Oef. Dat was even schrikken toen de vriendelijke vrouw van de boekhandel mijn bestelling op de toonbank legde. Drie delen, 1.343 bladzijden, anderhalve kilo schoon Dat De man zonder eigenschappen (hierna: De Man) van een zwaarlijvige klassieker was, wist ik wel. Maar dat het onvoltooide (!) meesterwerk van de Oostenrijkse auteur zo’n enorme omvang had, verbaasde me toch enigszins.

Toen ik mijn schrik had overwonnen en begon te lezen was ik snel verkocht. Het boek schetst een prachtig portret van een rijk in verval. Musils levenswerk, waaraan hij vanaf 1922 tot aan zijn dood in 1942 onafgebroken werkte, biedt bovendien belangrijke lessen voor het Europa van nu.

De grandeur van een rijk in verval

Musil brengt ons naar het Wenen van 1913, de hoofdstad van het trotse en statige Oostenrijk-Hongarije. De dubbelmonarchie beschouwt zichzelf als een bastion van beschaving, maar is in werkelijkheid een rijk in verval - Musil spreekt spottend van De 32-jarige Ulrich, wiskundige en zoon van een vooraanstaand jurist, wordt op voordracht van zijn vader betrokken bij de organisatie van een groots patriottistisch evenement:

Europa staat aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, maar daar is in het dagelijks leven nauwelijks wat van te merken. Driftig gaat het organisatiecomité - een club prominente lieden - aan de slag om in 1918 de grootsheid van het eeuwenoude keizerrijk, de trotse erfgenaam van de te kunnen tonen.

Zonder eigenschappen, maar niet kleurloos

Het is een onmogelijke opgave om het plot hier in een paar zinnen uiteen te zetten. Regelmatig weiden Musils personages pagina’s lang uit over de moraal, het innerlijke leven en de tijdgeest. Ook een beschrijving van Ulrich zou misplaatst zijn. U begrijpt het al: de hoofdpersoon is tevens de titelfiguur van deze roman. Dat betekent niet dat hij een kleurloos en nietszeggend figuur is, integendeel. Het ontbreken van eigenschappen is voor Musil geen zwakte, maar een kracht. De man zonder eigenschappen zit niet vastgeroest in vastomlijnde denkbeelden en heeft geen behoefte aan absolute, allesomvattende idealen.

‘Om maar in de oppositie te zijn prijst u alles wat heden ten dage onverdragelijk is’

Ulrich wordt omringd door mensen mét eigenschappen; mensen die zich naar de stroom van het leven voegen en zichzelf allerlei buitengewone kwaliteiten toedichten. Ulrich bekijkt deze ijdele heren met een gezonde dosis scepsis en speelt in dit gezelschap maar al te graag de luis in de pels.

‘U zit altijd vol kritiek, ik kan me niet herinneren dat er ooit iets goed was in uw ogen,’ bijt zijn nicht Diotima hem in het boek toe. ‘Om maar in de oppositie te zijn, prijst u alles wat heden ten dage onverdragelijk is.’

De man zonder eigenschappen beziet alles van twee kanten. Constant speelt hij de advocaat van de duivel om Grote Ideeën, die met een misplaatste vanzelfsprekendheid worden gepresenteerd, te ontkrachten. Volgens Ulrich lijden zijn tijdgenoten aan een schromelijke overschatting van het heden.

Wat we nodig hebben, meent hij, zijn mensen met mogelijkheidszin in plaats van realiteitszin. We moeten ons bewust zijn van het voorlopige en toevallige karakter van onze tijd en een open houding aannemen ten opzichte van de toekomst.

Een Zwarte Zwaan zit in een klein hoekje

Het boek is een door en door Europese roman. De teloorgang van de dubbelmonarchie is een kantelpunt in de Europese geschiedenis: het betekent het definitieve einde van de keizerrijken en hun traditionele hierarchische structuren. Alle vooraanstaande lieden die Musil opvoert, zijn compleet blind voor de desastreuze ontwikkelingen die zich onder hun neus voltrekken en de geschiedenis van ons continent ingrijpend veranderden.

De Eerste Wereldoorlog was een gebeurtenis die filosoof zou omschrijven als een een onvoorspelbare gebeurtenis met gigantische gevolgen. Achteraf proberen historici de geschiedenis ordelijk en begrijpelijk te maken, maar destijds voorzag niemand dit gruwelijke conflict.

Musils impliciete kritiek is niet dat men het onheil niet aan zag komen, maar dat men de onvoorspelbaarheid van de toekomst miskende

Musils impliciete kritiek is niet dat men dit onheil niet aan zag komen, maar dat men de onvoorspelbaarheid van de toekomst miskende. Dat is wat Ulrich bedoelt met een overschatting van het heden. Al deze belangrijke figuren bekommeren zich te veel om de dagelijkse realiteit en hebben nauwelijks oog voor de mogelijkheden die de toekomst in zich draagt. De enige juiste houding is volgens Ulrich het essayistische leven: een diep besef van het voorlopige van de werkelijkheid- van het onvoltooide, het ‘nog niet.’

‘Ongeveer zoals een essay in de opeenvolging van zijn paragrafen een ding van vele kanten aanvat zonder het helemaal te omvatten, [...] zo geloofde [Ulrich] de wereld en zijn eigen leven het best te kunnen beschouwen en tegemoet te treden.’

Wat de Man Zonder Eigenschappen ons leert over het Europa van nu

Nu de grote Europese oorlogen alweer tot een ver verleden lijken te behoren, verliest het ‘dit nooit meer’-argument voor Europese integratie langzaam aan kracht. Vrede in Europa is haast een vanzelfsprekendheid geworden. Europa heeft een nieuw verhaal nodig, zo wordt er De man zonder eigenschappen zou meewarig zijn hoofd schudden bij zulke uitlatingen.

Iedereen die gelooft dat Europa nooit meer verscheurd zou kunnen worden door een nieuwe oorlog ontbeert mogelijkheidszin. De situatie in Oekraïne en het machtsvertoon van Rusland onderstreept maar weer eens hoe fragiel de huidige vrede eigenlijk is. Een Zwarte Zwaan zit in een klein hoekje.

Musil heeft zijn meesterwerk nooit af kunnen ronden. Naast de drie delen die tijdens en kort na zijn leven zijn gepubliceerd, bestaan er ruim duizend pagina’s met fragmenten en aanzetten van hoofdstukken voor een onvoltooid vierde deel. Er is veel gespeculeerd over het mogelijke verdere verloop van het verhaal. Literatuurcriticus Jacques Kruithof betoogt in De rijkdom van het onvoltooide dat – al had Musil nog honderd jaar geleefd – het werk nooit voltooid zou worden. De Man was per definitie work in progress.

Net als Musils roman, is de Europese Unie noodzakelijk een onvoltooid project. Ooit begonnen als samenwerkingsverband dat ervoor moest zorgen dat het Europese continent nooit meer de ellende van oorlog zou kennen. Inmiddels met tegenzin getolereerd om economische redenen. Musil was zich er, als we Kruithof mogen geloven, van bewust dat hij zijn levenswerk nooit in voltooide vorm zou aanschouwen. Steeds schaafde hij bij, paste hij aan en schreef hij verder. Het essayistische leven dat Ulrich in het boek propageert, leefde Musil als schrijver.

Misschien hebben we baat bij Europese politici die eenzelfde essayistische houding aannemen tegenover het project Europa. Misschien hebben we baat bij bestuurders die ervan doordrongen zijn dat de EU permanent onaf is, en dat er niets anders op zit dan bijschaven, aanpassen en verder bouwen met een open instelling tegenover de inherent onvoorspelbare toekomst.

Europa heeft baat bij politici zonder eigenschappen.

Wat Breakfast at Tiffany’s en Ramses Shaffy gemeen hebben Aflevering één in de Moderne Klassiekers-reeks: de film Breakfast at Tiffany's uit 1961. Ondanks de slapstick en soms gedateerd aandoende romantische scènes, houdt de film stand en is het een mooi pleidooi voor de moed om te leven. Deel I uit de serie Moderne Klassiekers

Wat het futurisme van Metropolis (1927) vertelt over onze tijd Correspondent Fotografie Sterre Sprengers keek naar Metropolis (1927), de iconische film van Fritz Lang. Een film vol ouderwetse futuristische 'special effects' en met een actueler thema dan je misschien zou verwachten. Deel II uit de serie Moderne Klassiekers

Herdenk met dit klassieke boek de waanzin van Wereldoorlog I Omdat 2014 het herdenkingsjaar van de Eerste Wereldoorlog is, las ik als eerste 'Van het westelijk front geen nieuws' van Erich Maria Remarque. Nooit eerder las ik zo'n indrukwekkende beschrijving van de waanzin van de oorlog. Deel III uit de serie Moderne Klassiekers

Onzekere hemelbestormer, lees de koning van de gelatenheid Velen van jullie tipten Slaughterhouse-Five van de cultschrijver Kurt Vonnegut. Een uitstekende schrijver om te lezen wanneer je bijna ten onder gaat aan je ambities. Deel IV uit de serie Moderne Klassiekers

Wij leven bij lange na niet in 1984 (en de NSA is geen Big Brother) Geen boek wordt tegenwoordig zo vaak aangehaald in het publieke debat als 1984 van George Orwell. De NSA zou precies zoals Big Brother zijn - of nog erger. Maar hoeveel gelijkenis vertoont onze tijd nu echt met de klassieker waarover de meeste mensen liegen dat ze hem gelezen hebben? Deel V uit de serie Moderne Klassiekers

De aandoenlijke doemscenario’s van de serie Black Mirror Hoewel pas drie jaar oud, mag de Britse serie Black Mirror van satiricus Charlie Brooker nu al een Moderne Klassieker worden genoemd. Zijn doemscenario's over een toekomst die door moderne technologie wordt beheerst zijn soms zo absurd, dat het bijna kritiek op onze angst voor de technologie zelf lijkt. Deel VI uit de serie Moderne Klassiekers

Hoe ga je om met een extreem zelfbewustzijn? Voor de reeks Moderne Klassiekers las ik Tom McCarthy's Remainder, een boek over extreem zelfbewustzijn. Een man raakt in coma en vecht daarna met zijn authenticiteit. Want als je precies weet welke honderden spieren je gebruikt wanneer je iets oppakt, hoe kun je dat dan nog onbewust doen? In het tijdperk van sociale media is dit boek urgenter dan ooit. Deel VII uit de serie Moderne Klassiekers

Deze series laten zien hoe onze visie op de politiek veranderd is Als je naar de Amerikaanse hitserie House of Cards kijkt, zijn alle politici schurken die eigenbelang boven landsbelang stellen. Hoe anders was dat tien jaar geleden in de serie The West Wing, waarin hoofdzakelijk integere intellectuelen de dienst uitmaakten. Stagiair Jaap Tielbeke vraagt zich af wat dit zegt over ons vertrouwen in en onze visie op de politiek. Deel VIII uit de serie Moderne Klassiekers