Onder zijn hoed houdt Ousman de grote littekens op zijn hoofd verborgen. De 18-jarige Gambiaan heeft ze opgelopen in een Libisch detentiecentrum. Bewakers sloegen hem met een tot een stok opgerold ijzeren net.

Ousman zag in het centrum vele mensen sterven. Hij zag hoe een jongen werd gemarteld terwijl hij met zijn familie moest bellen om geld voor zijn vrijlating te vragen. De Gambiaan kon na vijf maanden ontsnappen.

Ousman is een van de 72 getuigen die Amnesty International heeft gesproken voor het in december verschenen Libya’s Dark Web of Collusion over mensenrechtenschendingen in Libië. Minister Sigrid Kaag voor Ontwikkelingsamenwerking verwees donderdag in naar cijfers van de mensenrechtenorganisatie, toen ze bekendmaakte dat de detentiecentra zo snel mogelijk dicht moeten.

Maar het is al veel langer bekend dat de in Libië vaak een gruwelijke behandeling ten deel valt. Begin vorig jaar stuurde de Duitse ambassadeur in Niger aan zijn minister waarin hij de omstandigheden voor migranten in Libië met die in concentratiekampen vergeleek.

En de mensenrechtencommissaris van de Verenigde Naties in oktober 2017 al zijn diepe verontrusting uit over de grootschalige mensenrechtenschendingen en straffeloosheid. De publieke verontwaardiging kwam pas echt op gang toen CNN in eind vorig jaar naar buiten bracht van de verhandeling van migranten als slaven in Libië.

Hoe indringend de door Amnesty verzamelde getuigenissen ook zijn, we kunnen moeilijk volhouden dat we het nog niet wisten. Maar wat het rapport extra pijnlijk maakt, is dat Amnesty systematisch de medeplichtigheid van de Europese Unie in kaart brengt.

De hel van de detentiecentra

Cruciaal voor deze geschiedenis is de ondertekening van de op 3 februari 2017, na een Europese top op het eiland.

In 2016 had het aantal migranten dat de Middellandse Zee overstak met meer dan 360.000 bereikt. Met de EU-Turkijedeal was de EU erin geslaagd de route uit Turkije goeddeels af te sluiten.

Bootjes vol vluchtelingen zien we nauwelijks meer. Maar de reden is een nog groter probleem De detentiecentra in Libië zijn niet alleen een hel voor de migranten, ze zijn ook een bron van inkomsten voor de milities die het geweld in Libië en de mensensmokkel gaande houden. Het migratiebeleid van de EU speelt de milities in de kaart. Lees het verhaal van Daniel Howden hier terug

Op Malta wilden de Europese regeringsleiders ervoor zorgen dat ook de route Libië-Italië dicht ging. De strategie: samenwerking met de Libische autoriteiten, in de vorm van ondersteuning van de Libische kustwacht en ondersteuning van de Libische ‘receptiecentra’.

Dat zat verstopt in het een dag eerder gesloten tussen Italië en Libië. Daarin stond dat Italiaanse en EU-fondsen ingezet zouden worden ter ondersteuning van Libische ‘receptiecentra’.

Je zit er opgesloten in overvolle kamers, zonder licht, waar zelfs niet genoeg plek is om tegelijk op de vloer te slapen

Maar open receptiecentra voor migranten en vluchtelingen bestaan niet in Libië, constateert Amnesty International. De enige opvangcentra zijn de 33 detentiecentra van het Department for Combatting Illegal Migration (DCIM), een divisie van het Libische ministerie van Binnenlandse Zaken. Al worden ze feitelijk vaak gerund door lokale milities.

Zoals in het Nasserdetentiecentrum in de plaats Zawiya, waar Fathi al-Far de scepter zwaait. Deze voormalige kolonel is betrokken bij de verkoop van migranten aan smokkelaars. En dat centrum is de hel, aldus de getuigen van Amnesty.

Je zit er opgesloten in overvolle kamers, zonder licht, waar zelfs niet genoeg plek is om tegelijk op de vloer te slapen. In dergelijke DCIM-centra, waar ook Ousman zat, worden naar schatting vastgehouden.

Met financiële steun van de EU dus. Al is het onduidelijk om hoeveel geld het gaat en waar het precies aan wordt uitgegeven. Amnesty benadrukt dat er geen monitoringsysteem is opgezet om te checken of de middelen de bescherming van migranten wel ten goede komen en niet schaden.

Dat het geld goed gebruikt wordt, claimt de Europese Commissie wel. Vorige week nog ze de EU in nauwe samenwerking met de Libische autoriteiten en de hoge VN-commissaris voor vluchtelingen stappen heeft gezet om ‘irreguliere stromen over de Middellandse Zee te stabiliseren’ en ‘de bescherming en bijstand voor migranten die gestrand zijn op hun route te verbeteren.’ Met EU-geld gefinancierde projecten zullen ‘meer dan 64.500 mensen in dententiecentra, in vertrekpunten en in gastgemeenschappen in Libië bijstaan en beschermen,’ beweert de Commissie.

Uit de getuigeverklaringen die Amnesty verzamelde en over de toestand in de detentiecentra blijkt echter geenszins dat mensen daar bescherming en bijstand genieten. Integendeel: ze zijn er aan geweld en willekeur overgeleverd.

Het geweld van de Libische kustwacht

Financiële steun geeft de EU ook aan de Libische kustwacht. In juli 2017 dat 46 miljoen euro is uitgetrokken voor training en ondersteuning van deze kustwacht met onder meer rubberboten en communicatie-apparatuur.

Dat het aantal mensen dat Italië vanuit Libië weet te bereiken sindsdien scherp is gedaald, is daar voor een belangrijk deel aan toe te schrijven. De Libische kustwacht weet steeds meer boten tegen te houden. Ook als die al ver buiten de kustlijn zijn, buiten de

Zo informeerde Italiaanse coördinatiecentrum voor reddingsoperaties op zee de Libische autoriteiten toen op 27 september een noodoproep van twee bootjes met migranten in internationale wateren binnenkwam. De tweehonderd opvarenden werden niet door een Italiaans schip dat ook in de buurt was meegenomen, maar door de Libische kustwacht.

Volgens het internationaal recht bestaat er de verplichting mensen in nood op zee te redden en is de reddingsoperatie pas voltooid als de drenkelingen naar een veilige plaats zijn teruggebracht. Die kwalificatie kan niet gelden voor Libië.

Het ‘reddingswerk’ door de Libische kustwacht gebeurt soms op ronduit gewelddadige wijze. Op 6 november 2017 naderde de een zinkende boot in internationale wateren. Net daarvoor arriveerde er een patrouilleboot van de Libische kustwacht. Die probeerde de vluchtelingen en migranten met geweld te verhinderen op de rubberen reddingsbootjes van Sea Watch te klimmen.

Vijf mensen zijn daardoor verdronken, zeker zijn vermist. De 47 migranten en vluchtelingen die op het dek van de Libische kustwacht werden gebracht, kregen touwslagen toen ze hun familie en de bootjes van Sea Watch probeerden te bereiken.

Terug in Libië zijn ze hoogstwaarschijnlijk naar een DCIM-detentiecentrum gebracht. Dat is de standaardprocedure, schrijft Amnesty.

De Europese medeplichtigheid

De Europese Commissie dat het migratiebeleid een succes is. Het aantal mensen dat vanuit Libië Italië weet te bereiken, is in augustus 2017 met 81 procent gedaald ten opzichte van dezelfde maand een jaar eerder. Ook is het aantal doden op zee afgenomen.

Wat de Commissie er niet bij vertelt, is dat dit ‘succes’ een hoge prijs heeft. Door de samenwerking met de Libische kustwacht zitten honderdduizenden mensen vast in Libië, waar ze vaak een onmenselijke behandeling ten deel valt.

En daar is de EU volgens Amnesty medeplichtig aan. De mensenrechtenorganisatie stelt dat het Europese beleid onwettig en niet te rechtvaardigen is.

Het is tijd voor een compleet nieuwe samenwerking met Libië

Zo is het verbod op iemand dwingen terug te keren naar grondgebied waar hij kans loopt op marteling of andere mensenrechtenschendingen in het internationaal recht.

Daarnaast kent Libië geen asielprocedure omdat het land altijd weigerde het vluchtelingenverdrag te ondertekenen. Vluchtelingen die aanspraak kunnen maken op internationale bescherming kunnen dit recht dus niet laten gelden.

Kortom: de EU ondersteunt de Libische autoriteiten bij het managen van migratie en het bewaken van de kust, zónder die steun te verbinden aan de eerbiediging van mensenrechten en het instellen van een asielprocedure voor vluchtelingen.

Daarmee schendt Europa, oordeelt Amnesty, internationale juridische verplichtingen en is het medeplichtig aan gruwelijke mensenrechtenschendingen.

Het alternatief?

Het is tijd voor een complete herstart van de samenwerking met Libië, vindt Amnesty. De focus moet niet liggen op terugduwen, maar op het beschermen van de migranten.

Verder moet de EU, het is al gezegd, zorgen dat er legale en veilige routes voor vluchtelingen en economische migranten zijn om Europa te bereiken.

De Europese Commissie erkent dit ook. is een van de dingen die er volgens haar moeten gebeuren.

Bijzonder tragisch alleen dat het wél gelukt is Libië in te zetten bij het tegenhouden van migranten, maar diezelfde migranten nog geen veilige alternatieven geboden zijn.

Wil je op de hoogte blijven van mijn Brusselse zoektocht? Elke zondag om 10.00 uur publiceer ik een nieuwsbrief waarin ik verslag doe van mijn pogingen het spel in Brussel te doorgronden en initiatieven voor een mooier Europa in kaart te brengen. Die verschijnt op de site, maar kan je ook in je mailbox ontvangen. Schrijf je hier in

Lees ook:

Dit gaat er mis als we vluchtelingen in Afrika willen houden Sinds afgelopen zomer is de vluchtelingenstroom van Libië naar Europa flink gekrompen. De EU schrijft dit toe aan haar eigen succesvolle beleid, maar de werkelijkheid is een stuk deprimerender. Lees het verhaal van Peter Tinti hier terug