Het was het Kremlineufemisme van het jaar.

Tijdens zijn eindejaarsspeech zei president Vladimir Poetin dat hij ‘nooit heeft ontkend dat onze mensen problemen oplossen in de Donbass, onder meer in de militaire sfeer.’

Het was de eerste keer dat Poetin openlijk zei dat Rusland militair betrokken is bij de oorlog in Oost-Oekraïne.

Maar wat weten we over de aanwezigheid van Russische troepen in de Donbass? Wie is er de baas in die Oost-Oekraïense regio, het industriële kolen- en staalgebied rondom de steden Donetsk en Loegansk, dat in het voorjaar van 2014 gewapenderhand in opstand kwam tegen Kiev? En wat is de politieke toekomst van de twee volksrepublieken die er werden uitgeroepen?

Leden van de Jonge Russische Pioniers zingen tijdens een ceremonie om nieuwe leden te verwelkomen. Beeld: ANP

Hoe de republieken ontstonden...

Nog geen maand na de vlucht van de Oekraïense president Viktor Janoekovitsj uit Kiev lijfde Poetin de Oekraïense Krim in. Onder druk van Russische militairen werd op dat schiereiland een haastig referendum over aansluiting bij Rusland georganiseerd. Een meerderheid van de bevolking koos voor Rusland. Op 18 maart 2014 werd de annexatie in het Kremlin bekrachtigd en vierde heel Rusland feest.

In Oost-Oekraïense steden als Charkov en Donetsk hoopte een deel van de pro-Russische bevolking op een eigen variant van het Krimscenario. Velen lieten zich verleiden door hogere pensioenen, een toekomst voor de zieltogende steenkolenmijnen van de Donbass en bescherming door een krachtige leider. De verdere voedingsbodem voor de opstand werd gelegd door de Russische televisie, die dag in dag uit ageerde tegen de ‘fascistische junta’ die in Kiev de macht zou hebben gegrepen.

De opstand kwam er en na bezettingen van overheidsgebouwen, waarbij wapens werden buitgemaakt, werden in mei twee volksrepubliekjes uitgeroepen: in Donetsk en in Loegansk. De Russische invloed was van meet af aan zichtbaar. Mensen uit Charkov, Donetsk en Marioepol vertelden me dat de demonstraties werden opgezweept door jonge Russen die van over de grens in bussen werden aangevoerd.

Staalmagnaat Sergej Taroeta zei vorig najaar op de Oekraïense tv zelfs dat de opstand in de Donbass ‘een Russische special operation met machinegeweren’ was die gebruikmaakte van ingehuurde bewakingsdiensten. Taroeta was in de zomer van 2014 gouverneur van Donetsk, tot de rebellen de stad overnamen. Later organiseerde hij de verdediging van Marioepol tegen Russische tanks.

Pro-Russische demonstranten gekleed in voormalig Sovjetuniform zwaaien en scanderen leuzen tijdens een bijeenkomst in Odessa op 10 april 2014. Beeld: ANP

In de Volksrepubliek Donetsk werd de Moskouse consultant Aleksandr Borodaj premier en de ex-geheim agent Igor Strelkov, ook uit Moskou, Toen het Oekraïense leger begon terug te vechten, riep Strelkov het Kremlin dringend op om troepen te sturen, maar Moskou aarzelde. Ondertussen verschenen in de Donbass wel steeds meer Russische wapens en Russische patriotten, die zich aan de kant van de opstandelingen schaarden.

...maar niet levensvatbaar bleken zonder Russische steun

Het doel van de rebellen was steeds: aansluiting bij Rusland. Maar zo snel ging dat niet. Het Oekraïense leger, aanvankelijk verbluft, herpakte zich in de zomer van 2014. De oorlog laaide fel op. Volgens de Verenigde Naties zijn in twee jaar tijd al minstens 9.000 doden gevallen, anderhalf miljoen mensen sloegen op de vlucht, deels naar Rusland, deels Oekraïne in.

Volgens de VN zijn in twee jaar tijd al minstens 9.000 doden gevallen, anderhalf miljoen mensen sloegen op de vlucht

Tientallen Russische hulpkonvooien reden daarbij zonder toestemming van de Oekraïense overheid en met minimale controle door de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa de grens over, die over een lengte van 400 kilometer zo lek als een mandje bleek. Volgens een Russische ronselaar van patriotten voor gevechten in de Donbass smokkelden de konvooien ook wapens en vechters naar

Na MH17 verving Moskou de Russische top van de Volksrepubliek Donetsk. Dat die republiek geleid werd door de Moskovieten Borodaj en Strelkov was immers niet erg overtuigend voor een ‘spontane volksopstand,’ zoals het Kremlin het framede. Het gebied kwam vervolgens in de greep van rivaliserende bendes, die plunderden, kidnapten en

De strijd is nog niet voorbij...

Het Oekraïense leger had inmiddels versterking gekregen van enkele tientallen vrijwilligersbataljons, die zeer gemotiveerd waren om hun land te verdedigen. Half augustus was het grondgebied van de beide volksrepublieken aanzienlijk geslonken.

Maar toen de Oekraïners Donetsk praktisch hadden omsingeld, greep Rusland voor het eerst met eigen troepen in. Volgens Oekraïense, Russische en kwamen half augustus een paar duizend Russische soldaten met tanks en zware artillerie de grens over. Oekraïense soldaten raakten omsingeld in het stadje Ilovajsk. Op 25 augustus toonden de Oekraïners tien Russische soldaten die gevangen waren genomen. Volgens Poetin waren ze bij oefeningen ‘verdwaald.’

Leden van de pro-Kremlin-jeugdbeweging Nashi nemen op 17 april 2009 deel aan een demonstratie voor de ambassade van Oekraïne, omdat een monument van de Sovjetsoldaat in Stryi verwijderd wordt. Beeld: ANP

Na onderhandelingen kregen de omsingelde Oekraïners een vrije aftocht geboden, maar toen zij Ilovajsk in colonne verlieten, werden zij op 29 augustus door de Russen neergemaaid. Honderden Oekraïners kwamen hierbij om. Een Duitse televisieploeg ontsnapte maar net aan Een lokale dierenarts zei een jaar later tegen een journalist van dagblad Trouw: ‘Het was gruwelijk om te zien. Er lagen honderden uitgebrande wrakken van tanks, pantserwagens en andere voertuigen. De weg was glibberig van het bloed. Overal lagen lichaamsdelen. Op een plaats zag ik een stapel doden van bijna twee meter hoog, misschien door de drukgolf van de explosies.’

In het ziekenhuis van Dnepropetrovsk sprak ik in het najaar van 2014 met een tiental Oekraïense soldaten die bij Ilovajsk gewond waren geraakt. Stuk voor stuk zeiden zij bestookt te zijn door Russische troepen. Bijvoorbeeld de jurist Artjom Choroenzji, die als vrijwilliger vocht in Ilovajsk, sprak tijdens de veldslag een nacht lang met een jonge soldaat van het Russische leger. ‘Na één week Oekraïne waren er van zijn peloton van tachtig man nog vijftien in leven. Ze hadden geen idee dat ze in een oorlog zouden belanden.’ Choroenzji, die vier maanden in krijgsgevangenschap zat bij de rebellen, denkt dat er vele honderden Russische soldaten in de Donbass zijn omgekomen. ‘Ik heb zelf alleen al twee vrachtwagens vol Russische lijken zien wegrijden vanuit het dorp waar wij krijgsgevangen werden gemaakt.’

De Russische overheid zwijgt de gesneuvelde Russische soldaten dood. Ze worden de grens over gesmokkeld en stiekem begraven. Een gemeenteraadslid in Pskov dat dat naar buiten bracht, werd het ziekenhuis ingeslagen. Familieleden – de schattingen van organisaties van soldatenmoeders lopen in de honderden doden – worden gecompenseerd in ruil voor stilzwijgen, aldus het Russische Comité van Soldatenmoeders. Poetin heeft het overlijden van Russische soldaten vorig jaar tot staatsgeheim

Na de strijd bij Ilovajsk sloot de Oekraïense president Petro Porosjenko op 5 september 2014 noodgedwongen een bestand met de rebellen, onder supervisie van Rusland, Frankrijk en Duitsland. Maar de vrede hield niet lang stand. Tegen het einde van het jaar werd er opnieuw hevig gevochten bij het vliegveld van Donetsk en het spoorwegknooppunt van Debaltsevo.

Daarover vertelde Dorzji Batomoenkoejev (20), soldaat van het Russische leger, in het ziekenhuis van Donetsk aan de Russische oppositiekrant Novaja Gazeta. Zijn eenheid van driehonderd beroepssoldaten was uit Siberië naar de Russische grensstad Rostov gebracht voor ‘militaire oefeningen.’ Iedereen wist dat Oekraïne het doel was, maar er werd niet openlijk over gesproken, zei hij. Op een avond in januari 2015 kreeg hij een marsbevel, de volgende ochtend was hij in Donetsk. Zijn tank werd bij Debaltsevo in de fik geschoten. Hij liep zware brandwonden op aan armen en gezicht. Batomoenkoejev dacht dat hij tegen fascisten

In de loop van 2015 begon het tij te keren. Omdat de opstand door het ingrijpen van de Oekraïense troepen beperkt was gebleven tot een klein deel van de Donbass en Rusland het niet op een openlijke oorlog wilde laten aankomen, wijzigde het Kremlin de retoriek: de Donbass moet deel van Oekraïne blijven, maar wel verregaande autonomie krijgen. De strijd luwde ook omdat Rusland inmiddels aan een andere oorlog is begonnen. Eind september startte Poetin tot verrassing van de VS en Europa een bommencampagne op Syrië, waarbij hij het regime van president Bashar al-Assad actief steunt om IS te bestrijden.

...dus wat is de toekomst van de Donbass?

Intussen is de situatie in de Donbass betrekkelijk uitzichtloos geworden. De Russen begonnen met het uitschakelen van de ergste rebellenbendes, die plunderden en vooral elkaar bestreden. Tientallen ongehoorzame opstandelingen zijn geliquideerd. De laatste kozakkencommandant van Loegansk, Pavel Drjomov, werd in december vorig jaar opgeblazen. Rusland bemoeit zich ook actief met het opzetten van een werkende bestuursstructuur en de normalisering van het economische leven.


Maar dat valt niet mee. Onderzoeksjournalisten van non-profitorganisatie The Black Sea hebben berekend dat de rebellen sinds maart 2014 meer dan vijftig staatsmijnen hebben gestolen en ontelbare binnen- en buitenlandse bedrijven hebben geplunderd. Alle banken in de Donbass zijn in de zomer van 2014 gesloten. De enige bank die werkt is de nieuwe ‘Republikeinse Centrale Bank’ van de opstandelingen zelf.

Het midden- en kleinbedrijf in de Donbass is geruïneerd, maar de grote fabrieken van oligarchen als staal- en steenkoolmagnaat Rinat Achmetov zijn goeddeels ongemoeid gelaten. De grote jongens onderhandelen buiten de rebellen om rechtstreeks in Moskou met een functionaris uit de presidentiële administratie, schrijven de journalisten van The Black Sea. Maar ook de grote bedrijven hebben enorme schade geleden. Een aantal militaire fabrieken is met apparatuur en personeel naar Rusland

Ruslands project is mislukt: de opstand heeft zich niet uitgebreid en 60.000 Oekraïense troepen hebben het rebellengebied hermetisch afgesloten

Wie heeft er nu gewonnen in de Donbass? Ruslands project is mislukt: de opstand heeft zich niet uitgebreid en 60.000 Oekraïense troepen hebben het rebellengebied hermetisch afgesloten. Maar het conflict met Rusland kost de Oekraïners veel geld. Toen het vrijhandelsverdrag met Europa op 1 januari 2016 van kracht werd, verbrak Rusland alle economische banden met Oekraïne.

Dat hakt erin: meer dan een kwart van de Oekraïense export ging voor het verdrag naar Rusland. Maar Rusland schiet zich ook in eigen voet: de Russische landbouw is nog lang niet in staat die import te vervangen met producten van eigen bodem.

De grote verliezer is de bevolking van de republiekjes, die economisch niet levensvatbaar zijn.

Intussen onderhandelen de Russen met de Amerikanen over de toekomst van het gebied.

In april moeten er verkiezingen worden gehouden in de volksrepublieken, maar Oekraïense partijen mogen van de rebellen niet meedoen. Wel eisen ze een eigen leger- en politiemacht, zelfstandige economische banden met Rusland en zetels in het Oekraïense parlement. Die eisen zijn voor Kiev onacceptabel. Moskou beschuldigt de Oekraïense regering daarom van schending van het bestand. In ruil voor concessies in het Midden-Oosten willen de Russen opheffing van de westerse sancties. Door de spectaculaire daling van de olieprijs staat Rusland inmiddels zelf aan de rand van een economische crisis. De eerste volksopstootjes hebben al plaatsgevonden. En in de Donbass nemen de schendingen van het bestand intussen weer onrustbarend toe.

Pro-Kremlin-rally bij het monument van de Rode Soldaat in Stavropol op 18 maart 2014. Beeld: ANP

Oekraïne beter leren kennen?

In Oekraïne is alle hoop op de burgers gevestigd Wat is dat eigenlijk voor land, waarover we ons dit voorjaar in een referendum mogen uitspreken? Ik stel jullie de komende maanden voor aan Oekraïne en de Oekraïners. Vandaag in deze serie: de burgers die het heft in eigen hand hebben genomen. Lees het verhaal van Laura Starink hier terug Corruptie houdt Oekraïne in haar greep. Maar er is hoop Wat is dat eigenlijk voor land, waarover we ons dit voorjaar in een referendum mogen uitspreken? Ik stel jullie de komende maanden voor aan Oekraïne en de Oekraïners. Vandaag in deze serie: de invloed van corruptie op Oekraïne (en wat men eraan probeert te doen). Lees het verhaal van Laura Starink hier terug