De aanstaande president van Brazilië is geen ‘tropische Trump’ – en nog vier inzichten over het populisme in Brazilië

Van buitenaf zijn de vergelijkingen makkelijk te maken: Jair Bolsonaro is even grof, Twitter-belust en politiek incorrect als Donald Trump. Brazilië rekent net als veel andere landen in Latijns-Amerika af met jarenlang links beleid. En net als veel Europeanen zijn de Brazilianen gevallen voor een onvervalste populist.

Brazilië als model voor de wereld anno 2018: het is een verleidelijk beeld, maar klopt dat wel? Aan de hand van vijf vragen wil ik uitleggen wat de verkiezing van Bolsonaro betekent, voor mijn land en voor de rest van de wereld. Als eerste:

Jair Bolsonaro wordt beschouwd als de ‘Trump van de tropen’. Hoe terecht is die vergelijking?

Trump en Bolsonaro worden inderdaad vaak met elkaar vergeleken, zowel bij ons in Brazilië als in het buitenland. Ze hebben dan ook wel een en ander gemeen.

In de eerste plaats kan Trump rekenen op Bolsonaro’s bewondering. Ook hij wil, net als Trump, zijn land ‘weer groot maken’.

Het is beide leiders gelukt de frustratie van veel mensen te kanaliseren – frustratie die vooral voortkomt uit afkeer van het establishment en een diep wantrouwen in de traditionele politiek (terwijl Bolsonaro al sinds 1991 lid is van het Congres). Beiden zijn ‘geadopteerd’ door conservatieve bewegingen en extreemrechts, waarbij Bolsonaro nog harder tekeergaat tegen minderheden en tegen zogenaamde politieke correctheid dan Trump.

Trump en Bolsonaro zoeken allebei regelmatig de confrontatie met de traditionele media – en omzeilen die door gebruik te maken van sociale media.

Bolsonaro heeft een extra reden voor deze tactiek: in Brazilië mogen politieke partijen sinds 2015 geen giften meer aannemen van bedrijven. Geld komt dus grotendeels uit publieke middelen. Omdat Bolsonaro’s partij, de Partido Social Liberal (PSL), magertjes vertegenwoordigd was in het Congres, kreeg hij weinig geld en tv-zendtijd. Dus moest hij alternatieve manieren zien te vinden om stemmen te winnen.

Bolsonaro laat zich leiden door diepgewortelde ideologische en religieuze overtuigingen. Trump is pragmatisch en onvoorspelbaar

Zowel Trump als Bolsonaro staat behoorlijk kritisch tegenover internationale instellingen en afspraken, zoals de Verenigde Naties en het klimaatakkoord van Parijs. Trump stapte al uit dat akkoord – Bolsonaro dreigde te volgen, maar draaide later bij.

Daarnaast gaf Bolsonaro laatst een imitatie van Trump ten beste, door net als de Amerikaanse president te verklaren dat hij de Braziliaanse ambassade in Israël naar Jeruzalem zal verplaatsen én door over China te klagen.

Maar er zijn ook belangrijke verschillen tussen de twee.

Op het eerste gezicht lijken ze ideologisch erg op elkaar, maar Bolsonaro is minder flexibel. Hij laat zich leiden door diepgewortelde ideologische en religieuze overtuigingen. Trump daarentegen is pragmatisch en onvoorspelbaar. Volgens analisten zal hij weinig moeite hebben van mening te veranderen als hij daar duidelijk voordeel in ziet.

Interessant is ook het verschil in economische ideeën. Trump werd gekozen vanwege zijn protectionistische agenda. Bolsonaro, die zijn hele politieke leven een protectionist was, maakte in 2017 een ommezwaai door een (bijna ultra-)liberale agenda te omarmen. Sindsdien wil hij de staatsinmenging in de economie terugdringen, veel staatsbedrijven privatiseren en de Braziliaanse economie openstellen voor de wereld.

Wat voor rol spelen de verschillen in politieke stelsels als we Bolsonaro en Trump met elkaar willen vergelijken?

Het Braziliaanse politieke systeem lijkt op dat van de Verenigde Staten, al is de federale regering in Brazilië veel machtiger dan in de VS. Zo int de nationale overheid de meeste belastingen, om die later onder de staten en steden te verdelen. De uitvoerende macht in Brazilië – de president en diens regering – heeft veel invloed omdat deelstaten en gemeentes afhankelijk zijn van samenwerking met die landelijke overheid.

Dat werkt door in de verkiezingen. Veiligheid is bijvoorbeeld een aangelegenheid van de deelstaten, aangezien de politie in elke deelstaat onder de verantwoordelijkheid valt van de gouverneur. Toch werden bij deze verkiezingen de presidentskandidaten voortdurend bevraagd over wat zij gingen doen om de deelstaten op dit vlak te helpen.

Anders is ook dat Brazilië geen stelsel kent met twee partijen die de politiek domineren, maar evenredige vertegenwoordiging en ruim dertig politieke partijen die samenwerken met regeringscoalities of in de oppositie zitten. Vergelijk dat eens met de politieke tweedeling in de VS, met de Republikeinen en Democraten als dominante partijen.

Aan de andere kant: sinds de jaren negentig zijn alle verkiezingen uitgemond in een strijd tussen twee partijen: de Arbeiderspartij (PT) en de sociaaldemocratische partij (PDSB). Op dit moment ligt de PSDB in de vernieling en is de PT nog nooit zo impopulair geweest.

Kortom: de laatste verkiezingen schetsen een nieuw beeld, met een derde partij als opkomende macht.

De laatste verkiezingen schetsen een nieuw beeld, met een derde partij als opkomende macht

Intussen is er veel te doen over het politieke systeem dat we in Brazilië kennen. Sinds partijen grotendeels afhankelijk zijn van publieke middelen voor hun campagnevoering zijn veel Brazilianen voorstander van een districtenstelsel voor het Congres.

Dat scheelt geld: het is een stuk duurder om een verkiezingscampagne over het hele land uit te smeren dan om je te concentreren op een enkele regio. Ook zou het de afstand tussen kiezer en kandidaat verkleinen. Met zo’n districtenstelsel zou het politieke systeem meer gaan lijken op dat van de VS.

Opmerkelijk genoeg hebben Trump en Bolsonaro ondanks de overeenkomsten in hun boodschap een heel verschillend electoraat. Trump kreeg veel steun van laagbetaalde en laagopgeleide witte Amerikanen, Bolsonaro moest het juist hebben van de rijkste en meest ontwikkelde Brazilianen. Het armere noorden van Brazilië is het enige deel dat trouw aan de PT lijkt te zijn gebleven.

Past de uitslag in een internationale politieke trend?

Ja. Begin deze eeuw was er in Zuid-Amerika een ‘onda rosa’, een ‘roze golf’. Bijna overal kwam politiek links op in al zijn schakeringen: van centrum- tot extreemlinks. Rond 2005 keerde dat tij, toen een aantal landen op het continent door een diepe economische crisis gingen. Dat ging gepaard met een flinke toename van corruptie, wat weer leidde tot grote demonstraties.

Politici van diverse pluimage probeerden munt te slaan uit die frustratie. Dat leidde dit decennium tot een tegenstroming. Rechtse, conservatieve krachten zijn in veel landen – Argentinië, Paraguay, Chili, Colombia en Brazilië – aan de winnende hand.

In Europa wordt populisme meestal in verband gebracht met rechts. In Latijns-Amerika kwam het populisme van links

Let wel: ik zie dit niet als een ‘triomf van het populisme’, zoals sommige media en analisten beweren. Natuurlijk, het populisme heeft gezegevierd, maar populisme is hier niets nieuws.

In Europa wordt populisme meestal in verband gebracht met rechts. Hier in Latijns-Amerika kwam het populisme van links. En het gedrag van die politici was vaak niet anders dan dat van rechtse populisten.

De verkiezing van Bolsonaro past dus niet in een bredere trend van niet-liberale democratieën in Europa – zoals in Hongarije – en daarbuiten. In Brazilië moet een sociaal-conservatieve ommezwaai dan ook niet als een antiliberale ommezwaai worden opgevat.

Gaat Bolsonaro burgerlijke vrijheden of politieke rechten inperken?

Op dit moment is dat niet te zeggen. Hij zal zich niet ontpoppen als voorvechter van een progressieve agenda, maar het zal moeilijk voor hem zijn bestaande instellingen te beknotten en de macht naar zich toe te trekken. Er zijn waarborgen hiertegen, zoals het Congres, het Hooggerechtshof, en het federale Openbaar Ministerie – dat tegenwoordig regelmatig een onderzoek instelt naar politici en hen vervolgt.

Rechts-populisme mag dan nieuw zijn in Latijns-Amerika, feit blijft dat Bolsonaro en de voorheen machtige Arbeiderspartij veel gelijkenissen vertonen. Ze zeggen allebei dat ze het volk willen vertegenwoordigen, dat ze de ‘vijanden van de gewone man’ en bepaalde elites zullen bestrijden, dat ze corruptie en de frauderende politici gaan aanpakken.

Politici blijven hun partijen zelden trouw: Bolsonaro zelf is zeven keer van partij gewisseld

Bedenk dat hier ruim dertig politieke partijen zijn en dat politici zelf hun partijen amper trouw blijven: Bolsonaro zelf is al zeven (!) keer van partij gewisseld. Het is dus moeilijk voor de kiezers om zich met een politieke partij en een bepaalde ideologie te identificeren – in tegenstelling tot de VS, waar mensen overwegend langs partijlijnen kiezen. We zijn gewend om op een kandidaat te stemmen, niet op een partij.

Wil Brazilië een politiek systeem dat populistische retoriek niet beloont, dan zijn ingrijpende politieke hervormingen nodig. Die komen er niet zomaar: gevestigde politici hebben er geen belang bij. Vandaar dat we alleen maar voorzichtige hervormingen hebben gekend sinds de jaren tachtig.

Optie twee is partijvernieuwing, jonge leiders die de oude vervangen. Ook dit is niet makkelijk: oude politici maken nu de dienst uit bij onze politieke partijen.

Wat gaat de rest van de wereld merken van Bolsonaro?

Niet heel veel, vermoed ik. Althans, niet direct.

Brazilië verloor veel internationaal prestige onder president Dilma Rousseff. Het buitenlandse beleid kwam voor haar op de tweede of zelfs derde plaats. Ze trok zich terug uit samenwerkingsverbanden en bezuinigde op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Diplomatische inspanningen werden teruggeschroefd. Haar opvolger, president Michel Temer, kon daar weinig aan veranderen.

Sinds Rousseff heeft Brazilië schulden opgebouwd bij internationale instellingen, werd het budget voor internationale samenwerking drastisch verlaagd en is het aantal delegaties naar het buitenland teruggelopen. Door deze optelsom is het zelden zo slecht gesteld geweest met de invloed of soft power die Brazilië internationaal kan uitoefenen.

Dan Bolsonaro. De nieuwe president dreigde zoals gezegd om uit het klimaatakkoord van Parijs te stappen, maar stelde later toch te willen aanblijven. Zijn opmerkingen over verplaatsing van de ambassade naar Jeruzalem en zijn kritiek op China lijken vooral na-aperij van Trump, wellicht om goodwill bij hem te kweken — of op ideologische borstklopperij. Ik denk alleen niet dat Bolsonaro veel krediet heeft in het buitenland. We zijn veel kwetsbaarder dan de VS. Ik durf te wedden dat hij wat betreft China snel zal inbinden.

Aan de andere kant: Brazilië kan zijn internationale invloed herstellen als Bolsonaro het land weer op de rails weet te krijgen en een klinkend economisch succes boekt (gekoppeld aan grotere diplomatieke inspanningen). En: mocht Bolsonaro toevallig goed presteren, dan kiezen andere Latijns-Amerikaanse landen misschien voor een vergelijkbare koers.

Een groot deel van het noodzakelijke economische succes moet voortkomen uit natuurlijk herstel na een crisis

Een groot deel van het noodzakelijke economische succes moet voortkomen uit natuurlijk herstel na een crisis. Enkele noodmaatregelen beginnen effect te hebben – de vraag is hoe duurzaam die maatregelen zijn.

In de regio Latijns-Amerika kan het buitenlands beleid van Brazilië intussen aanzienlijk veranderen. De aanstaande minister van Economische Zaken Paulo Guedes zei onlangs dat hij geen prioriteit zal geven aan het economische blok Mercosur, een belangrijke verschuiving in het Braziliaanse buitenlandse beleid dat jarenlang was gericht op handel met onze buurlanden.

Maar zelfs als we ons minder vastklampen aan het Mercosur-blok, kan het nog even duren voordat Brazilië een economische wereldspeler wordt.

Alleen economisch herstel kan populisten de wind uit de zeilen nemen

De Braziliaanse economie is een van de meest gesloten economieën van de G20. Ja, we zijn zeer concurrerend als het gaat om landbouw- en mijnbouwproducten. Maar in maakproducten zijn we bijvoorbeeld niet sterk. Momenteel heeft Brazilië buiten de Mercosur alleen vrijhandelsovereenkomsten met Israël, Egypte en Palestina. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld Chili en Mexico, die veel meer handelsdeals met andere landen onderhouden.

Economisch herstel zou uiteraard vooral goed nieuws zijn voor Brazilië zelf. Democratieën doen het traditioneel niet goed in tijden van crises. Wij komen net uit een zware crisis: veel slechter kan het niet gaan. Treedt er een (lichte) verbetering van de economie op, dan komt er minder druk op politici en is er minder ruimte voor een agressief politiek verhaal – en dus ook minder ruimte voor extreme figuren als Bolsonaro.

Blijft die verbetering uit, dan is dat koren op de molen van populistische bewegingen – en dan kan het zomaar gebeuren dat de Braziliaanse regering harde maatregelen gaat nemen om de crisis te beheersen. En daar zullen vooral wij, de Brazilianen, wat van merken.

Vertaald uit het Engels door Carl Stellweg.

Meer lezen?

Brazilië vecht niet tegen corruptie, het vecht tegen het verleden Brazilië ging de afgelopen jaren door een grote constitutionele crisis. Roxane van Iperen schreef in 2016 over deze 'Latijns-Amerikaanse House of Cards' en zag: in dit politieke speelveld heeft niemand schone handen. Lees het verhaal van Roxane hier terug De opmars van het onvrije Europa Europa wil Hongarije op het strafbankje zetten voor systematische schendingen van de rechtsstaat. Het land is bepaald niet het enige waar de fundamentele vrijheden in gevaar zijn. Lees het verhaal van Tomas hier terug