Het is een taaie PvdA-traditie: verwikkeld zijn in zelfstrijd. Ze kunnen het niet laten. En opnieuw hopen de sociaaldemocraten van de nood een deugd te maken. Interne strijd is hun favoriete middel om de boodschap uit te dragen. Welke boodschap? Daar hopen ze onderweg achter te komen.

Maar eigenlijk gaat het om de oervraag: is er nog wel plaats voor de sociaaldemocratie? En, niet minder schrijnend: is er nog een achterban die een rol voor de PvdA ziet? Wie vertegenwoordigen deze leiders in de dop?

Voor een regeringspartij is het vrij ongebruikelijk zulke levensvragen te stellen. Stel dat de VVD zich maandenlang hardop afvroeg of er toekomst was voor het liberalisme. En of er klanten voor zijn.

De situatie is voor de PvdA dan ook aanzienlijk nijpender dan voor de partij van de premier. Na de onverwacht mooie verkiezingsuitslag van 2012 (38 zetels) en de plotselinge vorming van een coalitie met de VVD ging het snel bergafwaarts met de kiezersgunst. De PvdA is tot nu toe nog geen moment uit dat dal geklommen.

Flitsleden stemmen mee

Om het wonder een nieuwe kans te geven organiseert partijvoorzitter Hans Spekman nu een lijsttrekkersverkiezing. Maandag wordt bekendgemaakt wie daaraan mee mogen doen. Vijf leden hebben zich gemeld: de Kamerleden en vicepremier en twee mannen van buiten het Haagse circuit: uit Ridderkerk en uit Deventer.

De komende dagen vindt een curieus soort hocus pocus plaats, althans voor een democratische verkiezing: een adviescommissie spreekt met de liefhebbers en toetst hen aan allerlei criteria, zoals deze: ‘Voor de lijsttrekker geldt uitdrukkelijk dat hij of zij een sociaaldemocraat in hart en nieren is en een aansprekende persoonlijkheid met grote politieke ervaring, nationaal en internationaal.’

Die formulering geeft ruimte om outsiders te weren. Dat zou jammer zijn; uit de provincie – mag dat woord nog nu allochtoon ook niet meer kan? – zijn altijd nuttig. Het partijbestuur beslist in de binnenkamer welke van deze sollicitanten ook echt kandidaat-lijsttrekker mogen zijn. Voor het Haagse trio is dat niet zo spannend. De twee kandidaten uit de rest van Nederland wachten vol spanning af.

Alle gepolste vrouwen hebben voor de ongewisse eer bedankt

De interne race, die volgende week echt van start gaat, moet 7 december leiden tot de uitverkiezing door de leden (inclusief mensen die voor 2 euro flitslid werden) van de man die de PvdA naar de Kamerverkiezingen leidt. 100 procent zeker een man, ja.

Een vrouw zit er niet tussen de kandidaten. Er zijn verschillende vrouwen gepolst, leden en niet-leden van de PvdA, zo hoog was de nood, maar allen hebben voor de ongewisse eer bedankt. De partij heeft geen vriendelijk zelfbeeld, daar waren betrokkenen zich van bewust. Of zij konden het gevoerde beleid niet uitleggen.

Met het programma hielden de kandidaten zich niet bezig

De uiteindelijk door de leden gekozen lijsttrekker gaat straks campagne voeren op grond van het ontwerp-verkiezingsprogramma dat eind oktober werd gepresenteerd. Het wordt op een congres begin volgend jaar officieel vastgesteld. Na hevig debatteren en amenderen wordt het meestal betrekkelijk ongeschonden aangenomen.

In een logische omgeving zou je misschien eerst vaststellen wie met welke ideeën de partij gaat leiden. Om de winnende ideeën vervolgens in een verkiezingsprogramma te verwoorden. De nieuwe lijsttrekker, die zijn stempel op die tekst heeft kunnen drukken, kan het daarna met overtuiging uitdragen.

Hoe dat straks bij de PvdA gaat, weet niemand. Als er een lijsttrekker komt die weinig opheeft met de post-multiculturele strekking van het document, dan zal hij er van wegschaatsen. Of het er zo min mogelijk over hebben. Dat zou teleurstellend zijn voor die leden en mogelijke kiezers die juist hoop putten uit de wat meer sociaal-maatschappelijke koers die het belichaamt.

Het programma is opgesteld door een commissie onder leiding van oud-staatssecretaris, -fractievoorzitter en -commissaris van de Koningin Wim Meijer. De kandidaat-lijsttrekkers hebben er nauwelijks een bijdrage aan geleverd. Zij waren te druk met het overwegen en voorbereiden van hun eigen gooi naar het lijsttrekkerschap. Allemaal hebben zij een kwieke website met een meer of minder uitgewerkt kernprogramma.

Alsof het om winkeltjes binnen de partij gaat. De kandidaat-kandidaten lijken wel onafhankelijke franchisenemers die het logo van het hoofdkantoor huren, maar voorlopig een eigen productlijn in de markt zetten.

Intussen is het officiële concept-verkiezingsprogramma een weeskind dat nog door niemand is geadopteerd. Het wordt interessant om te zien welke franchisers de volgende weken met het nieuwe partijprogramma optreden, en wie het liever bij zijn eigen subprogramma houdt.

Voor Diederik Samsom bijvoorbeeld is het lastig voluit een programma te verkopen dat nauwelijks in het verlengde ligt van het beleid van Rutte II. Samsom verdedigt het in alle zaaltjes vol overtuiging dat het kabinet het land door economisch zwaar weer heeft geloodst.

Hij was mede-opsteller van het regeerakkoord en heeft er alles aan gedaan de coalitie overeind te houden. Zijn verhaal is dat de PvdA het land regeerbaar heeft gehouden en erger heeft voorkomen dan wanneer de VVD of een rechtse coalitie aan de knoppen had gezeten. En ja, dat had hij allemaal beter moeten uitleggen tijdens de zware jaren. Maar nu gaat het beter.

Het programma lijkt Asscher goed te passen

Het programma dat Meijer en de zijnen op basis van talloze gesprekken en concepten schreven, ziet de taak van de sociaaldemocratie minder economisch, en veel meer in het helen van de Nederlandse samenleving. Verbondenheid herstellen en creëren door de mensen die zich niet aangesloten voelen er weer bij te halen. Via onderwijs, via werk, via de woonomgeving.

Consequenties van dat beleid zijn het terugschroeven van de marktwerking in de zorg, het drastischer tegengaan van de ruwe kanten van de flexibele arbeidsmarkt, het zwaarder belasten van grotere inkomens en vermogens. Niet vanwege de oude gelijkheidswens, maar om een verscheurd land te repareren. Verbinding als noodzaak.

Het programma ziet verbinding als noodzaak

Deze overtuiging ligt meer in het verlengde van het van de denktank van de PvdA, de Wiardi Beckman Stichting (WBS). Dat bracht de moeizame levens in kaart van velen die geen vaste baan hebben en onzekerheid op alle fronten ervaren als het nieuwe normaal, of hun werk platgedrukt zien worden door oprukkende bureaucratisering.

Als voorzitter van het curatorium van de WBS heeft Lodewijk Asscher dat project altijd gesteund, zonder er als minister van Sociale Zaken veel naar te verwijzen. Het ontwerp-verkiezingsprogramma zou hem daardoor meer kunnen passen dan Diederik Samsom, die sterk heeft ingezet op het gezond maken van de economie, volgens de recepten waarin hij niet sterk van mening verschilt met de VVD.

Hoe het programma de andere drie past is een grotendeels onbeantwoorde vraag. De twee buitenstaanders willen meer naar links. Monasch vraagt zich af: ‘Worden er wel voldoende morele en fysieke grenzen gesteld aan wat wij met elkaar willen en kunnen accepteren in ons eigen land en in de wereld om ons heen?’ Hij wil de traditionele achterban meer vertegenwoordigen en komt al doende ook weleens dichter bij SP en PVV uit de bocht.

De tijd voor bezinning raakt zoek

En allemaal zullen zij met hetzelfde verkiezingsprogramma moeten werken. De cynische uitleg is natuurlijk: het doet er allemaal weinig toe, de verkiezingen worden in de slotfase beslist door de populariteit van één of twee kopstukken. Wat zij al aan principes meebrengen wordt in coalitie-onderhandelingen geruild tegen de wensen van de toekomstige partners. Zeker met vier of vijf partijen blijft er van de eigen beginselen weinig over.

Allemaal tot op grote hoogte waar, maar het maakt nogal wat uit wat de Chef Verkoop straks in de etalage legt en waar hij achter de toonbank over begint. Naarmate de campagnes aan temperatuur winnen, raakt de tijd voor bezinning zoek. Het lastige is dat tussen de verkiezingen ook niemand zin heeft in diepgaande bezinning. Asscher en Samsom willen besturen. De andere drie zijn het felst op een andere, herkenbaarder sociaaldemocratische PvdA. Zij krijgen een maand om dat debat open te breken. Áls zij kandidaat mogen zijn.

Voorlopig heeft alleen die commissie-Meijer, die hard heeft gewerkt aan een verkiezingsprogramma, de tijd gehad echt na te gaan wat sociaaldemocratie nog zou kunnen voorstellen in deze eeuw. Die commissie kwam tot de slotsom dat hét urgente probleem de tweedeling is. Niet simpel hoog-laag opgeleid, wel-geen werk, veel-weinig inkomen, maar het verschil tussen mensen die meedraaien in de Nederlandse samenleving en de honderdduizenden die dat niet doen.

Dat betekent ook het opnieuw verankeren van publieke taken die – met medewerking van de PvdA – zijn zoekgeraakt in een niemandsland tussen markt en overheid.

Het programma is niet uitvoerig over de steeds breder geuite twijfel aan ons vertegenwoordigend democratisch stelsel. PvdA-interim-burgemeester van Vlaardingen Bert Blase krijgt met zijn impliciet steun. Het PvdA-programma pleit voor experimenten met vernieuwing van de democratie. Maar de summiere zinnen stralen niet de urgentie uit die een aantal gemeentelijke activisten drijft die al aan de slag zijn en straks van Den Haag geen coalitieakkoord maar een burgerakkoord verlangen.

De meest succesvolle lijsttrekker van de PvdA wordt hij die kans ziet de bestuurlijke werkelijkheid – begrotingstekorten, vluchtelingen, weer een referendum over een handelsakkoord – te combineren met de roep om meer veiligheid én betrokkenheid van burgers die in de oceaan van modernisering ronddobberen op het wrakhout van de verzorgingsstaat.

Op de hoogte blijven van de verhalen van Marc? Marc Chavannes zoekt voor De Correspondent naar democratische politiek die werkt. Wil je op de hoogte blijven van zijn publicaties? Geef hier je e-mailadres op om je op te geven voor zijn nieuwsbrief. Meld je hier aan

Meer over de PvdA?

Podcast: Dit is het ware probleem van de PvdA (en de sociaal-democratie) Bij de PvdA is het rumoerig aan de vooravond van Prinsjesdag. Hoogleraar arbeidsverhoudingen Paul de Beer schetst de toekomst van de sociaal-democratie. Luister de podcast van Lex hier terug Mijn generatie durft weer links te zijn (en stemt dus geen PvdA) De aanwijzingen stapelen zich op: de jeugd is weer links aan het worden. Van de opkomst van Bernie Sanders in de VS en Jeremy Corbyn in Engeland tot de bezetting van het Maagdenhuis in Nederland en de Nuit Debout-protesten in Frankrijk - het wijst allemaal in dezelfde richting. De tijd van de Generatie Nix komt ten einde. Lees het verhaal van Rutger hier terug