/dc-useruploads-images/9da30f8fa82c4b61ba404ac30536f6f6.png)
Oef. Dat was even schrikken toen de vriendelijke vrouw van de boekhandel mijn bestelling op de toonbank legde. Drie delen, 1.343 bladzijden, anderhalve kilo schoon aan de haak. Dat De man zonder eigenschappen (hierna: De Man) van Robert Musil een zwaarlijvige klassieker was, wist ik wel. Maar dat het onvoltooide (!) meesterwerk van de Oostenrijkse auteur zo’n enorme omvang had, verbaasde me toch enigszins.
Toen ik mijn schrik had overwonnen en begon te lezen was ik snel verkocht. Het boek schetst een prachtig portret van een rijk in verval. Musils levenswerk, waaraan hij vanaf 1922 tot aan zijn dood in 1942 onafgebroken werkte, biedt bovendien belangrijke lessen voor het Europa van nu.
De grandeur van een rijk in verval
Musil brengt ons naar het Wenen van 1913, de hoofdstad van het trotse en statige Oostenrijk-Hongarije. De dubbelmonarchie beschouwt zichzelf als een bastion van beschaving, maar is in werkelijkheid een rijk in verval - Musil spreekt spottend van ‘Kakanië.’ De 32-jarige Ulrich, wiskundige en zoon van een vooraanstaand jurist, wordt op voordracht van zijn vader betrokken bij de organisatie van een groots patriottistisch evenement: de Parallelactie.
Europa staat aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, maar daar is in het dagelijks leven nauwelijks wat van te merken. Driftig gaat het organisatiecomité - een club prominente lieden - aan de slag om in 1918 de grootsheid van het eeuwenoude keizerrijk, de trotse erfgenaam van de Habsburgse dynastie, te kunnen tonen.
Zonder eigenschappen, maar niet kleurloos
Het is een onmogelijke opgave om het plot hier in een paar zinnen uiteen te zetten. Regelmatig weiden Musils personages pagina’s lang uit over de moraal, het innerlijke leven en de tijdgeest. Ook een beschrijving van Ulrich zou misplaatst zijn. U begrijpt het al: de hoofdpersoon is tevens de titelfiguur van deze roman. Dat betekent niet dat hij een kleurloos en nietszeggend figuur is, integendeel. Het ontbreken van eigenschappen is voor Musil geen zwakte, maar een kracht. De man zonder eigenschappen zit niet vastgeroest in vastomlijnde denkbeelden en heeft geen behoefte aan absolute, allesomvattende idealen.
‘Om maar in de oppositie te zijn prijst u alles wat heden ten dage onverdragelijk is’
Ulrich wordt omringd door mensen mét eigenschappen; mensen die zich naar de stroom van het leven voegen en zichzelf allerlei buitengewone kwaliteiten toedichten. Ulrich bekijkt deze ijdele heren met een gezonde dosis scepsis en speelt in dit gezelschap maar al te graag de luis in de pels.
‘U zit altijd vol kritiek, ik kan me niet herinneren dat er ooit iets goed was in uw ogen,’ bijt zijn nicht Diotima hem in het boek toe. ‘Om maar in de oppositie te zijn, prijst u alles wat heden ten dage onverdragelijk is.’
De man zonder eigenschappen beziet alles van twee kanten. Constant speelt hij de advocaat van de duivel om Grote Ideeën, die met een misplaatste vanzelfsprekendheid worden gepresenteerd, te ontkrachten. Volgens Ulrich lijden zijn tijdgenoten aan een schromelijke overschatting van het heden.
Wat we nodig hebben, meent hij, zijn mensen met mogelijkheidszin in plaats van realiteitszin. We moeten ons bewust zijn van het voorlopige en toevallige karakter van onze tijd en een open houding aannemen ten opzichte van de toekomst.
Een Zwarte Zwaan zit in een klein hoekje
Het boek is een door en door Europese roman. De teloorgang van de dubbelmonarchie is een kantelpunt in de Europese geschiedenis: het betekent het definitieve einde van de keizerrijken en hun traditionele hierarchische structuren. Alle vooraanstaande lieden die Musil opvoert, zijn compleet blind voor de desastreuze ontwikkelingen die zich onder hun neus voltrekken en de geschiedenis van ons continent ingrijpend veranderden.
De Eerste Wereldoorlog was een gebeurtenis die filosoof Nassim Taleb zou omschrijven als een Zwarte Zwaan: een onvoorspelbare gebeurtenis met gigantische gevolgen. Achteraf proberen historici de geschiedenis ordelijk en begrijpelijk te maken, maar destijds voorzag niemand dit gruwelijke conflict.
Musils impliciete kritiek is niet dat men het onheil niet aan zag komen, maar dat men de onvoorspelbaarheid van de toekomst miskende
Musils impliciete kritiek is niet dat men dit onheil niet aan zag komen, maar dat men de onvoorspelbaarheid van de toekomst miskende. Dat is wat Ulrich bedoelt met een overschatting van het heden. Al deze belangrijke figuren bekommeren zich te veel om de dagelijkse realiteit en hebben nauwelijks oog voor de mogelijkheden die de toekomst in zich draagt. De enige juiste houding is volgens Ulrich het essayistische leven: een diep besef van het voorlopige van de werkelijkheid- van het onvoltooide, het ‘nog niet.’
‘Ongeveer zoals een essay in de opeenvolging van zijn paragrafen een ding van vele kanten aanvat zonder het helemaal te omvatten, [...] zo geloofde [Ulrich] de wereld en zijn eigen leven het best te kunnen beschouwen en tegemoet te treden.’
Wat de Man Zonder Eigenschappen ons leert over het Europa van nu
Nu de grote Europese oorlogen alweer tot een ver verleden lijken te behoren, verliest het ‘dit nooit meer’-argument voor Europese integratie langzaam aan kracht. Vrede in Europa is haast een vanzelfsprekendheid geworden. Europa heeft een nieuw verhaal nodig, zo wordt er geredeneerd. De man zonder eigenschappen zou meewarig zijn hoofd schudden bij zulke uitlatingen.
Iedereen die gelooft dat Europa nooit meer verscheurd zou kunnen worden door een nieuwe oorlog ontbeert mogelijkheidszin. De situatie in Oekraïne en het machtsvertoon van Rusland onderstreept maar weer eens hoe fragiel de huidige vrede eigenlijk is. Een Zwarte Zwaan zit in een klein hoekje.
Musil heeft zijn meesterwerk nooit af kunnen ronden. Naast de drie delen die tijdens en kort na zijn leven zijn gepubliceerd, bestaan er ruim duizend pagina’s met fragmenten en aanzetten van hoofdstukken voor een onvoltooid vierde deel. Er is veel gespeculeerd over het mogelijke verdere verloop van het verhaal. Literatuurcriticus Jacques Kruithof betoogt in De rijkdom van het onvoltooide dat – al had Musil nog honderd jaar geleefd – het werk nooit voltooid zou worden. De Man was per definitie work in progress.
Net als Musils roman, is de Europese Unie noodzakelijk een onvoltooid project. Ooit begonnen als samenwerkingsverband dat ervoor moest zorgen dat het Europese continent nooit meer de ellende van oorlog zou kennen. Inmiddels met tegenzin getolereerd om economische redenen. Musil was zich er, als we Kruithof mogen geloven, van bewust dat hij zijn levenswerk nooit in voltooide vorm zou aanschouwen. Steeds schaafde hij bij, paste hij aan en schreef hij verder. Het essayistische leven dat Ulrich in het boek propageert, leefde Musil als schrijver.
Misschien hebben we baat bij Europese politici die eenzelfde essayistische houding aannemen tegenover het project Europa. Misschien hebben we baat bij bestuurders die ervan doordrongen zijn dat de EU permanent onaf is, en dat er niets anders op zit dan bijschaven, aanpassen en verder bouwen met een open instelling tegenover de inherent onvoorspelbare toekomst.
Europa heeft baat bij politici zonder eigenschappen.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
