Hoe lang is 499 kilometer?

Zo gesteld, los van elke context, is het antwoord waarschijnlijk: verwaarloosbaar in het universum. Of: een stofje op het aardoppervlak.

Maar de context is hier cruciaal, want die 499 kilometer loopt van Muff in het noordwesten van Ierland tot Faughart in het noordoosten. En in de Ierse geopolitieke context is die 499 kilometer een kolossale afstand.

Natuurlijk, ook elders in de wereld, zoals het Midden-Oosten, zijn relatief kleine gebieden fel omstreden. Toch zijn er weinig andere voorbeelden van gebieden die in historisch, cultureel en politiek opzicht zo bol staan van symbolen als de grens die de Ierse Republiek scheidt van Noord-Ierland, een deel van het Verenigd Koninkrijk.  

Niet alleen een Brits-Iers verhaal

Het verhaal van de grens is niet alleen een Brits, maar ook een Europees verhaal. De grens is de enige landgrens tussen het Verenigd Koninkrijk en de rest van de Europese Unie, en daardoor in de brexitonderhandelingen: moet de grens op slot, of toch openblijven?

Europeanen die de Ierse kwestie willen doorgronden zouden allereerst moeten luisteren naar de stemmen van Ieren die opgroeiden tijdens de deling.

Toen het initiatief mij vroeg een verhaal te maken over Ieren die direct of indirect hun stempel drukken op Europa, dacht ik aan al die kunstenaars die kunnen vertellen wat ‘de grens’ met hen heeft gedaan en waar die 499 kilometer in hun kunst symbool voor staat. Zij laten zien welke kant Ierland – en dus Europa – opgaat of op zou moeten gaan.

De Border is een grens die door veel burgers nooit is erkend

De Border is zo diep verankerd in het Ierse taalgebruik en zo nauw verweven met de Ierse identiteit, dat vaak moeilijk is uit te leggen wat mensen ermee bedoelen. Het betreft hier een grens die door veel burgers nooit is erkend, want opgelegd door de Britten en dus onaanvaardbaar voor voorstanders van één Ierland.

Vaagheid hangt ook rond de periode van dertig jaar van ‘sektarisch geweld’, een typisch Ierse term voor de periode dat protestantse, pro-Britse elementen in het noorden en overwegend katholieke zuiderlingen elkaar naar het leven stonden. is de even simpele als vage term voor die periode uit het recente verleden.

Kinderen spelen buiten in het schemerdonker tussen twee hoge flats nabij de grens.
Flatgebouwen in een katholieke wijk in Belfast. Uit de serie ‘Themmuns’ van Jens Schwarz / INSTITUTE

Wat bracht ‘de grens’ terug?

Ik behoor tot een generatie Ieren aan weerszijden van de grens die is opgegroeid na de van Goede Vrijdag, voor mij een wonder van moderne diplomatie.

De akkoorden leken een luchtkasteel voor wie opgroeide in het Belfast van de jaren zeventig. Voor mij en honderdduizenden andere jonge Ieren is het akkoord inmiddels de realiteit, het geweld behoort sinds de ondertekening tot het verleden.

Maar de brexitcontroverse, die de Britse politiek verscheurt, bracht ‘de grens’ terug in het nieuws, en daarmee ook de herinneringen aan de tijd van de grimmige Border, bewaakt door het Britse leger. Terugkeer naar die tijd, als mogelijk gevolg van een harde Brexit, is voor velen op het eiland een nachtmerrie. 

Een regering in staat van verwarring

De terugkeer van ‘de grens’ in de Ierse culturele discussie zou minder angstwekkend zijn geweest als in Noord-Ierland protestanten en katholieken een succes hadden weten te maken van de machtsdeling zoals vastgelegd in het Good Friday Agreement. De afgelopen jaren echter verkeert de Noord-Ierse regering in een staat van

Het was in dit politieke vacuüm dat eerder dit jaar de beweging New IRA, een van de vele afsplitsingen van de IRA, de journalist doodschoot in Derry, of Londonderry zoals protestanten zeggen. De onmiskenbare vooruitgang betekent dus niet dat de spanningen zijn weggeëbd.

Over de Ierse deling is al veel gezegd en geschreven. Geschiedenis en politiek hebben de neiging het individu en de gemeenschap te veronachtzamen, maar cijfers en feiten alleen geven geen goed beeld van wat de Ierse deling werkelijk inhield, of van de nog dooretterende effecten van het sektarische geweld.

Een portret van een meisje in een boxschool.
Een boksclub in Tigernach, in een (pro-Ierse) republikeinse wijk in Belfast. Uit de serie ‘Themmuns’ van Jens Schwarz / INSTITUTE

Aan weerszijden van een harde grens

Op 14 juni kwam het album uit, een samenwerkingsproject van Ryan Vail en Eoin O’Callaghan (alias Elma Orkestra). Hun muziek is voornamelijk instrumentaal en elektronisch. Vail en O’Callaghan zijn Ierse musici die opgroeiden in plaatsen langs de grens in de jaren voor de akkoorden van Goede Vrijdag, de een in de Ierse Republiek, de ander in het noorden. Ze leefden dus aan weerszijden van een echte, harde grens. Het oversteken was altijd een grimmige aangelegenheid door de wachttorens en de zwaarbewapende Britse soldaten en Noord-Ierse politieagenten. 

Hun nieuwe album is een eerbetoon aan Ierland. O’Callaghan: ‘We doen een stap terug en kijken naar de wereld door een groothoeklens, zodat je beseft dat de grenzen onzichtbaar worden. Die streep op de kaart is geen dictaat dat aangeeft waar de schoonheid van de natuur begint of eindigt. De schoonheid trekt zich daar niets van aan. Wij vieren de schoonheid van dit eiland, ten noorden en ten zuiden van de grens.’

Met die nadruk op de grensoverschrijdende schoonheid raken Vail en O’Callaghan aan het gevoel van eenheid waarvan Borders is doortrokken. 

Symmetrie is een van de hoogtepunten op het bijna geheel instrumentale album. Het schildert Ierland in weelderige kleuren in een mix van oud en nieuw. Traditionelere arrangementen voor piano en violen gaan samen met de modernste elektronica.

Melodieën in combinatie met tijdloze harmonieën herinneren er heel toepasselijk aan dat de huidige bewoners van het eiland slechts een generatie zijn verwijderd van talloze anderen, in het verleden en in de toekomst.

Een groepje Katholieke voetbalsupporters die Celtic Glasgow aanhangen kijken een wedstrijd tegen de lokale Protestantse Linfield club, Belfast.
Katholieke supporters van de Schotse voetbalclub Celtic FC kijken een wedstrijd tegen de lokale protestantse club Linfield in een pub in Belfast. Uit de serie ‘Themmuns’ van Jens Schwarz / INSTITUTE

Hoe je de Ierse kwestie kan doorgronden met muziek

Borders laat er geen twijfel over bestaan dat beide artiesten zich volledig bewust zijn van de geschiedenis en het cultureel erfgoed van het land waarin ze wonen. Maar in plaats van zich volledig te richten op de geschiedenis, kijken ze naar de toekomst en naar hun land. ‘Dit project is voor ons iets heel persoonlijks. We wonen hier met onze gezinnen, we moeten er het beste van zien te maken’, zegt Vail.  

En ja, juist Europeanen die de Ierse kwestie willen doorgronden zouden moeten luisteren naar de stemmen van Ieren die opgroeiden tijdens de deling. Juist Europeanen van het vasteland hebben geen politieke agenda of zijn geen aanhangers van een of andere ideologie. Hun motieven zijn eerlijk, puur.

‘Als je de tekst weglaat, moet je nog kritischer zijn over het muzikale aspect van je werk’

Vail en O’Callaghan hebben voor hun ervaringen een non-verbaal formaat gekozen. Vooral O’Callaghan is zich daar diep van bewust. ‘Als je de tekst weglaat, moet je nog kritischer zijn over het muzikale aspect van je werk. Je moet je afvragen of mensen de emotie voelen die ik wil dat ze voelen. Je moet spanning creëren, proberen het zaadje te planten van hoop, angst, empathie, liefde. En dat allemaal zonder een woord te zeggen.’

Een portret van een Katholieke jongen in een menigte bezoekers van de begrafenis van Martin McGuinness.
Katholieke jongeren bezoeken de begrafenis van Martin McGuinness, voormalig commandant van de paramilitaire organisatie IRA en leider van de links-nationalistische partij Sinn Féin, in Derry, Noord-Ierland. Uit de serie ‘Themmuns’ van Jens Schwarz / INSTITUTE

In een korte gesproken bijdrage noemt de dichter Stephen James Smith in de mensen in de grensstreek ‘Iers en Brits, moeilijk van elkaar te onderscheiden’. Smith: ‘Het is hetzelfde volk, niet echt gescheiden. Het is hetzelfde lied, smachtend naar een leven en een diep verlangen om met jou op dit eiland te wonen en lief te hebben.’

Die boodschap raakt aan wat Borders wil overbrengen. Vail maakt het nog duidelijker: ‘We moeten elkaar respecteren, net als het land dat we delen. Wij wonen hier, en wij zijn degenen die voor verandering kunnen zorgen.’

Eenheid, verkregen door respect en gedeelde ervaringen, is waar Ryan Vail/Elma Orkestra naar streven. Eén of meer gemeenschappen die solidair zijn in hun wens samen verder te willen. Zonder die stemmen valt een gemeenschap uiteen, met als gevolg een vacuüm waarin wantrouwen en angst kunnen ontstaan, gevolgd door geweld.

Waarom Zombie nog steeds ongemakkelijk klinkt

Nog maar twee decennia geleden zouden andere kunstenaars beslist niet met zoveel hoop naar de toekomst hebben gekeken, noch zouden ze in staat zijn geweest om de kwestie zo helder te benaderen. De natie bevond zich in de greep van wreed geweld en er heerste een schreeuwend gebrek aan mensen die het hoofd koel hielden en suggesties deden voor een oplossing.

Ook nu nog voelen veel mensen zich ongemakkelijk als ze luisteren naar Zombie van The Cranberries, een lied dat diep in de volkscultuur ligt verankerd. Zombie gaat over een door de IRA in 1983 gepleegde aanslag in het Engelse stadje Warrington, tussen Manchester en Liverpool.

Het lied is doordrenkt van verdriet en verontrusting over de ‘politieke’ motieven achter de terreurdaad. Het verdween niet in de vergetelheid, het lot van andere te vaak gedraaide hits, maar heeft zijn scherpe rand behouden:

Vanaf hun rug zie je hoe politieagenten katholieke jongeren tegen houden tijdens een Oranjemars op 12 juli 2017 in Belfast.
De politie houdt katholieke jongeren tegen tijdens een Oranjemars op 12 juli 2017 in Belfast. Uit de serie ‘Themmuns’ van Jens Schwarz / INSTITUTE

Als mensen immuun worden voor de pijn en het lijden van anderen

Colin Parry was de vader van Tim Parry, een van de twee kleine jongens die omkwamen in Warrington. In een interview met het BBC-radioprogramma Good Morning Ulster noemde hij de tekst ‘zowel realistisch als uiterst majestueus’.

Parry: ‘Wat gebeurde in Warrington, zoals overal in Ierland en Groot-Brittannië, trof veel mensen diep. In deze periode van geweld zie je soms ook dat mensen immuun worden voor de pijn en het lijden van zoveel anderen. Die verslagen uit de eerste hand van mensen die rechtstreeks te maken kregen met het conflict zijn van vitaal belang.’

Ook wijlen zangeres en tekstschrijver van The Cranberries, vond dat Zombie dan alleen het beschrijven van de afschuw over ‘Warrington’. Het riep mensen tevens op tot eenheid tegen de terreur. Ze zei in een interview met ‘Het kan me niet schelen of protestanten of katholieken het slachtoffer zijn, ze waren allemaal onschuldig, dat bracht me ertoe die song te schrijven.’

Een jongen gekleed in grijs joggingpak poseert met een Iers paspoort dat hij op straat heeft gevonden in Belfast. In zijn andere hand een blikje Cola.
Een jongen met een Iers paspoort dat hij op straat heeft gevonden in Belfast, Noord-Ierland. Foto: Jens Schwarz / INSTITUTE

Hier brengt kunst mensen niet samen in een eerbetoon aan het land zoals Borders. In plaats daarvan herinnert Zombie ons eraan dat we allemaal samen lijden, rouwen en verdriet hebben als we worden geconfronteerd met een aanslag. Een ‘subversieve’, kunstzinnige benadering van de Grens die lang niet alle Ieren destijds konden waarderen.

Ergens tussen het heilzame Borders en het rauwe verdriet van Zombie bevindt zich het werk van Seamus Heaney. De Ierse dichter, in 1995 bekroond met de Nobelprijs voor Literatuur, schreef in de jaren zeventig veel van zijn inzichtelijkste werk over de Ierse deling.

geldt voor velen als zijn beste gedicht over de Troubles. Hij benaderde het heden met verscheidene gradaties van omwegen en metaforen. In Heaney’s keert het motief van het land zelf steeds terug. De term duidt op de periode dat de dichter was gefascineerd door opgravingen uit de ‘bogs’, de Ierse veengronden.

Door het eeuwenoude veen bewaarde voorwerpen en lichamen waren zijn inspiratie. In North verbindt Heaney het gewelddadige heden met het geweld waarmee de Denen de kustgebieden van het oude Ierland binnenvielen.

 ‘Die geweldige rovers,

liggend in Orkney en Dublin

naast hun lange,

 roestende zwaarden.’

Door het geweld uit het verleden naar het heden te brengen, was Heaney in staat de kwestie te bekijken vanuit het standpunt van een ervaren staatsman. Hij ziet de oude resten van een ter dood gebrachte en in de boglands opgegraven vrouw, en trekt de lijn door naar het tijdens de Troubles met pek en veren besmeuren van Ierse vrouwen. Dat was hun straf voor ‘het naar bed gaan met de andere kant’.

Jongeren staan rondom een vreugdevuur in Belfast.
Jongeren tijdens de voorbereiding van een Elfde Nacht-vreugdevuur in Belfast, een omstreden jaarlijks protestants ritueel. Uit de serie ‘Themmuns’ van Jens Schwarz / INSTITUTE

Dichter Heaney als ‘listige voyeur’

Het verdriet is tastbaar. Je kunt je voorstellen dat het Heaney bijna te veel wordt bij de zinnen: ‘Mijn arme Zondebok/ bijna hou ik van je’. Toch weet de dichter dat hij, als hij bij de executie van de vrouw aanwezig zou zijn geweest, zich misschien had laten meeslepen door het geweld en de haat van de meute. ‘Ik, die zwijgend zou blijven staan.’ Heaney beseft dat hij zich alleen nuttig kan maken door dit geweld op te tekenen en ‘als een listige voyeur’ zijn gedachten erover te laten gaan.

Met de vergelijking tussen de vrouw in het veen en het hedendaagse geweld tegen vrouwen uit de Troubles toont Heaney overduidelijk dat geweld Ierland niet vreemd is.

Een vlaggenmast met een Britse vlag op halfstok voor een wijk in Belfast.
Donegal Garden, een wijk in Belfast waar veel (pro-Britse) loyalisten wonen. Uit de serie ‘Themmuns’ van Jens Schwarz / INSTITUTE

bewijst dat tribaal geweld al hoorde bij Ierlands gemeenschappelijke verdriet lang voordat het woord sektarisch zijn intrede deed. Daarin ondermijnt de in 2013 overleden dichter niet alleen de schijnbaar onoverbrugbare kloof tussen Ierse katholieken en Britse protestanten, maar herinnert hij de lezer ook krachtig aan de plicht tot verzet tegen onze laagste instincten.

Gelukkig zijn de stemmen van mensen uit de grensstreek vaak verzameld en gepubliceerd. Zoals in van de Ierse schrijver Colm Tóibin. Dat boek uit 1994 vertelt, direct of indirect, de verhalen van veel mensen die in het Ierland van voor de akkoorden van Goede Vrijdag leefden aan sommige van de felst betwiste grensovergangen.

Wat alles met elkaar verbindt, uitgezonderd het hoge peil van de kunst, is het belang van eenheid en gemeenschappelijkheid. Zeker met de naderende Brexit. Bij een dreigende terugkeer van een harde grens, die de verschillen tussen noord en zuid zal aanscherpen, is snel handelen geboden. De gemeenschappen die dan het meest gevaar lopen, moeten nu de handen ineenslaan.

Dit artikel is uit het Engels vertaald door René ter Steege en verscheen eerder in verkorte versie in het tijdschrift Are We Europe.

Ik, Luke Sharkey, vulde het aan en herschreef het voor De Correspondent, in samenwerking met Mick ter Reehorst en Kyrill Hartog van Are We Europe. Meer lezen over de samenwerking? Dat kan

Rood, wit en blauw geschilderde stoepen in Glenbryn Park, Belfast. Op de achtergrond zie je overblijfselen van een vreugdevuur.
Rood, wit en blauw geschilderde stoepen in Glenbryn Park, Belfast. Met de kleuren markeren de loyalisten ‘hun’ territorium. Uit de serie ‘Themmuns’ van Jens Schwarz
Meisje in boxschool in Belfast Themmuns Hoe is het om op te groeien nabij de omstreden grens tussen Ierland en Noord-Ierland? Sinds het brexitreferendum loopt de spanning steeds hoger op en zijn veel mensen bang dat het geweld in Noord-Ierland weer zal oplaaien. In de fotoserie ‘Themmuns’ – een woord dat zowel de katholieke republikeinen als de protestantse loyalisten gebruiken om ‘de ander’ te omschrijven – richt fotograaf Jens Schwarz zijn lens op de jongere generatie. Hoewel bij die jongeren vaak meer overeenkomsten dan verschillen te zien zijn, worden ook zij onderdeel van een politiek en religieus conflict dat stamt uit een periode ver voor hun geboorte. Bekijk hier meer werk van Jens Schwarz uit de serie

Lees verder:

De Brexit is als Fifty Shades of Grey: een verhaal over dominantie en overgave Een Ier en een Nederlander hebben het over Brexit. De Ier in kwestie is journalist en Brexitkenner Fintan O’Toole. Die Nederlander ben ik. Als buitenstaanders met een diepe band met het Verenigd Koninkrijk zien we: de Engelsen hebben geen benul. De Brexit leidt nergens toe, want de échte vragen worden niet gesteld. Lees hier het verhaal van Joris terug. Hoe de Brexit een getraumatiseerde gemeenschap weer verdeelt Niemand wil opnieuw een harde grens tussen Noord-Ierland en Ierland na de Brexit. Daarvoor zijn de wonden uit de tijd van de Troubles nog te vers. De korte docu Borderlands toont wat deze dreigende scheiding teweegbrengt in de grensstreek. Kijk hier Borderlands terug.