/dc-useruploads-images/cca336952515458f9c071b64e39907eb.png)
Dit is het waargebeurde verhaal van een vloek, een koning en vijfhonderd voodoo-priesters.
Het zijn de onwaarschijnlijke hoofdrolspelers in de strijd tegen een van de grootste mensenhandelroutes ter wereld: de vrouwenhandel van Nigeria naar Europa. Zij hebben dit jaar voor elkaar gekregen wat geen wet, opsporingsdienst of internationaal beleid de afgelopen decennia is gelukt: een deuk slaan in het verdienmodel van mensenhandelaars.
Om dit betoverende verhaal te begrijpen, ging ik langs bij traditionele Nigeriaanse voodoo-altaren. Ik bezocht een eeuwenoud paleis. Ik leerde waarom je meisjesondergoed in een kalkoen zou stoppen. En ik besefte dat dit alles helemaal niet zo ver van ons bed is als ik in eerste instantie dacht.
Het geheim van de hardnekkigste mensenhandelroute ter wereld: de eed
Elk jaar worden duizenden Nigeriaanse vrouwen naar Europa verhandeld. Nigeria staat daarmee al jaren in de top vijf van herkomstlanden van slachtoffers van mensenhandel in Europa. De Verenigde Naties spreken van een van de ‘hardnekkigste’ mensenhandelroutes ter wereld.
Zo ziet de blauwdruk voor deze handel eruit: vrouwen worden in Nigeria gerekruteerd met de belofte van een mooi baantje in Europa, als babysitter of supermarktmedewerker bijvoorbeeld. Hun ‘handelaar’ (vaak een vrouw, die ze madame noemen) organiseert het vervoer en schiet de kosten voor.
Eenmaal in Europa moeten ze hun lening met woekerrente aan de madame terugbetalen. Niet als babysitter, maar als sekswerker. Dat duurt vaak jaren, waarin ze praktisch slaven zijn.
Je zou zeggen: als je vertrekt met het idee oppas te worden en je hoort bij aankomst dat het toch prostitutie wordt, ren je gillend weg. Maar daar komt het unieke model van de Nigeriaanse handelaars om de hoek kijken: de eed.
Voor vertrek worden de vrouwen namelijk meegenomen naar een traditionele juju-priester. Tijdens een speciale ceremonie zweren de vrouwen het geld aan hun madame terug te betalen en haar altijd te gehoorzamen. De Nigeriaanse overheidsinstantie tegen mensenhandel (NAPTIP) schat dat 90 procent van de verhandelde vrouwen zo’n juju-eed heeft afgelegd.
De juju-eed is misschien het grootste obstakel in de strijd tegen mensenhandel uit Nigeria
Deze eed is misschien het grootste obstakel in de strijd tegen mensenhandel uit Nigeria. De Nigeriaanse immigratiedienst zei tien jaar geleden al dat ze de handelsnetwerken ‘allang’ hadden opgerold als het systeem van de juju-eed er niet was.
Want de vrouwen zijn doodsbang om hun eed te breken: ze zullen gek worden, doodgaan of hun familieleden op mysterieuze wijze zien sterven. Daarom weigeren ze weg te lopen bij hun madames in Europa, of zelfs maar met de politie te spreken. Laat staan dat ze zouden getuigen in een rechtszaak.
Het is de afgelopen decennia een foolproof model voor mensenhandel gebleken. Waar mensenhandelaars uit Oost-Europa vrouwen vaak moeten opsluiten of met fysiek geweld angst moeten aanjagen, zijn de Nigeriaanse vrouwen met een onzichtbare kracht aan hun madame geketend. ‘Remote control’, noemt een Nigeriaanse opsporingsbeambte het: op afstand bestuurbaar.
Welkom in de onzichtbare wereld van geesten en godheden
In een klein drinklokaal aan een zanderige stoep in Benin City, tussen een kledingwinkeltje en een internetcafé, zit Frank (zwaar brilmontuur, lichtblauwe agbada, gouden zegelring om zijn pink) op een blauwe plastic stoel. Frank is al veertig jaar juju-priester, net als zijn vader en zijn vaders vader voor hem.
Uit zijn stad, Benin City, komen de meeste Nigeriaanse migranten naar Europa – en ook de meeste slachtoffers van mensenhandel.
Terwijl we wachten op een kolanoot en een fles schnapps, om straks te offeren bij het altaar, vertelt Frank over het juju-geloof in Benin City. Het hele universum, zegt Frank, is geschapen door één opperwezen: Osanobua. ‘Voordat je geboren wordt, stelt Osanobua je lot vast, inclusief hoe lang je leeft. Alles wat er met je gebeurt, gebeurt dus met een reden.’
Naast de wereld die we om ons heen kunnen zien, is er ook een onzichtbare wereld, die bevolkt wordt door de goddelijke helpers van Osanobua: geesten, voorouders en godheden. Priesters zoals Frank kunnen contact maken met die onzichtbare wereld.
En dat is precies wat we nu gaan doen.
Maskers, flessen vol wortels en zwarte pakketjes
Frank stuurt me een trap achterin het internetcafé op. Een generator ronkt, verf bladdert van de muren, de vloer is van ruw beton. Voor een deur aan het eind van de gang trekken we onze schoenen uit. Als Frank opendoet, slaat een penetrante geur op mijn longen. Het vogelhuis in Artis, zo ruikt het. Op de grond ligt een schaal waar witte kippenveren aan kleven.
Overal in de kleine kamer staan voorwerpen: maskers (‘onze voorouders’, zegt Frank), kralenkettingen (‘om je toekomst te voorspellen’), flessen vol wortels en takken (‘medicinaal’), en ondefinieerbare, zwartgeblakerde pakketjes (‘onze voodoos’). Boven het altaar hangt een zwart-witfoto van Franks vader die de hand schudt van de gouverneur.
Frank pakt een roestig mes op met aan de uiteinden twee klepels. Met korte polsbewegingen schudt hij het heen en weer en bidt. Hij kondigt mijn komst aan bij de godheid Oromela.
Juju is traditioneel, maar ook hypermodern
De ringtone van Franks mobieltje doorsnijdt het ritueel – een bizarre herinnering aan de wereld buiten dit kamertje. ‘Deze man wil promotie maken op zijn werk’, legt hij uit als hij ophangt. Hij toont me een goedje dat nog het meest op beschimmeld kattenvoer lijkt. ‘Als hij zich met deze zeep wast, zal Oromela hem daarbij helpen.’
Hoewel juju een traditioneel geloof is (lees: het was er al vóór de kolonisten het christendom brachten), is het tegelijkertijd ontzettend modern. Tradities zijn geactualiseerd en toegepast op de behoeftes van het moderne leven. Het is de normaalste zaak van de wereld om voor allerhande dagelijkse problemen naar de juju-priester te gaan.
Een ict’er ging naar de juju-priester omdat zijn vrouw niet zwanger werd. Een politicus zei me hoe hij in het evil forest een kip offerde
Een bananenverkoper vertelt me dat ze bij een altaar offerde om een visum voor Europa te krijgen. Een ict’er ging naar de juju-priester omdat zijn vrouw niet zwanger werd. Een lokale politicus vertelt me hoe hij in het evil forest een witte kip offerde om het kwaad op afstand te houden.
Een hoogleraar aan de universiteit vertrouwt me toe: ‘Ik heb veel gereisd en ik geef college over wetenschappelijke onderzoeksmethoden. Maar het blijft moeilijk voor me om te geloven dat juju niet bestaat – uiteraard kan ik niet bewijzen dat het wél bestaat.’
Als ik Frank vraag met welke problemen de meeste mensen aankloppen, twijfelt hij niet. Op één staan vrouwen die geen kinderen kunnen krijgen. Op twee staan Nigeriaanse migranten in of op weg naar Europa. ‘Sommigen komen in de cel terecht of hebben problemen om de juiste papieren te krijgen’, legt hij uit.
‘Hun ouders komen dan offeren namens hun kinderen.’ Hij laat me een rijtje sloten zien, aan spijkers langs de muur van het kamertje, omwikkeld met haren en touw. ‘Die zijn voor kinderen in Europa. Dit zal ervoor zorgen dat ze veilig aankomen en dat ze in Europa mogen blijven.’
Heeft hij weleens een eedceremonie geleid met vrouwen die naar Europa gingen? Frank wendt zijn blik af en begint over iets anders.
Dat hij mijn vraag ontwijkt, heeft alles te maken met de vloek en de koning uit ons verhaal. Maar voor we hen introduceren, moeten we beter snappen waarom zoveel vrouwen gewillig een eed afleggen.
Ondergoed en schaamhaar in een kalkoen
Ontmoet Faith, die zo’n anderhalf jaar als prostituee in Italië werkte. Ze is inmiddels terug in Benin City, maar herinnert zich haar bezoek aan de juju-priester nog goed.
Bij het altaar van Ayelala, de godheid van rechtvaardigheid en moraliteit, moest ze zich uitkleden. De priester slachtte een kalkoen. Hij schoor haar schaamhaar, knipte haar nagels en propte die in het dode beest, samen met haar onderbroek. Hij wikkelde kruiden om het pakketje en legde dat bij het altaar.
Toen moest Faith haar eed afleggen. Ze beloofde de vrouw die haar reis naar Europa betaalde te gehoorzamen en haar schuld netjes af te betalen.
Haar schaamhaar en onderbroek dienden als onderpand: als Faith zich niet aan haar eed zou houden, zou Ayelala dat meteen weten. En zou ze haar en haar familie straffen.
Toch was Faith niet bang toen ze de eed aflegde: ‘Ik dacht, geen probleem. Die vrouw stopt veel geld in mijn reis en ik ken haar niet echt. Ik snapte wel dat ze me niet zomaar kon vertrouwen.’
De juju-priester als notaris
Faiths reactie op de eed zegt veel over de rol die juju-priesters spelen in het dagelijks leven in grote delen van Nigeria. Veel vrouwen hebben al vaker een juju-eed gezworen om een contract, afspraak of overeenkomst te bezegelen. Wij gaan naar de notaris, zij naar de juju-priester.
‘Het meisje belooft haar schuld af te betalen, de madame belooft het meisje naar Europa te brengen’, zegt een juju-priester die aan de rand van Benin City werkt. ‘Het is een overeenkomst en wij bezegelen die, zodat iedereen zich eraan houdt.’
Contracten kunnen worden vervalst, maar bij een juju-eed weet je dat alle partijen hun afspraken nakomen
In een land waar het officiële rechtssysteem slecht functioneert, is het oordeel van de godheden, bij monde van de priesters, vaak de Eerste (en Enige) Hulp Bij Onenigheid. Officiële contracten kunnen worden vervalst, verbroken of verdraaid, maar bij een juju-eed weet je zeker dat alle partijen hun afspraken nakomen.
Wat er gebeurt als je dat niet doet? De priester wijst trots op een vergeelde collage van gruwelijke foto’s: uitgemergelde lijven, opgezwollen ledematen, holle ogen kijken me aan. ‘Dit zijn een paar voorbeelden van mensen die zijn gestorven door onze juju. Ze hebben kwade dingen gedaan in hun leven of hielden zich niet aan hun afspraken. Wij hebben daarover met de voorvaderen gesproken en zij hebben hen gedood.’
Wat er gebeurt als je de eed breekt
Terug naar de vrouwen uit ons verhaal. Het afleggen van een eed mag voor hen gewoon zijn – mensenhandelaren maken er flink misbruik van. Want hoewel steeds meer vrouwen voor hun vertrek beseffen dat ze in de prostitutie gaan werken, weten ze vaak niet hoe ernstig de situatie is waarin ze terechtkomen.
Op YouTube zijn allerlei filmpjes te vinden waarin vrouwen proberen over te brengen wat ze in Europa doormaken. ‘De witte man doet álles om ons te vernederen’, vertelt een Nigeriaanse vrouw die in Italië roadwork doet. ‘Ze binden onze borsten af, zetten knijpers op onze tepels, stoppen flessen in onze vagina. Zeg me: voor hoeveel geld zou je dat doen?’
In een ander filmpje zien we een groep Nigeriaanse vrouwen in Italië die er pijnlijk sarcastisch om lachen: ‘Jullie denken dat Europa makkelijk is? Het is niet makkelijk! En je kunt niet terug, want dan zegt je madame: Ogun zal je doden!’
De angst de eed te verbreken wordt door de madames constant aangewakkerd. ‘Als een vrouw opstandig begint te worden laat de madame haar bellen met de juju-priester in Nigeria’, zegt antropoloog Cynthia Olufade.
‘De priester herinnert de vrouw aan haar eed, en zegt bijvoorbeeld: misschien besluit de juju niet jou te grazen te nemen, maar je moeder’
Voor haar onderzoek aan een van Nigeria’s belangrijkste universiteiten, de universiteit van Ibadan, sprak ze tientallen vrouwen die een eed hadden gezworen aan hun madames. ‘De priester herinnert de vrouw dan aan haar eed, en aan de gevolgen. Hij zegt bijvoorbeeld: misschien besluit de juju niet jou, maar je moeder te grazen te nemen.’
De madames verspreiden bovendien enge verhalen over eedbrekers. Een vrouw in Olufades studie zag een Nigeriaans meisje verdwaasd over straat zwerven in Italië: ze had haar eed gebroken, vertelde haar madame, en was gek geworden. Weer een ander hoorde over een meisje dat was weggelopen en dood was gevonden. Overdosis, zeiden de autoriteiten. Juju, zei de madame.
‘Gebeurtenissen die toeval kunnen zijn, worden niet als toeval beschouwd’, zegt Olufade. Zo vertelde een vrouw haar dat ze plannen had gemaakt om weg te lopen – ze wilde met een Amerikaanse klant meegaan naar de Verenigde Staten – maar plots hoorde ze dat haar moeder in Benin City een vreselijk ongeluk had gehad en in het ziekenhuis lag. ‘Als ik was weggelopen, was mijn moeder dood geweest’, zei het meisje tegen Olufade.
Wat als je juju ziet als een placebo-effect?
Over de rol die de juju-eed speelt in mensenhandel, wordt zo nu en dan geschreven in rapporten van ngo’s of overheidsinstellingen. Meestal in een apart kader. Er is een handjevol academische papers over verschenen. De Nederlandse politie had in de jaren negentig even een Team Voodoo. Maar doorgaans wordt in beleidsdocumenten of plannen-van-aanpak tegen mensenhandel, helemaal niet over juju gesproken.
Dat heeft misschien te maken met hoever juju afstaat van de belevingswereld van de moderne, geseculariseerde westerling. Of met het postkoloniale ongemak om te vermelden dat velen in Afrika in hekserij geloven – alsof we daarmee zeggen dat ze achterlijk zijn. Zelfs de bekendste onderzoeker op dit gebied, de Deense antropoloog Sine Plambech, schrijft in haar dissertatie dat ze bang was over juju te praten omdat ze Afrika niet wilde ‘exotiseren’.
Maar wat als we het geloof in juju nu eens vergelijken met het placebo-effect?
Of er werkzame stoffen in die pillen zitten, maakt niets uit. Net zoals het in Nigeria niet uitmaakt of Oromela, Ayelala of Ogun bestaan of niet
Want ook atheïstische westerlingen kunnen blind geloven. In de witte jas bijvoorbeeld, in knisperende doordrukverpakkingen, in klinische testomgevingen. Als meer dan 30 procent van de depressieve mensen zich beter voelt door pillen te slikken zonder werkzame stoffen, moeten we dan zeggen dat het middel werkt? Of moeten we het afdoen als een achterlijke geloofsovertuiging?
Het antwoord is: of er werkzame stoffen in die pillen zitten, maakt niets uit. Net zoals het in Nigeria niet uitmaakt of Oromela, Ayelala of Ogun bestaan of niet. Het geloof in deze godheden is genoeg om effect in de echte wereld te sorteren. Net zoals het geloof in de God der Medische Wetenschap soms genoeg is om ons beter te maken.
‘Hekserij is echt voor wie erin gelooft’, schrijft Wolfgang Behringer in zijn boek Witches and Witch-Hunts. A Global History . En geloven doen ze in Benin City.
De koning haalt zijn eeuwenoude voodoo-wapens tevoorschijn
Enter de koning uit ons verhaal: de Oba van Benin. Als telg van een dynastie die al 42 generaties onafgebroken op de troon in Benin City zit, is hij voor het traditionele geloof van Benin wat de paus is voor katholieken: de vertegenwoordiger van God op aarde. Zijn decreten staan in de ogen van zijn onderdanen nog altijd ver boven welke Nigeriaanse wet dan ook.
We schrijven maart 2018. De Oba zit op zijn gouden troon, in zijn paleis. Het is een indrukwekkend gebouw – een stad in een stad – die met haar lage lemen muren nog het meest aan een klooster doet denken. Zo’n vijfhonderd hoge juju-priesters in rode gewaden en chiefs met koralen kralenkettingen staan in een cirkel op de binnenplaats. Op de grond, in het midden van de cirkel, liggen op een bamboemat een tiental zwartgeblakerde voodoos. De pakketjes zijn zojuist uit de krochten van het paleis gehaald.
De laatste keer dat ze het daglicht zagen was ruim achthonderd jaar geleden. ‘Traditionele raketten’, noemt een van de hoogste ambtenaren van de Oba ze tegenover Nigeriaanse media: voodoos die alleen tevoorschijn worden gehaald bij zeer serieuze aangelegenheden, zoals een oorlog.
Nu zijn het wapens in een spirituele oorlog tegen mensenhandel.
‘Jullie macht, voodoo-priesters, is bedoeld om ons koninkrijk vooruitgang te brengen, niet om onze jongeren te vernietigen’
Want de Oba heeft er genoeg van, zegt hij in zijn speech. Hij richt zich eerst tot de verzamelde priesters: ‘Jullie macht is bedoeld om ons koninkrijk vooruitgang te brengen, niet om onze jongeren te vernietigen.’ Hij gaat verder: ‘Het is tijd om mensenhandelaars te arresteren: het is een misdaad tegen God en tegen de menselijkheid. Het is moderne slavernij. Vanaf vandaag wil ik niets meer horen over mensenhandel in Benin.’
En dus verklaart de Oba alle juju-eden van slachtoffers van mensenhandel ongeldig. Hij verbiedt priesters bovendien om zulke eden nog af te nemen. ‘Wie dat in het verleden heeft gedaan, is vergeven, maar wie het vanaf vandaag nog doet, zal de toorn van onze voorouders voelen.’ Zo plaatst de Oba een vloek op iedereen die betrokken is bij mensenhandel.
Als ik een paar maanden later de eerste minister van de Oba te spreken krijg – een bedachtzame grijsaard in een wijdvallende lichtblauwe jurk – legt hij uit waarom de Oba besloot zich in de strijd tegen mensenhandel te mengen. ‘Bijna elke dag komen hier mensen uit Europa, om te praten over deze mensenhandel’, zegt iyase Chief Sam Igbe. ‘Ik voel me in verlegenheid gebracht door die aandacht. Vorige week vroeg een Europeaan me of dit in onze cultuur zat. Ik schaamde me dood. We moeten hier wat aan doen, dit is niet wie wij zijn.’
Schaamte als drijfveer dus – maar natuurlijk ook een portie opportunisme. In mei dit jaar maakte de Europese Unie bekend 20 miljoen euro te hebben besteed in de deelstaat Edo voor de strijd tegen mensenhandel.
De vloek is een mijlpaal, maar geen panacee
De vloek van de Oba heeft nu al meer impact dan decennia politiewerk, internationaal beleid of grensbewaking bij elkaar, zeggen organisaties die werken met slachtoffers en tegen daders. Honderden vrouwen in Italië zijn door hun madames vrijgelaten, slachtoffers durven voor het eerst voor de rechter te getuigen tegen hun handelaren. Er doen verhalen de ronde over vrouwen die in Libië verbannen zijn door hun madames, die weigeren geld te sturen voor het vervolg van de reis, uit angst voor de vloek.
Het lijkt of er meer vrouwen uit andere deelstaten worden gerekutreerd omdat de vloek van de Oba alleen zou gelden in zijn rijk
Maar natuurlijk is met één vloek niet alles opgelost. Lokale ngo-medewerkers vertellen me dat ze nu meer verhalen horen over fysiek geweld en eenzame opsluiting om de vrouwen in Europa in het gareel te houden. Er schijnen meer vrouwen uit andere staten van Nigeria gerekruteerd te worden – omdat de vloek alleen zou gelden voor vrouwen uit het Benin-koninkrijk. En juju-priesters in andere deelstaten trekken zich überhaupt niks aan van de Oba van Benin: een buschauffeur vertelt me dat hij vrouwen heeft meegenomen naar juju-altaren buiten Benin, om hun eed te zweren.
Zo verschuift mogelijk het probleem.
Belangrijker nog: de grondoorzaken blijven bestaan. De vraag vanuit het Westen naar Afrikaanse prostituees, het gebrek aan kansen in eigen land. De ngo’s in Benin City hameren erop: zolang de wanhoop blijft, blijven vrouwen gaan. Vloek of geen vloek.
Toch vertegenwoordigen de voodoo-raketten van de Oba een mijlpaal, daarover is iedereen in Benin City het eens. ‘Het is een ontzettend belangrijke stap in de samenwerking met juju-priesters en traditionele leiders’, zegt Jennifer Ero, wiens ngo al jaren met slachtoffers van mensenhandel werkt. ‘Als we de vrouwenhandel willen stoppen, is de enige manier: met hen samenwerken. Hun woord is wet.’
Waarom we (bij)geloof bloedserieus moeten nemen
Wat het betoverende verhaal van Benin City zo goed laat zien, is dat we traditionele religies, bijgeloof en hekserij bloedserieus moeten nemen. De geestenwereld is net zo reëel als de echte wereld – en net zo modern. Precies zoals een placebo net zo reëel kan zijn als een echt medicijn.
Ja, juju is in Benin City problematisch misbruikt door criminelen. Maar juju is óók een deel van de oplossing gebleken.
Aan de muur bij een altaar even buiten Benin City hangt een opvallend nieuw certificaat, glimmend gelamineerd: ‘The holder of this license (is) assisting Royalty to stop human trafficking [and] swearing of Oath… Long live Oba Ewuare II.’
‘Ja, dat doen we niet meer’, zegt de priester kortaf, die bij de vergunning hoort.
Juju-priester Frank ontwijkt eerst al mijn vragen over de ceremonies waarin vrouwen trouw aan hun madame moeten zweren. Als ik doorvraag, wordt hij fel: ‘We doen nu geen eedceremonies meer voor mensen die willen reizen. We zijn gestopt. Wie dat nog doet… Het is niet verstandig, onze voorouders zullen je doden. Je zult sterven!’
Veel dank aan Birgit Meyer, professor Religieuze Studies aan de Universiteit Utrecht, die een eerste versie van dit artikel van waardevol commentaar heeft voorzien.
Update 28 september 13:40: Op verzoek van de fotograaf zijn de oorspronkelijke beelden die bij dit stuk stonden, wegens een geschil over gebruiksrechten, vervangen. De nieuwe beelden zijn van Afrikaanse prostituees in het Parijse Bois de Vincennes, die daar terecht zijn gekomen via mensenhandelsroutes.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
