Arabisch feminisme woont ook in Haarlem: maak kennis met Dareen Hasan Halimah

Het is voor veel mensen het begin van hun dag: half slapend naar de smartphone naast hun kussen tasten en op het knopje drukken. Zo ook voor de Syrische filmmaakster Dareen Hasan Halimah (1979). Maar haar telefoon, anders dan de meeste, staat ’s ochtends al vol met berichtjes van wildvreemden. Dareen is de oprichter en drijvende kracht van Nasawyia (‘feminisme’), een Arabisch feministisch platform met ruim 400.000 volgers. Dagelijks vragen onbekende vrouwen (en een enkele man) haar om steun, of betuigen die juist. Ze vertellen over hun angsten of wensen; ze delen hun worsteling om hun huwelijk te verlaten of om hun plek te veroveren in een samenleving die vrouwen weinig ruimte laat.

Dareen staat op, zet koffie. Daarna gaat Skype aan. Het is altijd even afwachten of de verbinding lukt: een deel van haar team zit in Syrië, waar de elektriciteitsvoorziening vanwege de burgeroorlog onbetrouwbaar is. Er zijn Rana en Ribal in Damascus; ze heeft ook mensen in Egypte en Irak. Naast hun gewone baan, en ondanks oorlog en politieke onrust, zijn ze dagelijks in de weer met artikelen publiceren en nieuwsberichten over de vrouwenzaak vertalen.

Waarom Dareen een groene wand in haar flatje heeft

De video’s zijn, van research en graphics tot belichting en montage, Dareens eigen werk. Eén wand van haar flatje is knalgroen geschilderd. Niet omdat ze zo van groen houdt, maar omdat ze tegen deze achtergrond beelden opneemt die ze makkelijk digitaal kan bewerken.

In die video’s legt ze begrippen als rape culture of ‘misogynie’ uit aan de hand van allerlei historische bronnen en fragmenten uit Arabische media, afgewisseld met filmpjes van onbekenden. We zien meisjes die op straat worden betast of hardhandig uitgekleed. Vrouwen wier hidjab in de bus wordt afgetrokken.  Videoclips vol vrouwenbillen, in close-up gefilmd, terwijl de zanger zingt: Ik heb een goal gescoord, ik heb je volgeschoten. We zien een wat oudere vrouw in een talkshow, die zegt dat ze haar dochters niet graag mag, maar voor haar zoons alles over heeft. Haar dochters wil ze geen opleiding geven, want ‘die eindigen toch in de keuken’. 

Haar dochters wil de vrouw uit de video geen opleiding geven, want 'die eindigen toch in de keuken'

Alles wat we zien wordt toegelicht door Dareen zelf, die af en toe in beeld komt in een zwart colbert, expressief en ernstig. Video’s als deze plaatst ze op de Facebookpagina van Nasawyia, waar ze honderdduizenden mensen bereiken. Elke dag plaatst ze nieuwe berichten: vertalingen van Engelse artikelen bijvoorbeeld, petities, nieuwsberichten. Elke vrijdag gaat ze voor de camera zitten en geeft ze live uitleg en antwoorden op de vragen van haar volgers. Ik kan de reacties op haar pagina enkel via Google Translate lezen, maar de hartjes begrijp ik zo ook wel.

‘Nasawyia is een van de eerste feministische socialmediaplatforms voor de Arabische wereld’ , vertelt Dareen. ‘Wij waren de eerste die begrippen als mansplaining, misogynie en rape culture voor een Arabisch publiek uitlegden. En we zijn het eerste internationale Arabische feministische netwerk.’ Regelmatig krijgt Dareen uitnodigingen om te komen spreken, bijvoorbeeld van de Arabische tak van de Duitse omroep Deutsche Welle, en van de bekende Libanese feministe Joumana Haddad.  

Online is Dareen drukbezet, maar offline voelt ze zich geïsoleerd

Dareens leven speelt zich online af. Het is drukbezet. Maar als ze haar scherm uitzet, is ze geïsoleerd. Haar kring van bevriende collega-feministen telt nul Nederlanders, zegt ze. In het Engels, want haar Nederlands is nog niet zo goed.

Na haar studie journalistiek in Damascus werkte ze als lerares voor een privéschool. Toen ze eind twintig was, maakte ze zich met moeite los uit de grip van haar broers en vader; na het uitbreken van de Syrische burgeroorlog vertrok ze. 

Nu zit ze klem: enerzijds merkt ze dat veel Nederlanders achterdochtig op (Arabische) statushouders reageren, en vindt ze de rechtse retoriek over buitenlanders onprettig. Anderzijds is ze ook niet bang om de Arabische gemeenschap zelf een onflatteuze spiegel voor te houden en heeft ze pittige kritiek op het Nederlandse ‘weldenkende’ links, de flank waar de meeste feministen zich thuis voelen.

We hebben een fucked up Arabische cultuur die gebukt gaat onder racisme en vrouwenhaat

‘We hebben een geweldige Arabische cultuur, wil links me horen zeggen. Nou, die hebben we niet. We hebben een fucked up Arabische cultuur, die gebukt gaat onder het patriarchaat, racisme en vrouwenhaat, en de macht van de politieke islam.’ 

Dareen doet en zegt wel vaker dingen waarvan ik denk: oef, je moet het maar durven. Maar ze heeft een dikke huid. Over de haatreacties en slutshaming die ze dagelijks om de oren krijgt, haalt ze haar schouders op. ‘Ik ben de tel kwijt hoe vaak per dag ik ‘hoer’ genoemd word.’

Een indrukwekkende vrouw is ze, met zwarte krullen, zwarte kleren, rappe tong. Ik spreek haar een paar keer en steeds opnieuw ben ik verbaasd dat ze niet, zoals ik onthouden heb, boven me uitsteekt. Steeds opnieuw is ze ook verrassend veel liever dan de felle vrouw in de video’s. Ze noemt me onmiddellijk sweetie, en heeft, als ik bij haar thuis kom, vijf maaltijden bereid. 

Als je wordt geslagen, zul je wel iets slechts gedaan hebben

De voorbeelden van misogynie die Dareen voor haar video’s en artikelen gebruikt, hadden zomaar uit haar eigen leven kunnen komen.

Ze toont me een foto van een gedrongen vrouw, feestelijk gekleed in roze colbert en gouden sieraden. Dit is Dareens moeder, in mei ’88, volgens de oranje cijfers in de hoek van de foto. Ze staat aan de eettafel en snijdt een grote taart, waarvan je nog net de slagroom en aardbeien kunt zien. De hand waarmee ze het mes vasthoudt, wordt omklemd door de hand van de slungelige tienerzoon links van haar, die al boven haar uitsteekt. Samen snijden ze de taart. 

Dareen is nummer drie van acht kinderen. Pas na vijf dochters kwam er een eerste zoon. ‘Mijn moeder vierde alleen de verjaardagen van mijn twee broertjes. Zij kregen taart, wij, de dochters, niet,’ zegt ze. En, met een grijns: ‘Ik heb nog altijd een hekel aan taart.’

Dareen vertelt desondanks met liefde over haar moeder (‘mijn enige zwakke punt, ze is te lief’) en over haar gezin, dat ze als redelijk modern omschrijft. De kinderen gingen naar een gemengde school, ook de dochters kregen een vervolgopleiding, niemand droeg een hidjab.

Na haar afstuderen werkte ze als docent en begon ze zich te ontwikkelen als filmmaker.  Drie jaar spaarde ze voor haar eerste camera. Haar eerste documentaire, Bread and Iron, filmde en monteerde ze zelf; hij portretteerde Syrische werknemers die vanwege de oorlog met tienduizenden vastzitten in Libanon en dikwijls worden uitgebuit. Ze won er twee prijzen mee.

De vrijheid om die film te maken, moest ze bevechten. ‘Elke Syrische vrouw kent de uitdrukking, die vaak wordt gebruikt door broers, vaders, ooms: als jij mijn reputatie beschadigt, kost me dat één kogel door je kop. Onze samenleving prent ons in dat een vrouw in de problemen komt als ze rebelleert. Het duurde een tijdje voor ik inzag dat ik als vrouw al mijn leven lang in de problemen zat.’ 

‘Ik begreep dat pas echt toen mijn vader me hard in mijn gezicht sloeg. Ik was toen een docent van 29. Ik had aan de deur gepraat met een 16-jarige jongen, die de filmopnames van de eindejaarsvoorstelling van mijn leerlingen zou monteren. Volgens mijn vader besmeurde ik zijn reputatie.’

Dareen vertrok diezelfde nacht nog. 

Het was moeilijk om woonruimte te vinden, zelfs al had ze een salaris. ‘Niemand wil iets verhuren aan een vrouw alleen. Ze zijn bang dat je problemen veroorzaakt. Sommige mensen zeiden: ‘Als je vader je geslagen heeft, zul je wel iets hebben gedaan. Ga terug naar je ouders.’ Anderen hoopten op seksuele gunsten.’ Uiteindelijk kon ze terecht in een woning met veel westerlingen: een Canadese vrouw en een Finse die in Damascus Arabisch leerden. 

Daar kwam ze voor het eerst in aanraking met zelfverklaarde feministen. Het was een steile leercurve. ‘Ik maakte bijvoorbeeld altijd homo’s belachelijk. Mijn nieuwe Canadese vriendin legde me uit waarom dat verkeerd was. En ik veranderde. Laatst zei ze nog tegen me: ‘Dareen, ik ben zo blij dat jij je inzet voor de rechten van LGBTQ.’ Ja, zei ik trots, mijn hele leven al! Ze moest me er echt aan herinneren: Nee Dareen, jij was hartstikke homofoob.’

Daarom probeert Dareen anderen ook niet te veroordelen. Wie hatelijke dingen zegt, weet ze, is vaak zelf beschadigd. 

Is feminisme iets westers?

Haar weg naar feministische ideeën vond Dareen via buitenlandse vriendinnen, en via Arabisch-feministische boeken. Ziet ze feminisme als iets westers?

Ze lacht. ‘Sweetie, feminisme begon met de eerste vrouw op aarde.’ 

Al draagt de strijd voor vrouwenrechten natuurlijk nog niet zo lang die naam. Ook in de Arabische wereld klonk het begrip ‘feminisme’ pas in het begin van de twintigste eeuw voor het eerst, vertelt Dareen. Met name Egypte kende een actieve vrouwenbeweging, die een grote rol speelde in de onafhankelijkheidsbeweging, maar later te westers werd geacht.

Het feminisme kent wel degelijk een sterke Arabische traditie, vertelt Dareen, wijzend op het werk van bekende activisten als Nawal el Saadawi, May Ziade, Fatima Mernissi en recenter Joumana Haddad. ‘Er zijn er nog veel meer, maar ze zijn voor veel mensen onzichtbaar; Arabische feministen hebben nauwelijks toegang tot de geschiedenis van hun eigen beweging.’ Daar wil ze haar volgende documentaire over maken. 

'Ben ik te geïntegreerd in Europa? Fuck that. Ik ben niet te geïntegreerd in de mensheid’ 

Ze krijgt weleens kritiek omdat ze op Nasawyia ook Engelstalige en westerse artikelen over feminisme vertaalt en publiceert. Onzinnig, vindt ze. ‘Mensen vinden het heel normaal dat we begrippen als ‘kapitalisme’ of ‘communisme’ uit het Westen overnemen. Waarom niet ‘feminisme’? We gebruiken in het Oosten zoveel westerse uitvindingen, en andersom. Ik noem dat culturele uitwisseling.’

Als ze het verwijt krijgt dat ze ‘te geïntegreerd’ is geraakt in Europa, zegt ze: ‘Fuck that. Ik ben niet te geïntegreerd in de mensheid.’ 

De onderdrukking door de moderne linkse Gutmensch

Dareen kwam naar Nederland uit liefde voor een Nederlandse man met Irakese wortels. Ze ontmoette hem in Damascus, waar hij Arabische les nam. ‘Wat me intrigeerde, was dat hij zo beleefd was. Als hij met me praatte, keek hij in mijn ogen, niet naar mijn lichaam. Hij was trouwens ook knap, belezen, een debater en net als ik een atheïst. Hij gaf me allerlei politieke boeken te lezen, en boeken van George Orwell. Hij stond achter mijn werk als filmmaker. Ik vond hem heel modern, heel indrukwekkend. Hij leerde me kritisch denken over politiek, ik leerde hem over vrouwenrechten.’ 

Ze trouwden in Damascus. Maar de idylle duurde niet lang. Toen Dareen haar man eenmaal naar Nederland gevolgd was, zag ze een andere kant van zijn moderne denkbeelden, zegt ze. Er bleek een andere vrouw in het spel, haar man wilde een open relatie.

Volgens mijn man werd ik nog onderdrukt door achterhaalde denkbeelden uit mijn cultuur

‘Dat ik dat niet wilde, vond hij heel ouderwets. Het zou juist zo goed voor me zijn, zei hij. Bevrijdend! Zijn broer zei hetzelfde. Dat ik niet met andere mannen wilde gaan en jaloers was op zijn nieuwe vriendinnetje, was een teken dat ik nog onderdrukt werd door achterhaalde denkbeelden uit mijn cultuur. En ja, als mensen zo op je inpraten, in een vreemd land, waar je er zo graag bij wilt horen, en je hebt niemand anders, dan ga je erin mee. Ik keek zo naar hen op, ik dacht dat ze gelijk hadden.’

Het werd een open relatie, een onstuimig aan-en-uit. Dareen was verdrietig, jaloers en eenzaam. Ze vermagerde. De hele situatie voelde niet erg bevrijdend. Terugkijkend zegt ze: ‘Ik had de oppressie van een ouderwets systeem ingeruild voor moderne onderdrukking. De onderdrukking van: je bent niet open genoeg, je bent niet vrij genoeg, wees niet zo jaloers.’ Eerst was ze te modern, nu ineens te traditioneel. 

Haar man probeerde vrouwen de vrijheid in te dwingen

Haar man, zegt ze, had gezien hoe zijn zus en moeder te lijden hadden omdat ze zo onder de plak zaten. Dus probeerde hij hen de vrijheid in te dwingen. ‘Hij zette zijn zusje enorm onder druk om haar hidjab af te doen.’ Dareen ging er fel over in discussie. Voor haar persoonlijk is de hidjab weliswaar een symbool van het patriarchaat, maar iedere vrouw verdient steun in haar vrije keuze om de hoofddoek wel óf niet te dragen, vindt ze. ‘Vrouwen hun hoofddoek uit pesten is een Nederlandse, quasi-progressieve vorm van onderdrukking.’

In die valkuil trapt de westerling wel vaker. ‘Ook westerse feministen begrijpen vaak niet hoe ze de onderdrukking door de politieke islam aan kunnen pakken. Dan keren ze zich bijvoorbeeld tegen de hidjab – maar uiteindelijk bevechten ze zo moslima’s zelf. Zo worden ze praktisch vrouwenhaters.’ 

‘Vrouwen hun hoofddoek uit pesten is een Nederlandse, quasi-progressieve vorm van onderdrukking’

Aan de andere kant heb je ook de linkse Gutmensch die helemaal geen enkele kritiek op de islam wil geven of horen, omdat hij bang is voor islamofoob te worden versleten. Dareen: ‘Daarmee is geen vrouw geholpen. We moeten praten over kindhuwelijken, bijvoorbeeld, over de absurde bewijslast die de sharia slachtoffers van verkrachting oplegt, en over het stigma op vrouwen zonder hoofddoek. Ook moslims moeten kunnen omgaan met kritiek.’

Bovendien vindt ze de linkse houding dikwijls hypocriet. ‘Veel linkse mensen zijn óók bang voor moslims en vluchtelingen. Ze durven het alleen niet te zeggen. Dan vind ik de rechtse aanpak eigenlijk wel verfrissend. Rechtse Nederlanders zijn tenminste eerlijk. Hun kritiek is vaak te hatelijk, maar kritiek is nodig.’

En of Nederlandse mannen nu zo modern zijn? ‘Als ik zeg dat ik feminist ben, zie ik ze schrikken. Dan zeggen ze: Dus je haat mannen?’

Dan besluit Dareen tot een rebels gebaar

Uiteindelijk scheidde Dareen officieel van haar man, ook al raakte ze daardoor haar verblijfsvergunning kwijt. Ze kwam terecht in een AZC: eerst in Ter Apel, daarna in een voormalige gevangenis in Doetinchem. Het was 2014.

In de voormalige cel waar ze woont, besluit ze tot een rebels gebaar. Ze filmt zichzelf terwijl ze een buikdans uitvoert, op traditionele Arabische muziek. Dansend tussen de stapelbedden en over de lange, duistere gang van het AZC, steekt ze een elegante middelvinger op naar alle stemmen die haar willen voorschrijven wat ze wel en niet mag doen. Ze claimt de levensvreugde, die ze is kwijtgeraakt. 

Ze plaatst de video online en hij gaat viral: binnen de kortste keren heeft ze 21.000 views op YouTube, 100.000 op Facebook. Niet iedereen is positief. Het filmpje breekt haar moeders hart, vertelt ze, en in het AZC wordt haar situatie onleefbaar. ‘Buikdansen geldt als provocatie. Allerlei mannen maakten avances, die dachten dat ik een hoertje was. Geen van de vrouwen wilde nog met me praten.’

Dit dieptepunt doet haar denken aan een eerder dal: die keer dat ze, begin twintig, met een gebroken neus door huiselijk geweld over straat zwierf in Damascus en een agent aansprak. Of hij geen vrouwenorganisatie kende die haar kon helpen. ‘Hij lachte me in mijn gezicht uit. ‘Die moet je zelf maar oprichten als je groot bent,’ zei hij, ‘die bestaat hier niet.’ Dat heb ik me destijds voorgenomen. En nu zat ik op die kamer, zonder baan, zonder huwelijk, bedolven onder een modderstroom van haatberichten en slutshaming, en dacht: jullie kunnen het krijgen ook.’

Daar zat ik, bedolven onder haatberichten en slutshaming en dacht: jullie kunnen het krijgen ook

Ze begint direct haar eerste educatieve video’s te maken en publiceert die op Nasawyia, de Facebookpagina die ze opricht. In de daaropvolgende maanden groeit het bereik gestaag. Dareen krijgt een tijdelijke verblijfsvergunning en een uitkering. Ze verhuist naar Haarlem en werkt stug verder aan haar smartphone-revolutie. 

Want zo zou je de atheïstische en feministische Arabische bewegingen die ze schetst wel kunnen noemen. ‘87 procent van mijn volgers volgt Nasawyia via een mobiele telefoon. Die telefoon is persoonlijk, privé, je kunt er in je eentje naar kijken. Dankzij mobiele telefoons krijgen mensen een tegengeluid te horen dat reguliere media niet kunnen laten horen. Sociale media zijn daarom in het Midden-Oosten veel belangrijker dan hier.’

Niet alleen het medium, ook de aanpak is persoonlijk. Dat is wat Dareen in haar ogen het meest onderscheidt van andere Arabische feministen. ‘Veel daarvan zijn voor gewone mensen een titel in de boekhandel of een gezicht op tv. Ik ben dagelijks online en ik ben bereikbaar. Mijn volgers weten hoe mijn lach klinkt, ze kennen persoonlijke details uit mijn geschiedenis, ze zien me live, ze krijgen persoonlijke reacties.’ 

Dareen praat over alles

Dareen is radicaal persoonlijk en ongecensureerd. ‘Ik praat over alles, seks, LGBTQ, het kan me niet schelen.’ Ook waar het gaat om dat meest gevoelige punt: de islam. 

Ze wil dat ik expliciet opschrijf dat ze niets tegen moslims en moslima’s heeft: geloof is een persoonlijke kwestie en generaliseren over ‘de moslims’ is onzinnig en gevaarlijk. Maar ze is bang voor de politieke islam. Daarmee bedoelt ze het gebruik van de islam als politiek instrument, als machtsmiddel, onder meer om de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen in stand te houden.

‘Toen mijn moeder overleed, kregen mijn broers twee keer zoveel erfenis als mijn zussen en ik. Dat is een islamitische wet, dat is de politieke islam.’ Hetzelfde geldt voor regels over scheiding en overspel, die in het nadeel zijn van vrouwen.

‘Er is een grote atheïstische beweging in het Midden-Oosten waar je nooit iets over hoort,’ zegt ze daarover. ‘Online vertellen heel veel vrouwen me bijvoorbeeld dat ze atheïst zijn, en hun hidjab alleen dragen omdat het moet. Zij begrijpen mijn boodschap.’

Ze erkent dat islamofobie een probleem is. ‘Maar Arabische samenlevingen moeten ook de hand in eigen boezem steken. Wij Syriërs noemen Sri Lankanen en Filipino’s bijvoorbeeld vaak ‘bedienden’ – is dat soms geen racisme? En als we niet-moslima’s als hoeren beschrijven, is dat dan niet even slecht?’

Veel Arabische mannen nemen wel degelijk problematische ideeën mee als ze naar Nederland komen, zegt Dareen. ‘Ik wil echt ingaan tegen het optimistische linkse idee dat er geen probleem bestaat. Wij hebben wél een probleem. Dat is in het thuisland al zo, en verandert niet zomaar met de reis naar hier.’ 

De oplossing? ‘De haat die sommige mensen op rechts voor moslims hebben, is geen oplossing. Haat helpt niet. Ik heb hier een vriendin uit Aleppo, Salma. Haar broer was ooit heel fundamentalistisch. Nu is hij hier, hij studeert en hij is er heel ontspannen onder dat zij op zichzelf woont. Ze weet niet wat ze meemaakt! Mensen kunnen elkaar veranderen. Maar alleen met kleine stappen, met liefde en respectvolle kritiek. Niet met hate speech.’

‘Page unpublished’

Op de dag dat dit artikel klaar is en Dareen het zou lezen om mijn laatste vragen te beantwoorden, wordt haar pagina door Facebook offline gehaald. ‘Vijf jaar werk onzichtbaar gemaakt,’ zegt Dareen.

Ze vertelt me dat het sociale netwerk haar posts of video’s regelmatig blokkeert, omdat ze door een gebruiker zijn gerapporteerd als ongepast. Het gaat met name om posts die het atheïsme of de rechten van LGBTQ verdedigen. Goed georganiseerde Facebookers rapporteren systematisch pagina’s en berichten die niet stroken met hun conservatieve wereldbeeld.

De dag voor deze blokkade had ze een video geüpload waarin een tot bloedens toe geslagen homoseksuele Algerijn aan het woord komt. Onder de video verschenen reacties van de teneur: hij verdient het, ze hadden hem dood moeten slaan. Een van Dareens teamleden, die zelf een homoseksuele broer heeft, viel uit tegen de reaguurders en noemde een ervan een bitch. Dareen vermoedt dat dat voor Facebook de druppel was.

Dareen en haar teamleden hebben op alle knopjes gedrukt die Facebook beschikbaar stelt om tegen de beslissing te protesteren, maar het is vechten tegen een rimpelloos computerscherm, een onbekende aanklacht, onzichtbare tegenstanders.

Vijf jaar feminisme, opgeruimd.

Inmiddels is de pagina weer zichtbaar, maar lijkt er iets vreemds aan de hand met het bereik: waar eerdere posts gemakkelijk twee- tot zevenhonderd reacties kregen, zijn dat er sinds de blokkade acht of veertien. Heeft Facebook het algoritme aangepast? Niemand is aanspreekbaar, niets is controleerbaar. Het laat zien dat sociale media niet alleen een krachtig, maar ook een precair middel zijn voor activisme. 

Ik heb een inbox vol berichten van vrouwen die me bedanken, die me vertellen hoe ik hun leven heb veranderd

Tijdens de hele episode blijft Dareen aan de telefoon onverminderd strijdbaar. Haar persoonlijke Facebookpagina werkt nog wél, net als haar Instagram, en ze rust niet voor Nasawyia opnieuw volledig zichtbaar is. Intussen werft ze fondsen om een Arabisch-Nederlandse podcast- en webserie te beginnen en wil ze een conferentie organiseren met bekende Arabische en westerse feministen. 

‘Weet je wat het is, sweetie. Ik heb een inbox vol berichten van vrouwen die me bedanken, van vrouwen die me vertellen hoe ik hun leven heb veranderd omdat ze tóch zijn doorgegaan met hun opleiding, tóch hun verkrachter hebben geconfronteerd, tóch uit een slecht huwelijk zijn gestapt. En als ik te laat ben met mijn live-video’s, krijg ik allerlei berichten: waar blijf je, waarom is er geen filmpje vandaag? Stoppen is geen optie.’

Meer lezen?