Een jaar of elf, twaalf zal ik zijn geweest. Ik mocht mee stemmen, met mijn ouders. Het kost me nog weinig moeite de vervoering voor de geest te halen die zich die dag van mij meester maakte.
Nu ik erover nadenk: het was haast een religieuze ervaring. De lokale kiescommissie, achter een lange tafel gezeten, zag als een raad van priesters toe op het democratische proces. De gordijnen voor de hokjes symboliseerden de gewetensvrijheid, waarin burgers hun eigen bestuur konden kiezen.
Ik herinner me de kunstig gevouwen formulieren, die klaarlagen om van een rode stip te worden voorzien. Electorale origami. De groengeverfde stembussen, die als offerblok klaarstonden in afwachting van onze bijdragen. Altaren voor de volkswil. De geur van vers geslepen potloden die zich vermengde met die onmiskenbare lucht die buurthuizen en gymzalen aan elkaar verbindt. Oud zweet, vermoedelijk.
Dit was de Hoogmis van de democratie. En ik was een ijverig misdienaar. Toevallig stemden we tegelijk met de burgemeester. In een daad van opperste waakzaamheid (of was ik gewoon bijdehand?) sprak ik hem aan: ‘Meneer de burgemeester, er hangt een slogan voor een partij in de gang, dat mag niet!’
Ik dacht oprecht een democratische ongerechtigheid op het spoor te zijn. Maar de burgemeester lachte, toen hij het bord met daarop ‘stem lokaal’ zag, waar ik op doelde. Een missende spatie maakt soms een heel verschil.
Enfin, het was mij al vroeg ernst met de democratie. Zoveel is duidelijk.
Euforie en desillusie
Ook later kende ik zulke momenten van democratische euforie. Als een Amerikaanse president werd ingezworen, bijvoorbeeld. Er werd dan plechtig gesproken van ‘de vreedzame overdracht van de macht.’ Van de vorige naar de volgende president. Prachtig.
Maar ook democratische desillusie kwam ik al eens tegen. Bijvoorbeeld toen ik, daags na de Iraanse presidentsverkiezingen van 12 juni 2009, door de straten van Teheran liep en in de ogen keek van hen die zich van hun stem bestolen voelden.
En nu ging ik eens kijken hoe de vlag van de lokale democratie er tegenwoordig bij hangt. Ik ben niet langer het jongetje dat diep onder de indruk raakt van de macht van een potlood, maar nog lang niet de cynicus die de democratie al heeft afgeschreven.
Ik wilde vooral uitzoeken wat we eigenlijk van deze gemeenteraadsverkiezingen konden verwachten. Wat zijn lokale thema’s die overal spelen? En hoe ziet de toekomst van de gemeentepolitiek er precies uit?
De Gemeenteraad. Best belangrijk.
Hier begon mijn zoektocht naar lokale thema's die overal spelen.
Mineurstemming?
Wat ik aantrof was vooral bezorgdheid. Ik hoorde over allerlei nieuwe taken - van jeugdzorg tot de zorg voor ouderen en gehandicapten - die op het bord van de gemeente terecht gaan komen, zonder dat iemand zich daar raad mee weet. Ik sprak met raadsleden die nu al moedeloos worden van de stapels stukken die ze in hun vrije tijd moeten doorploegen. En daar zouden nog talloze lastige dossiers bij komen.
Terwijl landelijke politici het publiek telkens opnieuw bezworen dat deze verkiezingen ‘belangrijker dan ooit’ waren, kreeg ik langzaam het bange vermoeden dat het gebrek aan enthousiasme bij het electoraat door dit soort uitspraken niet meteen bezworen zou kunnen worden. Sterker nog: hoe harder politici riepen dat deze verkiezingen cruciaal waren, hoe meer mensen eraan begonnen te twijfelen.
Niet zonder reden. De experts waren het erover eens: de lokale democratie is in verval en de gemeenteraad dreigt te marginaliseren.
U heeft gelijk stemmen voor de gemeenteraad heeft weinig zin
In dit artikel zet ik vijf argumenten op een rij om vandaag thuis te blijven. Maar ook een beslissende reden om toch maar wel te stemmen. Niet omdat het zin heeft, maar omdat het zin zou moeten hebben.
Een onderzoek van adviesbureau BMC dat vorige week verscheen, bevestigt de mineurstemming over de lokale politiek. De kiezers hebben geen interesse (31 procent van de niet-stemmers), of weten nog niet op welke partij ze moeten stemmen (34 procent van degenen die wel gaan stemmen).
En wetenschappers die de feitelijke machtsverhoudingen onderzoeken, ontkrachten het beeld van een machtige gemeenteraad. In een oratie als hoogleraar, afgelopen vrijdag, liet Klaartje Peters van de Universiteit Maastricht geen spaan heel van het verhaal over de ‘steeds machtiger’ wordende gemeente. Haar onderzoek toont juist aan gemeenten minder machtig worden, naarmate Den Haag meer taken naar de lokale overheid doorschuift. ‘We kunnen zeggen dat de Grondwet de lokale overheid autonomie garandeert, maar helaas niet hoeveel.’
En dus gingen er deze verkiezingen steeds meer stemmen op die zich afvroegen of deze verkiezingen in de toekomst nog wel gehouden zouden worden. Bij welk opkomstpercentage houdt het op?
Het dorp van de Toekomst
Intussen biedt een klein dorpje dapper weerstand. De naam van dit fictieve dorp? De Toekomst. Met een heuse burgemeester van de Toekomst, Michael Sijbom, en een griffier van de Toekomst, Jeroen van Urk. Het afgelopen jaar organiseerden de twee initiatiefnemers vijf seminars op zoek naar ideeën voor de Gemeenteraad van de Toekomst. Ze wilden afrekenen met de sombere stemming die overal heerst.
In de balzaal van Paleis Noordeinde presenteerden zij vorige week het resultaat van hun zoektocht, in de vorm van een ‘brief aan de Koning.’ Raadsleden uit het land, en een aantal journalisten, waren afgekomen op de feestelijke presentatie. Een heuse lakei kwam de brief overhandigen, die vervolgens op gedragen toon werd voorgelezen door burgemeester Sijbom, die in het dagelijks leven overigens burgemeester (‘maar eigenlijk ben ik burgermatcher’) van het Twentse Losser is.
Vier suggesties voor een betere gemeenteraad
‘Stel eerst vragen en denk dan pas mee over de oplossingen,’ luidt de eerste suggestie. Dat is inderdaad geen overbodige suggestie, nu partijen in hun neiging voor elke kwaal een snelle oplossing aan te dragen soms juist meer problemen lijken te scheppen.
‘Laat coalitiedwang los,’ gaat het verder. De winnaars van de verkiezingen timmeren het beleid voor de volle termijn van vier jaar doorgaans dicht met een coalitieakkoord dat zoveel zaken al geregeld heeft dat oppositie voeren nauwelijk nog zin heeft. Ook aan initiatieven uit de samenleving wordt dan vaak ‘nee’ verkocht, omdat er helemaal aan het begin van de raadsperiode al is besloten het er niet meer over te hebben. Zo konden veel noodzakelijke bezuinigingen in reactie op de crisis die uitbrak in 2008, niet worden ingevoerd omdat er in 2006 al van alles was afgesproken.
‘Maak geen collegeprogramma over producten, maar sluit een procesakkoord over de aanpak van vraagstukken,’ stelt de Gemeenteraad van de Toekomst hier tegenover. In gewonemensentaal: spreek af wat je wanneer wilt besluiten, en geef burgers tijdens de raadsperiode de kans met de overheid mee te denken. In Amsterdam-Oost zag ik hoe enkele pioniers met de overheid meedachten door zelf een alternatieve begroting op te stellen. De buurtbegroting wordt ook in de aanbevelingen voor de Gemeenteraad van de Toekomst van harte aanbevolen.
De brief bevat goede voornemens, die elke gemeenteraad ter harte zou kunnen nemen. Maar na de declamatie van de brief aan de Koning bleef het oorverdovend stil. Minister Plasterk (Binnenlandse Zaken, PvdA), die namens de koning de brief in ontvangst zou nemen, liet zich vervangen door een ambtenaar die een brief van de minister voorlas. ‘U ziet hier een foto van de minister op het scherm,’ zei de ambtenaar, ‘u moet maar denken: telkens als ik ‘ik’ zeg, bedoel ik dus eigenlijk hem.’
Heb vooral niet te veel ambities
Rasbestuurder Jacques Wallage hield ook nog een vrolijk betoog, waarin hij nieuwe raadsleden vooral op het hart drukte niet te veel ambities te hebben. ‘Je bestuurt de stad niet, je beheert alleen het budget.’
Tussen alle visietrajecten, open brieven en bezinningsnota die over dit onderwerp verschijnen, was deze nuchtere vaststelling misschien wel nuttig. Want bij de presentatie van de Gemeenteraad van de Toekomst drong ook de vraag op wie precies op zo’n raad zit te wachten. Het bestuur wordt er beter van, zeker, maar het zijn toch vooral mensen uit de sector zelf die zich met deze vragen bezighouden. Het wachten is nog op een brede volksbeweging die de lokale politiek wil hervormen.
Misschien is het wel de strategie bij uitstek om de cynisch geworden kiezer weer voor je zaak te winnen. Dat je eerlijk vertelt wat je niet kunt beloven
De afgelopen campagne voor de raadsverkiezingen probeerden politici vooral duidelijk te maken dat je vandaag echt ‘het verschil’ kunt maken met je stem. We zagen hordes campagnevoerende raadsleden de revue passeren, met grote beloftes over hoe zij gemeenten en wijken straks sterker en socialer wilden maken.
Maar vanaf morgen is de gemeenteraad weer gewoon wat het is. Een plek om op lokaal niveau verschillende belangen tegen elkaar af te wegen, en zo nu en dan eens een stevige knoop door te hakken.
Vermoedelijk win je de oorlog niet met de boodschap dat je de komende vier jaar weinig meer zult doen dan de boel een beetje bijsturen in het complexe veld van projectontwikkelaars, zorgaanbieders, adviseurs en ambtenaren. Aan de andere kant: zo’n campagne is er nog nooit geweest. Misschien is het wel de strategie bij uitstek om de cynisch geworden kiezer weer voor je zaak te winnen. Dat je eerlijk vertelt wat je niet kunt beloven.
Maar ook dat je als gemeenteraad een lokale consumentenbond kunt zijn, die de belangen van burgers probeert te behartigen. Weinig meer, maar ook weinig minder. Het eerlijke verhaal.
Tragiek leren aanvaarden
Nu de campagne vandaag voorbij is, kunnen ook de grote woorden en beloftes weer even terug de kast in. Veilig opgeborgen tussen de posters, flyers, ballonnen, pennen en petjes.
Maar voor het zover is ga ik natuurlijk stemmen. Voor het eerst in het bijzijn van mijn zoontje. Zal hij op eenzelfde manier in vervoering raken van de stembusgang als ooit zijn elfjarige vader?
Zoals het biechthokje de gelovige vergeving schenkt, biedt het stemhokje ons een kans op verzoening met het idee dat de wereld uiteindelijk niet maakbaar is
In onze onttoverde wereld lijkt dat onwaarschijnlijk. Ook het ritueel van de stembusgang is ineens zomaar een optie in een keuzemenu geworden. Iets dat je wel of niet kunt doen, zonder dat dit echte consequenties heeft. En zoals dat gaat wanneer iets niet meer verplicht is (sinds 1970): bij vrijwel elke verkiezingsronde nemen minder kiezers de moeite.
En zal ik zelf ooit nog in de stembus gaan geloven, zoals ik ooit deed toen ik aan de hand van mijn ouders voor het eerst mee het stemhokje in mocht?
Misschien moet ik het maar weer eens proberen. Volgens bestuurskundige Paul Frissen is juist het symbolische karakter de essentie van de democratie. Hij bepleit dat politici en kiezers de tragiek van het bestaan opnieuw moeten leren aanvaarden. De tragiek van bouwprojecten die maar niet afkomen, van lokale bestuurders met te veel praatjes en te weinig wol. Van pech, van leed en van risico.
Om onszelf met ons eigen onvermogen de wereld naar onze hand te zetten te verzoenen, kunnen we niet zonder mythen, rituelen en symboliek. Als we gaan stemmen vandaag, dan doen we dat omdat gemeentepolitiek het minste kwaad is dat we kennen. Niet vanwege alle grote daden die we van onze politici verwachten, maar om de narigheid die met een nabij bestuur, dat door onszelf is aangesteld, kan worden voorkomen.
Zoals het biechthokje de gelovige vergeving schenkt, biedt het stemhokje ons een kans op verzoening met het idee dat de wereld uiteindelijk niet maakbaar is. Dat de macht in handen is van mensen zoals wijzelf. Idealistisch, ambitieus, ijdel, naïef, maar boven al: menselijk.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
