschijnlijk gaan zoals Hendrik Vos voorspelt: niet drastisch, maar in kleine stappen. Met horten en stoten.

Wil je op de hoogte blijven van mijn Brusselse zoektocht? Elke zondag om 10.00 uur publiceer ik een nieuwsbrief waarin ik verslag doe van mijn pogingen het spel in Brussel te doorgronden en initiatieven voor een mooier Europa in kaart te brengen. Die verschijnt op de site, maar kan je ook in je mailbox ontvangen. Schrijf je hier in

Meer lezen?

Lees het boek van Yanis Varoufakis voor een onthutsend inzicht in de EU Yanis Varoufakis geeft met zijn boek Adults in the Room een spannend en onthutsend inkijkje in de werking van de eurogroep. Weer blijkt: het gebrek aan democratische legitimatie zit in de EU ingebakken. Lees het verhaal van Tomas hier terug Deze Europarlementariër vindt dat een onafhankelijk Catalonië de enige uitweg is Deze donderdag kiest Catalonië een nieuw parlement. Daarna zullen de Catalanen en de Spaanse regering weer in gesprek moeten komen. Een Catalaanse Europarlementariër en onafhankelijkheidsstrijder: ‘Hoe kunnen we om tafel zitten met mensen die onschuldigen in de gevangenis hebben gegooid?’ Lees het interview hier terug