Een kolos is van ons heengegaan. Want laat ons wel wezen: Mandela, Obama, Kofi Annan, veel inspirerender wordt het niet.

Het is vast toeval dat de grootste leiders van onze tijd drie zwarte mannen zijn – ik doe niet aan identity politics – maar wat deze politici met elkaar verbindt, is de gedachte dat er geen politiek leiderschap kan zijn zonder moreel leiderschap. Je hoeft er bij Mark Rutte en Charles Michel, premiers der zeer Lage Landen, niet mee aan te komen.

Politiek in de ware, nobele zin van het woord is altijd meer dan problem management, altijd meer dan louter besturen. Het is óók sturen, dat wil zeggen: de samenleving duurzaam en vreedzaam vormgeven in overleg met alle betrokkenen, volgens een coherente set van waarden en principes.

Toen ik zaterdagmorgen op de autoradio hoorde dat Kofi Annan op tachtigjarige leeftijd was overleden, voelde de wereld ineens een stuk leger. Het galmt wat meer onder de sterrenhemel nu. Een vader is van ons heengegaan, een wereldleider in de ware zin van het woord, een moreel kompas in steeds duisterder tijden.

Een briljante rede over democratie

Elf maanden geleden had ik het voorrecht Kofi Annan te ontmoeten in de ambstwoning van de Griekse president in Athene, waar hij de openingsspeech gaf van het New York Times Democracy Forum. De voordracht was meer dan een prestigieus gelegenheidspraatje, waarmee de organisatoren konden uitpakken. Het was een waarin Annan de uitholling van de democratie door groeiende ongelijkheid, corruptie en legale belastingontduiking haarfijn analyseerde.

Geholpen door zijn volle, warme stem en statige dictie wist hij de zaal een uur lang in de ban te houden. Ronduit indrukwekkend

Hij sprak met gravitas, die kalme ernst die hem zo eigen was. Geholpen door zijn volle, warme stem en statige dictie wist hij de zaal een uur lang in de ban te houden. Het was ronduit indrukwekkend.

Als secretaris-generaal van de VN, een functie die hij bekleedde van 1996 tot 2006, besteedde Annan veel aandacht aan het versterken van de democratie wereldwijd, onder meer door de oprichting van het UNDEF, het United Nations Democracy Fund. Landen kunnen er aankloppen voor steun bij het democratiseren van hun samenleving. Tot op vandaag is dit democratiefonds dat het woord ‘democratie’ in zijn titel draagt.

Na zijn pensionering zette Kofi Annan het werk voor meer democratie verder met de in Genève gevestigde en met een organisatie van voormalige wereldleiders, waarvan Nelson Mandela een van de oprichters was, en waarvan hij, Annan, de voorzitter was.

Onvermoeibaar reisde hij de wereld af

Onvermoeibaar maar immer geduldig reisde hij de wereld af, om vaak ver van de spotlights regeringsleiders te spreken en hun gang naar democratie te ondersteunen. Vrije en rechtvaardige verkiezingen waren daarbij essentieel, maar in Athene riep hij voor het eerst op tot ‘gedurfde en innovatieve veranderingen om jongeren, armen en minderheden in het politieke systeem te brengen’.

De groeiende ongelijkheid was een slechte zaak, niet alleen economisch, maar ook politiek. Democratie moest niet alleen efficiënter, maar ook inclusiever worden. Hij noemde het om het oude principe van loting weer in te voeren: ‘Parlementsleden zouden niet langer genomineerd moeten worden door politieke partijen, maar willekeurig gekozen worden voor een beperkte periode, zoals veel jurystelsels werken. Dit zou voorkomen dat politieke klassen ontstaan die erop gericht zijn zichzelf te bevoordelen en in stand te houden, losgezongen van hun electoraat.’

Ik vond het opmerkelijk dat zo’n gevestigde naam zich uitsprak voor loting, een zinnige gedachte die ik ook had geopperd in mijn toespraak in Athene, maar waarover nog steeds, volkomen ten onrechte trouwens, een vaag aura van extravagantie en dus onbetrouwbaarheid hangt.

Meer secretaris dan generaal

Een van de raarste jobs ter wereld moet ongetwijfeld secretaris-generaal van de VN zijn. Je bekleedt de hoogste machtspositie van de planeet, maar je hebt eigenlijk niet veel macht. Je bent altijd meer secretaris dan generaal.

De vijf permanente leden van de Veiligheidsraad hebben nog steeds Plannen die naoorlogse instelling om te bouwen, stranden steevast op de macht van deze vijf. Grootmachten spelen met je voeten, zoals Bush jr. die zonder VN-mandaat Irak binnenviel. Je wilt de wereld dienen, maar je hebt te doen met landen die altijd denken als landen.

In die onmogelijke evenwichtsoefening volstaat het niet enkel om een briljant diplomaat te zijn. Alleen met geduld en groot moreel gezag kan je het verschil maken. Over die kwaliteiten beschikte Kofi Annan in hoge mate. Het is geen toeval dat de twee beste leiders die de VN heeft gehad – de Zweed en de Ghanees Kofi Annan – vanuit een diepgeworteld universalisme en humanisme werkten.

Laat ons niet gaan idealiseren. Kofi Annan heeft in zijn jaren als VN-leider noch de Rwandese genocide (1994), noch Srebrenica (1995) voorkomen

Maar laat ons niet gaan idealiseren. Kofi Annan heeft tijdens zijn jaren als topdiplomaat bij de VN noch de Rwandese genocide (1994), noch Srebrenica (1995), noch Darfur (2003), noch de inval in Irak (2003) kunnen verhinderen. Bedachtzame wijsheid komt met een hoge prijs.

Zoals we van Nelson Mandela nooit mogen vergeten dat hij diegene was die begin jaren zestig de anti-apartheidsstrijd militariseerde en voor aanslagen koos, zoals we van Obama nooit zijn militair optreden in Afghanistan mogen vergeten, mogen we van Kofi Annan nooit vergeten dat hij onder-secretaris-generaal voor vredesmissies was bij de VN toen de Rwandese genocide uitbrak.

Toen het hoofd van de blauwhelmen in Rwanda, enorme wapenarsenalen van de Hutu-regering ontdekte, vond Annan het niet nodig deze te vernietigen: een catastrofale inschattingsfout. In april 1994 werden tien Belgische blauwhelmen vermoord in de hoofdstad Kigali, waarop België al zijn blauwhelmen terugtrok, de VN-macht werd ingekrompen – en de genocide pas goed losbarstte. Drie maanden later waren zo’n 800.000 mensen vermoord, mede met tienduizenden machetes die Annan had moeten laten confisqueren en vernielen.

Donkere schaduw

Die slachting zal altijd als een donkere schaduw blijven hangen boven het leven en werk van Kofi Annan. Misschien daarom dat hij zo bescheiden bleef. Misschien daarom dat hij tot op het eind van zijn dagen bleef ijveren voor democratie, vrede en overleg. Misschien had hij iets goed te maken. In september zou hij opnieuw erover spreken in Athene.

Toen ik op de receptie vorig jaar een praatje met hem kon maken, viel me op hoe melancholiek hij eigenlijk was. Man van weinig woorden, man van grote waarden, man van diepe wonden. Je kon zijn pijn bijna voelen. Maar in die bij voorbaat mislukte poging om het onherstelbare te herstellen, om te helen wat onherroepelijk vernietigd was, ontvouwde zich een van de indrukwekkendste publieke engagementen van onze tijd.