Dit is grensbewaking anno 2018: creëer onderweg een hel, zodat migranten massaal terug naar huis willen

‘Moet ik echt niet bij de passagiersterminal zijn?’ De taxichauffeur vraagt het wel drie keer. ‘Wat is dit nu voor plek om iemand af te zetten?’ bromt hij. De Hajj Cargo Terminal van het Murtala Muhammed International Airport ligt aan een onverlichte snelweg in de stadsjungle van Lagos, achter een gigantische betonnen poort. ‘Hoogst ongebruikelijk’, moppert de chauffeur, ‘helemaal ’s nachts.’

Toch wil ik deze poort door, het asfalt van de landingsbaan op, een hangar in. Op naambordjes van de buren lees ik DHL, Aviance Import, Cargocreed Services Nigeria.

Poststukken, dozen en pallets – daar worden deze hangars doorgaans mee gevuld. Maar de vlucht die ik hier vanavond opwacht, heeft geen gebruikelijke lading.

De vracht op deze vlucht bestaat uit 160 mensen.

160 Nigeriaanse migranten, die door de Sahara reisden op weg naar Europa maar niet verder kwamen dan de kusten van Libië. Deze vlucht brengt hen onverrichter zake terug naar huis.

Retour afzender, betaald door de Europese Unie.

Sinds begin dit jaar heeft de EU al 46 van dit soort chartervluchten uit Libië naar Nigeria gefinancierd, met aan boord in totaal 8.521 mensen. Vanavond mag ik een aankomst bijwonen.

Deze vluchten zijn het nieuwste hoofdstuk in het Europees migratiebeleid – met de EU in de rol van duivel én verlosser. Dit is grensbewaking anno 2018.

Rijen en rijen plastic stoeltjes in de hangar

Naast de hangar waarin ik wacht, staat een klein gebouwtje dat opvalt door de frisse verf: de EU zette het in 2016 neer als aankomsthal voor migranten die niet in Europa mogen blijven. Uitgeprocedeerde asielzoekers, opgepakte illegalen.

Op de hoeveelheid terugkeerders uit Libië die er inmiddels landen, is dit gebouwtje met enkele rijen wachtkamerstoelen niet berekend. Vandaar dat in de hangar nu vele rijen witte plastic stoeltjes staan opgesteld.

Mensen in fluorescerende hesjes rennen af en aan, een ambulance zwaait met haar lichten, een brandweerwagen probeert via een smalle opening in het hek de landingsbaan op te navigeren. Het geluid van de motoren is oorverdovend als de kist op zo’n tweehonderd meter voor de hangar tot stilstand komt. Ik loop op het toestel af.

Net uit Libië teruggekeerde migranten staan in de rij in Lagos om door Nigeriaanse ambtenaren te worden onderzocht, 5 december 2017. Foto: Pius Utomi

Een voor een stappen ze uit: 153 mannen en zeven vrouwen

Er wordt een trap vastgekoppeld, de voorste deur draait open. Direct daalt een gistende zweetlucht uit de cabine neer.

De krioelende hulpverleners komen als bij toverslag tot stilstand. Iedereen staart, zoals vlak voor een beslissende penalty.

En dan stappen ze een voor een uit: 153 mannen en zeven vrouwen.

Maanden deden ze over de heenreis. Weken in laadbakken van vrachtwagens, over duizenden kilometers zand. De terugreis is een kwestie van enkele uren. Aan het eind van de middag is het vliegtuig vertrokken uit Tripoli. Om 21:30 uur stappen ze hier in Lagos het hete asfalt op.

Allemaal dragen ze hetzelfde gedoneerde uniform: een grijs of donkerblauw Adidas joggingpak, witte gympen. Ze doen me denken aan atleten die terugkeren van een toernooi waar ze verpletterend zijn verslagen.

De krioelende hulpverleners komen als bij toverslag tot stilstand. Iedereen staart, zoals vlak voor een beslissende penalty

Sommigen dragen een tas, de meesten klemmen een doorzichtige plastic hoes zonder hengsels onder hun arm. Ik zie overal dezelfde items: Colgate tandpasta, een roze stuk zeep, een blauwe kam.

Onderaan de trap nemen ambtenaren van het ministerie van Gezondheid hun temperatuur op. Het rode lichtje uit het apparaat lijkt op de scanner bij een kassa.

De meeste mannen duiken weg in hun capuchon zodra ze de felle lampen van een filmploeg onderaan de trap zien. Eén man trekt zich er niets van aan en valt op zijn knieën. Hij kust de grond. Hij slaat een kruis.

‘Vrijwillig’ terugkeren uit de Libische nachtmerrie

Deze migranten keren terug onder toezicht van de International Organization for Migration (IOM), de VN-organisatie die over migratie gaat. ‘Begin dit jaar was onze doelstelling 3.800 Nigeriaanse migranten te repatriëren over een periode van drie jaar’, zegt Abrham Tamrat, hoofd Migratiemanagement bij IOM in Nigeria. ‘Nu hebben we al meer dan het dubbele aantal mensen teruggevlogen, en we zitten nog altijd in jaar één! Het is een krankzinnige toename vergeleken met eerdere jaren.’

De IOM runt al decennia een programma onder de noemer Assisted Voluntary Return and Reintegration. Als je als migrant, waar ook ter wereld, terug naar huis wil, maar daar geen geld voor hebt, kun je bij IOM aankloppen. Zij bieden je dan vervoer plus hulp om weer te aarden in je thuisland.

Kernwoord is voluntary: vrijwillig. De migranten op deze vlucht kozen zelf voor terugkeer.

Een interessant verdienmodel in de Libische chaos is het oppakken van Afrikaanse migranten

Hoe waarachtig die ‘vrijwillige’ keuze is, dat is de vraag. Libië, waar de migranten vastzaten, is sinds de verdrijving van dictator Moammar Kadhafi in 2011 een explosief mierennest van gewapende groepen, zonder centraal gezag. Een interessant verdienmodel in deze chaos is het oppakken van Afrikaanse migranten. De migranten komen pas vrij als hun families op de proppen komen met duizenden dollars aan losgeld dat, om nog enige schijn van beschaving op te houden, borgtocht wordt genoemd.

‘Een Libische man zei dat hij me naar Europa kon helpen’, zegt Jeff (24), die met een grijns van oor tot oor uit het vliegtuig stapt. Zijn lach verdwijnt als hij verder vertelt: ‘Ik stapte in zijn auto, we reden 45 minuten. Toen ik vroeg waar we precies heen gingen, zei de man: “Kop dicht, je staat onder arrest.” Hij bracht me naar de gevangenis.’

Over de verschrikkelijke omstandigheden in Libische detentiecentra is al vaak bericht. Martelingen, verkrachtingen, moderne slavernij – opgepakte migranten leven er een nachtmerrie.

Jeff: ‘Ze stopten ons in een piepkleine cel met veertig mannen. Je moest staand slapen, zo weinig ruimte was er. Het was bloedheet, als in een oven. Er was geen telefoon om iemand te bellen. We werden elke dag geslagen. Twee maanden zat ik daar voordat IOM langskwam.’

Een gewonde terugkeerder wordt een ambulance in geholpen na aankomst in Nigeria, 5 december 2017. Foto: Pius Utomi

Na drie maanden zonder daglicht toch maar terug

Vlak voor de hangar laat een man plots zijn joggingbroek zakken. Hij draagt geen ondergoed. Hij zwaait zijn armen wild in het rond, schreeuwt. Huilt. Hij verzet zich wild als twee verplegers hem proberen mee te nemen. Later op de avond, als iedereen weg is, zie ik hem in een ambulance zitten. Hij heeft last van paranoia, zegt een van de verplegers. ‘Hij is doorgedraaid daar.’

Stuk voor stuk vertellen deze migranten vergelijkbare gruwelverhalen. De meesten zaten maanden in Libische detentiecentra, soms meer dan een jaar. Ze zijn geslagen met zwepen. Sommigen zijn verkracht. Een vrouw is in haar voet geschoten, ze toont een groot, rond litteken. Een man is doof aan één oor omdat de bewakers expres een geweer naast zijn slaap afschoten. Iemands trommelvliezen zijn ‘voor de grap’ doorgeprikt. Een man heeft een geamputeerde hand.

Een man met korte dreads roept luid: ‘Een ander woord voor Libië is wickedness!’

Richard (31), lang, dun, met hangende oogleden en kleine tribale littekens op zijn wangen, bracht anderhalf jaar door in Libië. Tot vier keer toe stapte hij vergeefs op een boot naar Europa. Twee keer werd hij opgepakt. De eerste keer wist zijn familie de borgtocht van zo’n duizend euro op te hoesten. De tweede keer besloot hij na drie maanden in een cel dat hij niet langer kon leven zonder daglicht. ‘Dus toen ze weer kwamen vragen wie er terug wilde naar Nigeria, heb ik ja gezegd’, zegt hij met afgewende blik.

Alles om overvolle rubberbootjes te voorkomen

‘In Libië hebben we te maken met een humanitaire crisis’, zegt Ibrahim Farinloye van het Nigeriaanse National Emergency Management Agency. ‘Dat we deze mensen de mogelijkheid bieden om terug te keren, is een humanitaire daad.’

Hij heeft natuurlijk gelijk. Door deze vluchten te financieren, biedt de EU migranten letterlijk een ticket uit de Libische hel.

Maar het perverse is: die hel is mede door de EU gecreëerd.

In haar pogingen om het aantal migranten dat de Middellandse Zee oversteekt terug te dringen, heeft de EU steun gezocht bij de Libische autoriteiten. Alles om minder migranten op zee de dood in te jagen, zegt de EU. Alles om het aantal migranten binnen de EU tot een minimum te beperken, zeggen critici.

De EU stopte miljoenen in de gevangenissen waar ze nu de reddende engel speelt

De deal is simpel: Libië houdt migranten voor de EU tegen. Op zee, maar in steeds grotere mate ook op het land. Zo stopte de EU onder meer 136 miljoen euro in het opleiden en uitrusten van de Libische kustwacht en de bouw van gevangenissen om migranten vast te houden.

In diezelfde gevangenissen speelt de EU nu dus de reddende engel.

De migranten weten dit donders goed (al maken zij vaak geen onderscheid tussen de EU en de VN). De Libische kustwacht wordt door velen de ‘VN-politie’ genoemd. ‘De VN huurt Libiërs in om kustwacht te spelen zodat ze ons kunnen deporteren’, zegt Richard.

Hallo! We proberen jullie te helpen!

Binnen, in de hangar, is een route langs plastic tuinmeubilair uitgezet. Eerst de registratietafels van de immigratiedienst, dan de VN-organisatie voor migratie IOM en de overheidsorganisatie tegen mensenhandel. Verderop de uitdeeltafels: een warm bakje jollofrijst, een flesje water, een Nokia 105 met simkaart en een envelop met zo’n veertigduizend naira. Wie medische hulp nodig heeft, kan achterin nog langs bij de verplegers.

De fluorescerende hesjes zitten er klaar voor – maar de terugkeerders zijn nog niet van plan een rij te vormen. Een man begint het Nigeriaanse volkslied te zingen, al snel doet de hele groep uit volle borst mee. ‘One nation bound in freedom...’ Ergens halverwege verandert het lied van een viering in een protest.

‘Ik ga me niet zomaar registreren!’ roept een man.

‘Wie zijn jullie? Waarom moeten we onze vingerafdrukken aan jullie geven?’ schreeuwt een ander.

De lege, neergeslagen blikken veranderen in agressieve, vurige ogen. De hulpverleners weten niet wat ze ermee aan moeten.

‘Meneer, gaat u alstublieft weer in de rij staan.’
‘Waarom zijn we hier?!’
‘We moeten jullie registreren.’
‘Hoeveel geld krijgen we?’
‘Meneer, gaat u naar achteren.’
‘Raak me niet aan!’
‘We kunnen zo niet blijven leven!’
‘Laat me met rust!’
‘We hebben te veel geleden, te veel!’

Een man met een klein, rechtopstaand staartje begint te scanderen. ‘Wat willen we?’ De menigte buldert: ‘Empowerment! Empowerment! Empowerment!’

Volgens een Nigeriaanse hulpverlener is dit de eerste keer dat zoiets gebeurt. Maar erg gek is het niet, lijkt me, dat iedereen opgefokt is. Vanochtend zaten deze mannen nog gevangen.

Ik hoopte dat ik mijn dochtertje ooit naar Disneyland kon meenemen

Samuel (50) zit op een blok beton, een beetje van de groep verwijderd. ‘Dit heeft toch geen zin…’, zucht hij. Hij heeft een master Internationale Betrekkingen, maar kwam in Nigeria al jaren niet aan de bak. Daarom besloot hij zijn huis te verkopen en het erop te wagen. ‘Ik hoopte dat ik in Europa kon promoveren. En dat ik mijn dochtertje ooit kon laten overkomen en meenemen naar Disneyland. Ik heb nu geen dak boven mijn hoofd, ik weet niet wat ik straks ga doen.’

Er wordt een megafoon gebracht, die met een keiharde piep aanschalt. ‘Jullie zijn net uit Libië gekomen, we zullen jullie vanavond…’ De stem verdwijnt in het geronk van een Ethiopian Airlines-vrachtvlucht die in de hangar naast ons probeert te parkeren. De menigte scandeert de naam van de Nigeriaanse president: ‘Buhari! Geef ons banen!’

De man met de megafoon doet zijn best. ‘Hallo! We proberen jullie te helpen! Zodat jullie kunnen uitrusten! En terug kunnen naar jullie familie.’

‘Ik heb geen familie!’ schreeuwt iemand van achter in de groep. ‘Wat gaan jullie voor ons doen?!’

Nigeriaanse ambtenaren screenen 150 migranten uit Libië op de internationale luchthaven Murtala Mohammed in Lagos, 5 december 2017. Foto: Pius Utomi

Dit geld is bedoeld om de oorzaken van migratie aan te pakken

De mannen schreeuwen om banen, kansen, empowerment. Juist daarom zijn ze aan de tocht naar Europa begonnen.

Neem Cyril, die twee maanden geleden met zijn vrouw op weg ging. Hij staat nu alleen op het vliegveld. Zijn vrouw raakte hij kwijt in Libië, hij heeft geen idee of ze nog leeft. ‘De Nigeriaanse overheid weet niet hoe ze een land moet organiseren. Er is geen werk hier, niks. Hoe ga je je kinderen dan een beter leven geven?’

En hierin schuilt de ultieme ironie. Deze chartervluchten uit Libië worden gefinancierd uit een pot geld die bedoeld is om potentiële migranten een betere toekomst in eigen land te bieden: het EU Emergency Trust Fund for Africa (EUTF). Uit dat fonds krijgt de IOM geld om haar bestaande terugkeerprogramma uit te breiden.

Op papier heeft deze pot geld als doel de grondoorzaken van migratie te helpen wegnemen. Preventie dus: voorkomen dat mensen de Sahara doortrekken. De EU zegt met het geld banen te creëren, smokkelnetwerken aan te pakken en meer legale migratieroutes in het leven te roepen.

Maar op dit moment gaat 80 procent van het geld van het EUTF in Nigeria naar mensen die al waren vertrokken. Niet alleen de vluchten, ook re-integratieprogramma’s worden uit het EUTF betaald. Alle terugkeerders krijgen de ‘Getting Ready for Return’-training – drie dagen waarin ondernemerschap, samenwerken en traumaverwerking centraal staan. Wie een bedrijfsplan indient, krijgt bovendien startkapitaal.

Belangrijk werk, maar ook mosterd na de maaltijd.

Een moeder verlaat een gecharterd vliegtuig dat 150 migranten uit Libië terugbracht op de internationale luchthaven Murtala Mohammed in Lagos, 5 december 2017. Foto: Pius Utomi

Iedereen heeft het loeidruk met de terugkeerders

Abrham Tamrat van de IOM geeft dat direct toe: het meeste geld gaat nu niet naar de grondoorzaken van migratie. ‘Steun aan deze terugkeerders is ontzettend belangrijk, maar het zou onderdeel moeten zijn van veel meer preventieve maatregelen. Als we niet óók banen creëren, mensenhandelaren vervolgen, meer legale migratiemogelijkheden scheppen, dan heeft wat we nu doen geen enkele zin. Maar voor veel van die taken is op dit moment geen geld.’

De organisaties die hieraan zouden moeten werken, hebben het allemaal loeidruk met het grote aantal terugkeerders. Neem het nieuwe Migrant Resource Centre (MRC), dat de Nigeriaanse overheid met hulp van de IOM in Benin City heeft geopend. Doel van dit centrum is goede informatie verschaffen aan toekomstige migranten, bijvoorbeeld over studiebeurzen of visaprocedures. Maar vrijwel alle tijd van de MRC-staff gaat nu zitten in bijstand verlenen aan terugkeerders.

Aankomsten via de Middellandse Zee zijn gekelderd. Zo is migrantenleed grotendeels onzichtbaar gemaakt

Hoe zit het met de echte preventie, vraag ik me af? De aankomsten via de Middellandse Zee zijn gekelderd door onze steun aan Libië. Daarmee is het leed van de migranten grotendeels onzichtbaar gemaakt. Hebben Europese politici dan nog wel reden om extra geld voor banen of voor legale migratieroutes beschikbaar te stellen? Houdt de EU de Libische hel bewust in stand, omdat het goed uitkomt dat de migranten nu massaal ‘vrijwillig’ terugkeren?

Nieuwe problemen na de hangar

Op het vliegveld begint iedereen moe te worden. Sommige migranten wringen zich langs de schreeuwers richting de registratietafels. Ze willen naar bed.

Uiteindelijk vormt zich dan toch een rommelige rij, die langzaam langs de tafels schuift.

Ik ontmoet Kizito, die opvalt in zijn vergeelde bloemetjesoverhemd. Hij schrokt de rijst uit zijn bakje met twee vingers naar binnen. Een maand en twee dagen zat hij in de gevangenis, hij heeft het precies geteld. Zijn familie zal verdrietig zijn om hem te zien, denkt hij. ‘Ja, ook wel blij omdat ik nog leef. Maar vooral verdrietig omdat ik zoveel geld ben verloren met deze reis.’

Na de hangar wachten nieuwe problemen. Boze families, geldgebrek, trauma. En stigma. Terugkeerders – returnees – kan weleens het Nigeriaanse Woord van het Jaar 2018 worden. Een term die geen Nigeriaan vorig jaar nog kende, maar nu het onderwerp is van columns en talkshows, vaak op een negatieve manier. Nigeriaanse kranten koppen gerust ‘Embarrassing!’ bij een foto van een vlucht uit Libië.

Junior (18), een tengere jongen met hoge jukbeenderen, weet nog niet precies wat hij morgen gaat doen. Zijn vader betaalde zijn reis, maar overleed aan hartfalen toen hij in Libië was. Zijn moeder is al lang geleden doodgegaan. ‘Ik heb ergens in Lagos een oom. Zijn nummer heb ik niet, maar ik ga hem proberen te zoeken.’

Nigeriaanse kranten koppen gerust ‘Embarrassing!’ bij een foto van een vlucht uit Libië

Het zal nog zeker enkele maanden duren voordat deze mannen worden opgeroepen voor hun re-integratieprogramma. Want hoewel de IOM haar staff in Nigeria sinds december 2017 heeft verdrievoudigd, rent de organisatie alsnog achter de feiten aan. Tamrat: ‘Omdat de situatie in de Libische gevangenissen zo verschrikkelijk is, zijn we zo snel mogelijk begonnen migranten terug te vliegen, ook al moesten onze hulpprogramma’s nog worden opgezet. We zijn dus een inhaalslag aan het maken.’ Hij grimast: ‘Dat noemen we operationele uitdagingen.’

Cyril moet het allemaal nog zien gebeuren, die hulp. ‘Ze zeiden dat we naar huis moeten gaan, en dat ze na een tijdje contact met ons opnemen. Maar we zijn in Nigeria – we weten allemaal hoe moeilijk het is om je beloftes hier na te komen.’ Hij wijst op het kleine Nokia-telefoontje in zijn hand. ‘Maar dit waardeer ik enorm. Dit kan ik zien en vasthouden.’

De bagage van de 150 migranten die vanuit Libië terugkeerden naar Lagos, 5 december 2017. Foto: Pius Utomi

Na een laatste lift is het ieder voor zich

Na een paar uur schalt weer een stem via de megafoon door de hangar. Iedereen is geregistreerd, er staan witte bussen klaar. ‘We brengen jullie één nacht onder in een hotel’, galmt het. ‘Morgen kunnen jullie een lift krijgen naar een busstation.’ Daarna is het ieder voor zich.

Vlak voor de bussen vertrekken, stormt een van de migranten vanuit de rij op een brandweerman af. In drie seconden gaan er wel vijf emoties over diens gezicht: schrik, angst, woede, verbazing – en ten slotte blijdschap. ‘Wat?! Christian! You travelled out? Je leeft nog!’ De brandweerman en de migrant omhelzen elkaar. Ze blijken jeugdvrienden.

Als de bussen wegrijden is het één uur ’s nachts en blijf ik achter in een zee van plastic bakjes, nog vettig van de rijst.

De komende maanden wil ik de mannen die ik op deze vlucht ontmoette volgen. Ik zal ook zoveel mogelijk andere terugkeerders interviewen en kijken wat er met het EU-geld gebeurt.

Wil je op de hoogte blijven van mijn correspondentschap in Nigeria? Dat kan! Ik verstuur elke twee weken een mailtje waarin ik je op de hoogte houd van mijn werk, artikelen en onderzoek. Schrijf je hier in voor mijn nieuwsbrief