Trap er niet in: deze grappen zijn eigenlijk extreemrechtse propaganda

Als je via Google Images zoekt naar ‘jew’ krijg je foto’s terug van vooral in het zwart gestoken mannen. Google vindt ook enkele memes relevant: grappig bedoelde plaatjes, vaak met tekst, die een variant zijn op andere grappen, plaatjes, vooroordelen of politieke statements, en die op Facebook en Twitter opduiken of rondgaan in WhatsAppgroepen.

Hieronder zie je de zoekresultaten, met (omcirkeld) een antisemitische meme.

Deze meme heet Shlomo Shekelberg, of ook wel Le Happy Merchant.

De Amerikaanse blogger Andrew Anglin is erg in zijn nopjes met deze meme, die hij graag verspreidt op zijn drukbezochte website The Daily Stormer. Het plaatje is volgens hem grappig, juist omdat het aanstootgevend is. En, het plaatje helpt joden te ontmenselijken door hen als kwaadaardige monsters neer te zetten. Le Happy Merchant is ‘bijzonder effectief gebleken in het portretteren van joden als buitenstaanders, op dezelfde wijze als de veel serieuzere NSDAP in de jaren dertig deed met haar antisemitische propaganda’, aldus Anglin.

Voor wie het nog niet doorheeft: Anglin is een neonazi en een belangrijke figuur in de Amerikaanse extreemrechtse alt-rightbeweging. Wat Anglin belangrijk maakt, zijn niet zozeer zijn ideeën (witten zijn superieur aan andere ‘rassen’ en Adolf Hitler was een prima kerel). Anglin onderscheidt zich door de vorm waarin hij die ideeën giet en verspreidt. Het strijdperk voor politieke bewegingen is volgens hem niet het parlement, partijen of verkiezingen, maar cultuur. Hij wil nazisme weer hip maken, fashionable. De ideeën kun je volgens hem het best verpakken in memes. Le Happy Merchant is daar één van.

Dit verhaal gaat over die verpakking, over hoe extreemrechts zowel in Amerika als Europa humor gebruikt om propaganda te verspreiden en politiek te bedrijven. Het gaat over waarom we grappige plaatjes, of grappig bedoelde plaatjes bijzonder serieus moeten nemen. De verspreiders doen dat in elk geval; sommige geloven zelfs dat ze Donald Trump het Witte Huis in hebben ‘gememed’.

Waar hebben we het precies over?

Memes dus, spreek uit: miems. De term is afkomstig van de Britse bioloog Richard Dawkins, die in zijn boek The Selfish Gene (1976) beschreef hoe ideeën, net als genen, een evolutionair proces doormaken en zich in een populatie verspreiden. Een meme is volgens hem een ‘unit of cultural transmission’ die in leven blijft door van brein naar brein te springen. Het kan van alles zijn: een melodietje, een dichtregel, een idee. Sommige verspreiden zich beter dan andere, afhankelijk van de populatie, de tijd, het technologisch platform; oftewel de ‘omgeving’.

Internetmemes zijn net weer wat anders. Die brengen ook een idee over, volgens hetzelfde evolutionaire principe: alleen echt goede memes, of memes met een gunstige ‘omgeving’, verspreiden zich. Maar een internetmeme is pas een internetmeme als die naar een andere meme, grap, een ander vooroordeel of politiek statement verwijst. Je kunt ze alleen begrijpen in samenhang met andere memes, waardoor ze vaak een hoog incrowdgehalte hebben.

Wat voor memes hebben we het over?

In dit verhaal gaat het niet om onschuldige en veelvoorkomende memes als LOLCats, schattige kattenplaatjes met grappige teksten, of ‘image macros’ van bijvoorbeeld Game of Thrones, maar om memes die vaak een racistische ondertoon hebben. Denk bijvoorbeeld aan Feels Guy, een met simpele software gemaakte stripfiguur.

Feels Guy lijkt een met MS Paint geschilderd poppetje. In dit geval zien we vier Feels Guys zich klaarmaken om een aanslag te plegen op een nachtclub. Vermoedelijk is deze meme na de aanslag op een nachtclub in Orlando, Florida (juni 2016) gemaakt, waarbij 49 mensen werden gedood.

Of Amerimutt, een meme die de draak steekt met witte Amerikanen die niet ‘raszuiver’ genoeg zouden zijn.

De meme Amerimutt is een bewerking van een advertentie voor een genetische test die je thuis kunt doen. Het gaat om een Amerikaanse vrouw wier genetisch materiaal uit veel verschillende werelddelen afkomstig lijkt. Volgens de maker is ze daarmee blijkbaar niet ‘raszuiver’.

En de beruchte Pepe the Frog.

Pepe the Frog figureert hier als kampbewaarder die een Davidster vasthoudt. Pepe the Frog wordt soms in verband gebracht met de Holocaust, maar figureert meestal in andere, zeer veelzijdige contexten.

Deze memes kun je zien als een vorm van propaganda, een belangrijk wapen op het online politieke strijdtoneel. Want achter de inhoud van het plaatje en de wijze van verspreiding zit voor sommige activisten een weldoordachte strategie. En extreemrechts heeft dit een stuk beter onder de knie dan andere politieke gezindten.

Ieder platform (Facebook, Twitter, Snapchat, Reddit) en iedere gebruikersgemeenschap (jongeren, ouderen, links, rechts, nerds, sportfans) heeft zijn eigen memecultuur. Maar veel memes, zeker de politiek extreme, worden gemaakt en aanvankelijk verspreid op 4chan. Om de propaganda waar ik het hier over wil hebben te doorgronden, moet je dit platform begrijpen.

Van LOLCats naar Anonymous naar alt-right

4chan is een imageboard, oftewel een site om plaatjes te delen. Wat 4chan onderscheidt van de meeste webfora is dat gebruikers, anons, anoniem zijn, en dat posts na verloop van tijd verdwijnen. 4chan zegt bijna dertig miljoen unieke bezoekers per maand te trekken.

Sommige subfora, boards, zijn heel braaf, die gaan bijvoorbeeld over auto’s. Andere subfora zijn edgy, daar worden bewust grenzen opgezocht en overschreden. Vooral het random board /b/ en het ‘politiek incorrecte’ board /pol/ zijn berucht vanwege hun trolcultuur, waarbij het vooral lollig is gebruikers binnen en buiten het platform op de kast te krijgen. Gewoon voor de lulz, omdat het grappig is en kan. In gecoördineerde ‘raids’ worden online discussies op YouTube, Tumblr, Twitter, blogs en Facebook gekaapt en verstoord.

4chan is voor buitenstaanders vaak ongrijpbaar, je weet niet waar anons nu écht staan. Zijn ze links, rechts, libertarisch? Menen ze wat ze zeggen, of zitten ze je te trollen? Alles wordt verpakt in een paar lagen ironie. Je moet niets serieus nemen, alles mag, nee, móét bespot worden.

Shockeren is de norm. Veel anons gebruiken woorden als ‘faggot’ en ‘nigger’, maar dat is ironisch bedoeld: wie aanstoot neemt, is een hypocriet, wil anderen censureren of is gewoon overgevoelig, vinden ze. Le Happy Merchant, die ik eerder toonde? Hilarisch, volgens sommige 4channers, ronduit schokkend daarbuiten.

Bescheiden is 4chan evenmin, getuige onderstaande en wellicht wat onsmakelijke meme.

Deze meme is weer zo’n gelaagde grap met allerlei culturele verwijzingen. De drie personen wier spijsverteringskanalen aan elkaar zitten, verwijzen naar de horrorfilm The Human Centipede. ‘OC’ betekent ‘original content’. Het idee is dus dat 4chan als eerste originele content tot zich neemt (en produceert), die content vervolgens op Reddit verschijnt en dat daarna andere webplatforms ermee aan de haal gaan, zoals uitlegsite Know Your Meme.

Ik vind deze meme erg grappig. Hij is ranzig, maar net niet té en er zit een zelfoverschatting in die toch ook wel een beetje waar is. Want 4chan ís invloedrijk.

4chan is in de eerste plaats een culturele mokerhamer, een ‘memefabriek’ die ons onder meer LOLCats en rickrolling heeft gebracht. Om een idee te geven van de productieve kracht: enkele computerwetenschappers analyseerden gedurende 2,5 maand alle content van het politiek incorrecte kanaal /pol/ en vonden in die tijd één miljoen unieke plaatjes, waarvan de meerderheid afkomstig was van de gebruikers.

Het forum is een plek waar complottheorieën ontstaan, worden gevoed en soms compleet uit de hand lopen, zoals bij Pizzagate.

En het is een plek waar ondanks het credo dat je niets serieus moet nemen politiek activisme ontstaat. De collectieve hackersgroep Anonymous is er rond 2008 gevormd, voor zover bekend was dat de eerste keer dat een stel trollen en hackers daadwerkelijk politieke actie ging ondernemen, bijvoorbeeld door Scientology, bedrijven en overheden te trollen en te hacken.

A message to Scientology, de actie waarmee Anonymous wereldwijde bekendheid kreeg.

Rond 2010 vonden veel linkse Occupy-activisten er elkaar. En sinds een jaar of drie is 4chan, en dan vooral het politieke board /pol/, de thuishaven van het extreemrechtse alt-right.

De Grote Meme-oorlog (2015-2016)

Het idee dat memes strategisch konden worden ingezet, begon in het voorjaar van 2015 te dagen op een ander imageboard, 8chan. Daar circuleerden ideeën over ‘meme magic’, de vermeende bovennatuurlijke kracht van memes om invloed te hebben in de echte wereld. In mei van dat jaar werd het kanaal /bmw/ gestart, Bureau of Memetic Warfare, met als logo de zwarte zon of het zonnerad, een populair symbool van neonazi’s. Het doel was om strategieën te bespreken om effectieve memes te maken.

Maar het was de kandidatuur van Donald Trump in juni 2015 die het vuur ontbrandde op zowel 4chan als 8chan. Hij was de gedroomde 4chan-kandidaat, een entertainer, openlijk racistisch en totaal ontregelend. Het levende bewijs dat spot en beschimping ook buiten de trollengemeenschap een plek zouden kunnen hebben. Een plek in het Witte Huis nota bene. Groepen anons schaarden zich achter Trump en stelden hun trol- en memekunsten ter beschikking.

En die hulp ging ver. Er werden bijvoorbeeld instructies gemaakt waarmee anons hun memes ‘vuurkracht’ konden geven. Eén daarvan, Advanced Meme Warfare, vind ik erg interessant omdat die de politieke strategie van de 4chan-activisten blootlegt. Deze handleiding laat zien wat 4chan kan zijn: een politiek campagneteam dat ongestraft normen als integriteit en transparantie aan zijn laars lapt.

Het document begint met een klacht dat de gevestigde media op de hand van ‘The Witch’ (Hillary Clinton) zijn, maar gelukkig heeft 4chan al vaak laten zien dat zijn collectieve kracht tot geweldige resultaten kan leiden, aldus de anonieme schrijver. Hij of zij heeft de volgende tips die ik parafraseer:

We moeten een goed geoliede memefabriek worden. Photoshopflikkers moeten zich snel bijscholen in technieken om de massa te bespelen.
De meest effectieve politieke propaganda appelleert aan emoties. Het idee is om zoveel twijfel, emotionele lading en indirecte bewijsvoering bovenop feiten te stapelen dat we een gigantisch anti-Hillarysentiment opbouwen. Wij hebben het voordeel dat we een anonieme zwerm zijn met een gemeenschappelijk doel. We hoeven het spel niet eerlijk te spelen. We kunnen zeggen en verspreiden wat we willen.
We moeten massaal oneliners memeficeren en produceren. We moeten op emotie inspelen en weer de haatmachine worden waar we om bekendstaan. Enkele invalshoeken om in gedachten te houden: memes met Hillary en racistische quotes, zoals ‘fucking nigger, kike, fucking retards’, verkrachter Bill, pedo-eiland, corruptie van de Clinton Foundation, corruptie van Hillary en Bill.
Anons moeten bots – een lijst met gratis te verkrijgen en betaalde bots is toegevoegd – inzetten om memes te verspreiden en daarvoor socialemedia-accounts aanmaken met plaatjes van mooie meisjes. Bonuspunten voor accounts met ‘etnisch klinkende’ namen. Plaatjes kunnen worden gejat van Instagram. Probeer bots zo menselijk mogelijk te laten lijken.

In andere tutorials werden adviezen gegeven over hoe online discussies te kapen of vijanden in een kwaad daglicht te zetten. Zo werden anons aangespoord zich voor te doen als ‘negers’ van Black Lives Matter en veel emoji’s te gebruiken in hun communicatie, want dat doen ‘negers’ blijkbaar.

Ook zijn er filmpjes zoals The Adolf Hitler School of Meme Magic, gemaakt door een medewerker van de nazistische website The Daily Stormer en gewoon te vinden op YouTube en Vimeo. In het filmpje wordt stap voor stap uitgelegd hoe je met eenvoudige computerprogramma’s een meme maakt op basis van Pepe the Frog.

Extreemrechtse activisten probeerden op 4chan zieltjes te winnen. Weev, een beruchte antisemitische hacker en trol, van wie onlangs – oh ironie – bekend werd dat hij zelf Joods is, beschrijft in een niet al te serieus interview hoe hij tijdens de verkiezingen een kans rook. ‘We rekruteerden duizenden jongeren, leerden ze basale grafische vaardigheden en lieten hen journalisten lastigvallen met zelfgemaakte Pepes. We vielen Hillary’s campagnemedewerkers voortdurend lastig. Een online plaag van kikkers viel hun een jaar lang ten deel en plotseling gilden ze publiekelijk over deze cartoonkikker en leken ze daarmee een stel idioten.’

Hoewel je de woorden van Weev met een flinke korrel zout moet nemen, raakt hij hier een gevoelig punt. Hillary Clinton hield in augustus 2016 een speech waarin ze Donald Trump in verband bracht met de trollen van alt-right en Pepe the Frog. Volgens Clinton had een presidentskandidaat voor het eerst in de geschiedenis een marginale racistische beweging in de mainstream gebracht. Ineens kregen de memes van 4chan een wereldpodium.

Toen kort daarna Donald Trump ook nog eens, tegen alle verwachtingen in, de verkiezingen won, was voor velen op 4chan het bewijs geleverd: je kunt een president het Witte Huis in memen. De propagandacampagne ging op 4chan de boeken in als de Grote Meme-oorlog van 2015-2016, een oorlog die extreemrechts had gewonnen. Om misverstanden te voorkomen: deze claim is natuurlijk ongefundeerd. Zoals voor vrijwel iedere campagnestrategie geldt, is het niet na te gaan in hoeverre de memecampagnes uiteindelijk een rol van betekenis hebben gespeeld in de verkiezing van Trump.

Een gememeficeerde weergave van de Grote Meme-oorlog.

En hoe zit het dan met links?

Het is niet alleen de harde kern van alt-right die de kracht van memes heeft ontdekt.

Tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen was ook Bernie Sanders even de gedroomde meme-kandidaat. Een paar twintigers begonnen de Facebookpagina Bernie Sanders’ Dank Meme Stash en die pagina werd al snel een hit (de pagina telt op dit moment bijna 420.000 volgers).

Bernie Sanders wordt hier als een soort hippie afgebeeld. In de memes over Sanders komt wiet altijd prominent voor.

Een van de drijvende krachten achter die pagina was Sean Walsh, een schrijver en data-analist, kortom, niet echt een snelle pr-jongen. Hij vertelde aan The Washington Post dat memes voor millennials zijn wat nieuwssites en politieke tv-kanalen voor hun ouders zijn. ‘Serieus, memes gaan we nog veel terugzien in de politiek. Ze worden gebruikt om ideeën in je hoofd te krijgen.’ De meme als spotprent, als affiche van deze tijd dus.

Ook extreemlinkse groepen zijn wakker geschud door het succes van alt-right. Met name op imageboard 8chan probeert een clubje linkse anons in het kanaal /leftypol/ de grensoverschrijdende en bijtende stijl van 4chan na te bootsen. Maar het resultaat is, nou ja, nogal suf. Oordeel zelf.

Waarom is links zo slecht in memes? Ik legde die vraag voor aan Morris Kolman. Hij is student politicologie en werkte als vrijwilliger voor het campagneteam van Hillary Clinton. Op zijn vraag aan een van de leiders waarom de Hillarycampagne geen memes maakte, kreeg hij het antwoord dat ‘het internet ons niet leuk vindt’.

Toentertijd begreep hij dat antwoord niet. Zijn generatie – de millennials – is opgegroeid met memes. Voor veel jongeren horen memes bij hun dagelijkse nieuwsconsumptie. Als je die jongeren wilt bereiken, dan kun je daar niet omheen, zo dacht hij.

Voor veel jongeren horen memes bij hun dagelijkse nieuwsconsumptie

Inmiddels ziet hij ook wel dat Hillary Clinton geen goede meme-kandidaat was. ‘Trump was meer “meme-baar” dan Hillary, omdat Trump sowieso een entertainmentkandidaat was.’ Bij memes is er weinig ruimte voor nuance, mailt hij me. Je kunt wel een enerzijds-anderzijds-verhaal willen afsteken, maar probeer dat maar eens in een lekker, deelbaar plaatje te gieten. Of probeer maar eens een consistente boodschap uit te dragen zonder gemaakt over te komen. Campagneteams willen niet dat mememakers ineens off message gaan.

Een platform als 4chan heeft daar geen last van. Er zijn geen verboden onderwerpen. Omdat iedereen anoniem post, is het onmogelijk om een consistent verhaal naar buiten te brengen. Maar het platform is ook zó groot en er worden zoveel memes geproduceerd, dat er vanzelf sterke, succesvolle exemplaren komen bovendrijven.

Of het nou via 4chan is of niet, dat memes belangrijke munitie zijn in die toekomstige politieke strijd, lijkt mij zonneklaar. Propaganda is van alle tijden en past zich telkens weer aan aan de vorm en taal van het heersende medium. De opkomst van kranten, radio en tv heeft de strijd om de hearts and minds veranderd met spotprents, radiospeeches en gelikte campagnespotjes. Op internet zijn memes nu een nieuwe vorm voor het overbrengen van ideeën.

Ironie als safe space voor racisme

Memes zijn vaak zo klungelig, moeten we ze wel serieus nemen? Sal Hagen denkt van wel. Hij is een masterstudent mediastudies aan de Universiteit van Amsterdam en doet sinds september vorig jaar onderzoek naar 4chan. Ook is hij de drijvende kracht achter de eerste grote analyse van 4chan-memes, waarover ik binnenkort schrijf.

‘Veel anons op 4chan zien zichzelf als edgy grappenmakers, maar als die humor wegvalt, die sluier van ironie, dan zijn die memes een uiting van een diepe ideologische overtuiging’, zegt Hagen. ‘Een grap is nooit "gewoon een grap" omdat ze uitgaat van een gezamenlijk begrip van sociale normen. Le Happy Merchant is bijvoorbeeld alleen grappig als het sociaal geaccepteerd is om joden als geniepig of misleidend neer te zetten. Er zijn veel anons die niets van politiek willen weten, want die haalt de lulz van het trollen en shockeren, maar ik zie toch vooral veel politiek activisme.’

Ook Andrew Anglin, de neonazi met wie dit verhaal begon, claimt dat de memes en trolcultuur op 4chan nauw verbonden zijn aan alt-right. Hij begrijpt dat de beweging moeilijk te doorgronden is, vanwege het vele gebruik van ironie. ‘De hoeveelheid humor en vulgariteit verwart mensen. Maar de ware aard van de beweging is serieus en idealistisch.’

Volgens hem is er in dit nieuwe millennium een extreme nihilistische cultuur. ‘Vanaf het moment dat ik actief werd in wat nu de alt-rightbeweging is, was het mijn overtuiging dat je in een nihilistisch tijdperk ideologie in ironie moet verpakken zodat ze serieus genomen wordt. Iedereen die zichzelf als serieus probeert te presenteren, wordt tegenwoordig juist niet meer serieus genomen’, aldus Anglin.

Dat spelen met humor en ironie is dus niet alleen voor de lol. Het is functioneel en voor sommigen dus serieuze politiek.

Het is dan ook geen toeval dat de strategische inzet van memes ook na de presidentsverkiezingen in Amerika gewoon doorgaat. Neem deze meme die de laatste tijd vaak opduikt op allerlei sociale media. We zien Dustin Henderson, het aandoenlijke personage in de nostalgische hitserie Stranger Things.

Dustin Henderson van Stranger Things, maar dan volgens het format van de Amerimutt-meme.

Deze meme is een variatie op de Amerimutt-meme, die de draak steekt met witte Amerikanen die niet ‘raszuiver’ zouden zijn, een meme waar veel Amerikaanse anons zich blijkbaar aan storen omdat die - oh ironie - racistisch zou zijn. Het idee is om ‘normies’ deze meme te laten delen, mee te liften op het succes van de serie, op de nostalgie voor de jaren tachtig en te appelleren aan het schattige gevoel dat Dustin opwekt. Zodra ‘normies’ de meme leuk gaan vinden, is de lol er voor anons af, want dan is-ie niet meer edgy.

Door racistische ideeën in ironie te verpakken wordt een veilige plek, een safe space, gecreëerd waar niemand je kan raken

De ‘normies’, wij dus, zijn ondertussen onwetende pionnen in de strijd tussen Europese en Amerikaanse racisten. Suckers.

Onderzoeker Marc Tuters, een collega van Sal Hagen, heeft wel een mooie term voor dit spel: safe hate. Door racistische ideeën in ironie te verpakken wordt een veilige plek, een safe space, gecreëerd waar niemand je kan raken. Wie meelacht, is medeschuldig. Wie verontwaardigd reageert is een humorloze zuurpruim. Het is toch allemaal maar één grote grap?

Dit artikel is onderdeel van een langlopende serie over extreme politieke bewegingen. Deze serie wordt gesteund met een financiële bijdrage van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.