Beste,

In schreef ik over Pizzagate en The Storm, twee complottheorieën die zijn voortgekomen uit de krochten van het imageboard Beide theorieën zeggen dat de Democraten in de VS, onder wie de Clintons, deel uitmaken van een pedoseksueel genootschap.

Ik wil laten zien hoe dit soort complottheorieën voor politieke doeleinden worden ingezet en wat de rol van sociale media daarin is. Met onze ontwerper Leon de Korte werk ik daarom aan een reconstructie van het bizarre Pizzagate.

Onlangs sprak ik met sociaal psycholoog Jan-Willem van Prooijen, die met politicoloog André Krouwel (beide werkzaam aan de Vrije Universiteit in Amsterdam) heeft gedaan naar de relatie tussen het geloof in complottheorieën en de mate van politiek extremisme. Een aantal inzichten die in het onderzoek worden genoemd zijn:

  • Aanhangers van extreemlinks én -rechts zijn meer ontvankelijk voor complottheorieën dan wie in het politieke midden zit.
  • De kracht van de politieke overtuiging heeft meer voorspellende waarde of iemand in een complottheorie gelooft dan de inhoud van de politieke overtuiging, oftewel het maakt niet zozeer uit wát je gelooft, maar dát je gelooft.
  • Zowel links- als rechtsextremisten wantrouwen iedereen die niet bij de groep hoort.
  • Geloof in complottheorieën komt vaak voort uit onzekerheid over de wereld, maar paradoxaal genoeg leidt die onzekerheid juist tot een sterkere overtuiging van het eigen gelijk - ook wel compensatory conviction genoemd. Noem het maar overcompensatie.
  • Ook is er sprake van crippled epistemology, een permanent wantrouwen tegen wat als waarheid wordt gepresenteerd. Alleen informatie uit de eigen groep wordt nog vertrouwd, wat leidt tot informatiebubbels.

We zoeken nu een aantal interessante voorbeelden waarin we het complotdenken bij extreemrechts en -links terugzien. Het liefst complottheorieën die zijn gepolitiseerd, zoals Pizzagate en The Storm, en waarbij sociale media een belangrijke rol spelen. Dat is extra moeilijk, omdat het lastig is de scheidslijn te trekken tussen complottheorieën (een oprecht geloof) en bijvoorbeeld fake news (doelbewust verspreid om politieke redenen, dan wel in alle onschuld gedeeld). De intentie is belangrijk, van degene die de theorie bedenkt (oprecht) en degene die de theorie verspreidt (misschien deels erin gelovend, maar zeker met een bepaald doel).

Welke theorieën vind je op rechts?

Ter rechterzijde is er een aantal complottheorieën te vinden dat voor politieke doeleinden wordt ingezet.

  • Het idee van cultureel marxisme, oftewel dat er een vooropgezet links plan bestaat om via media, kunst, onderwijs en allerlei instituties de samenleving langzaam naar links te trekken. Dit idee is wijdverspreid: vorige zomer was er ineens weer veel aandacht voor. Lees bijvoorbeeld in De Groene dat het complotterige aan deze theorie schetst en de troebele bron waaruit ze voorkomt.
  • Het idee van Eurabië, lange tijd door Wilders gepropageerd. Deze theorie komt voort uit de waanbeelden van schrijfster Bat Ye’or en behelst, grof gezegd, dat enkele Europese regeringsleiders het op een akkoordje hebben gegooid met leiders in het Midden-Oosten om in ruil voor onder andere olie de deur open te zetten voor moslimimmigranten die zich hier als een soort vijfde colonne kunnen vestigen. Als je meer over deze theorie wilt weten, lees dan van Matt Carr.
  • De rapefugees, vekrachtende vluchtelingen, die met oud en nieuw in Keulen (2016) duizenden vrouwen zouden Vooral hier zie je een grote rol weggelegd voor sociale media, manipulatie van beelden, de verbinding met andere complottheorieën en politisering. Tijdens de Duitse Bondsdagverkiezingen verspreidde het rechts-radicale Alternative für Deutschland bijvoorbeeld meerdere memes over rapefugees, waarvan sommige in kringen van complotdenkers waren gemaakt.

Complottheorie of fake news? Deze afbeelding heeft in ieder geval een giftige oorsprong.
Complottheorie of fake news? Deze afbeelding heeft in ieder geval een giftige oorsprong.

  • Een voorbeeld van een complottheorie die volgens mij niet is gepolitiseerd, is de in juni 2017. Een chauffeur werd onwel en reed enkele voetgangers aan. Via sociale media en in enkele rechtse media werd echter al snel verkondigd dat de Amsterdamse politie mogelijk een aanslag in de doofpot probeerde te stoppen: de chauffeur was een moslim, camerabeelden bleken niet beschikbaar en politieagenten zouden zelf al hun twijfels hebben over de motieven van de chauffeur.

Maar wat gebeurt er aan extreemlinkse zijde?

Extreemlinkse theorieën gaan doorgaans over internationale kapitalistische kongi’s: bankiers die landen doelbewust kapotmaken om er geld aan te verdienen, oliebedrijven die overheden ervan overtuigen oorlogen te starten om zakelijke belangen veilig te stellen. Ook vind je geregeld antisemitische complottheorieën bij extreemlinks: de internationale financiële elite is in de ogen van sommige complotdenkers joods.

Ik ben echter op zoek, tot nu toe vergeefs, naar extreemlinkse theorieën die de laatste jaren echt veel invloed hebben gehad, die politieke doelen hebben bereikt en/of die beleid hebben veranderd. Daarom bij deze een oproep aan jullie: welke extreemlinkse complottheorieën kennen jullie? De voorwaarden zijn dus:

  1. Het is een complottheorie.
  2. De theorie is gepolitiseerd.
  3. Het is niet per se fake news of propaganda, er moet sprake zijn van een echt geloof door degene die de theorie heeft ontwikkeld.
  4. De rol van sociale media is doorslaggevend in de verspreiding ervan.

Ik ben benieuwd naar jullie kennis en geheugen.

Dan nog iets over het rassenverhaal

Tot slot nog aandacht voor dat Thomas Oudman en ik schreven over de onzin van rassenleer. Er kwamen veel reacties op (als ik dit schrijf tel ik er meer dan driehonderd) en het is me nog niet gelukt ze allemaal te lezen. In ieder geval hartelijk dank daarvoor! We hebben een update van het verhaal in voorbereiding, waarin we op een aantal vragen van lezers ingaan en enkele onduidelijkheden zullen wegnemen.