Door het nieuws lijkt de wereld simpeler dan-ie is

Vaak zijn mensen niet rationeel, we denken en handelen dan niet verstandig. Deze denkfouten verminderen de kwaliteit van de beslissingen op ons werk en in ons privéleven.

Nieuws – dat beslist niet verhelderend is – versterkt sommige van deze denkfouten zelfs. Laten we de vader van alle denkfouten nemen, het zogenoemde bevestigingsvooroordeel (confirmation bias).

Vraagje: ‘3, 6, 9, 12...? Wat is het volgende getal?’

Als je denkt als de meeste mensen, zul je ‘15’ zeggen. Maar je had net zo goed ‘14’ of ‘52’ kunnen zeggen. ‘Nee,’ zul je tegenwerpen, ‘de regel is hier duidelijk, telkens drie erbij!’ Dat kan, maar hoeft niet. De regel had ook kunnen luiden: ‘Het volgende getal moet groter zijn dan het vorige.’ Wat is er gebeurd? Het viel je op dat er telkens keurig drie bij opgeteld was. Je hebt je daardoor laten beetnemen en alle andere mogelijkheden van begin af aan uitgeschakeld.

Nieuws consolideert foutieve opvattingen

Dit is heel normaal gedrag. Aanwijzingen die onze favoriete ideeën tegenspreken schakelen we automatisch uit. Tegelijkertijd zijn we overgevoelig voor berichten die onze overtuigingen bevestigen.

We zijn er heel goed in om alle nieuwe informatie zo te interpreteren dat onze huidige zienswijze geldig blijft

Bij getallenrijtjes is dat geen probleem. Gevaarlijker wordt het bij politieke opvattingen of als het om geld gaat. We zijn er heel goed in om alle nieuwe informatie zo te interpreteren dat onze huidige zienswijze geldig blijft. Hoe meer nieuws we consumeren, hoe vaker we bevestigende informatie zullen tegenkomen, zelfs als onze opvatting verkeerd is.

Nieuwsberichten werken tegenwoordig niet meer als proefboringen, ze ondermijnen foutieve opvattingen niet meer (zoals vroeger het geval was toen de mensen heel weinig nieuws kregen), maar consolideren ze.

De ergste bronnen van nieuws zijn wat dat betreft overigens de sociale media, waar de confirmation bias in de vorm van filterfuncties al in het algoritme is ingebouwd. Facebook laat precies datgene aan je zien waarvan het platform vermoedt dat je het graag wilt zien en horen. Je kunt vergeefs op zoek gaan naar afwijkende opvattingen, zelfs als je ‘vrienden’ die zouden hebben.

Het hulpwerktuig van ideologieën

Het allergevaarlijkst werkt het bevestigingsvooroordeel bij ideologieën. Ideologieën behoren tot de idiootste dingen die ons brein produceert. In feite zijn het zelfgebouwde, geestelijke gevangenissen. Ideologieën zijn opvattingen tot de macht tien, ze leveren stellingen als het ware in bundels en vormen hele wereldbeschouwingen. Ze werken als zwakstroom op ons brein die allerlei kortsluitingen veroorzaakt en zekeringen laat doorbranden.

Vermijd ideologieën en dogma’s tot elke prijs – juist als ze je wel aanstaan. Ideologieën zijn gegarandeerd verkeerd, ze vernauwen je kijk op de wereld en verleiden je tot miserabele beslissingen. Nieuws versterkt het bevestigingsvooroordeel en wordt zo het hulpwerktuig van ideologieën. Wat overigens precies is wat we in de politieke discussie zien: je laat een wervelstorm van nieuws op de bevolking los en die valt gepolariseerd uit elkaar.

Tot zover is het duidelijk. Het probleem is echter dat mensen helemaal niet merken dat ze ten prooi vallen aan een ideologie. Als je iemand ontmoet die tekenen vertoont waardoor je vermoedt dat hij of zij besmet is door een dogma, stel dan de volgende vraag: ‘Zeg me op welke specifieke feiten je moet stuiten om je wereldbeschouwing op te geven.’

Als je daar geen antwoord op krijgt, maak dan een grote boog om deze persoon heen. En in ieder geval om zijn of haar houding. Maar kijk uit dat je niet zelfingenomen wordt. Stel de vraag ook aan jezelf als je vermoedt dat je een dogma te sterk begint aan te hangen. Ga op zoek naar tegenargumenten.

Wanneer je bevestigingsvooroordeel toeslaat

Stel je voor dat je met vijf andere gasten uitgenodigd bent bij een talkshow. De andere gasten nemen allemaal een standpunt in dat haaks staat op dat van jou. Pas wanneer je je eigen standpunt overtuigend kunt verdedigen tegenover vijf goed beredeneerde tegenargumenten, heb je je opvatting werkelijk verdiend.

Pas als je je eigen standpunt kunt verdedigen tegenover vijf goed beredeneerde tegenargumenten, heb je je opvatting werkelijk verdiend

Maar zelfs als je brein niet door een ideologie is aangevreten, maar je – zoals heel normaal is – bepaalde theorieën koestert over de wereld, de aandelenmarkt, de hond van je buurman, de psyche van je baas of de strategie van je concurrent – zelfs dan slaat het bevestigingsvooroordeel toe.

De nieuwsconsumptie verscherpt deze menselijke zwakte ook in de mildere vorm ervan. Waarom? Omdat we uit de oneindige hoeveelheid nieuwsberichten altijd genoeg vinden om onze theorieën – ook al zijn ze nog zo verkeerd – te consolideren. Het gevolg is dat we de neiging hebben onszelf te overschatten, geestelijk verblind raken, idiote risico’s aangaan en goede kansen missen.

Nieuws versterkt de hindsight bias

De wereld is een gecompliceerde, dynamische chaos. Oorzaken en gevolgen vormen geen lineair verband. In bijna alle gevallen is het een samenspel van honderden, ja, duizenden oorzaken dat tot een bepaald resultaat leidt. En dat resultaat brengt ook weer allerlei gebeurtenissen teweeg.

Een voorbeeld: de financiële crisis van 2008. Hierbij was een uiteindelijk giftige cocktail van omstandigheden verantwoordelijk voor de instorting van het financiële systeem: de euforie op de beurs, de hoge particuliere hypothecaire kredieten, de wijdverbreide overtuiging dat de prijzen van de huizen nooit konden zakken, de schulden van de banken, de synthetische instrumenten (met cryptisch klinkende namen als mortgage-backed securities en collateralized debt obligations), de verzekeringen op deze waardepapieren (met nog ergere namen), het criminele gedrag van de kredietbeoordelaars, het criminele gedrag van de hypotheekverstrekkers, de volkomen overtrokken interesse van de Europese investeerders in de Amerikaanse obligaties, het lakse bankentoezicht aan deze en aan de andere kant van de oceaan, de verkeerde risicoprofielen, de quasi-staatsgaranties, enzovoorts.

Terugblikkend lijkt dit allemaal helder. Daardoor krijgen we de illusie dat dit soort crises begrijpelijk en voorspelbaar zijn. Dit heet de hindsight bias (in het Nederlands: de fout van de wijsheid achteraf ). Maar destijds, in het oog van de wervelstorm, was helemaal niets duidelijk. En helaas zal ook midden in de volgende crisis helemaal niets duidelijk zijn.

Natuurlijk trappen we ook zonder nieuws in de valkuil van de hindsight bias, maar de nieuwsconsumptie versterkt deze denkfout. Hoe korter de nieuwsberichten, hoe gevaarlijker deze valkuil wordt.

Nieuws versimpelt

Nieuws moet extreem kort zijn en toch een verhaal vertellen. Dat lukt alleen door dingen ruwweg te versimpelen. Wat er ook gebeurt – een eenvoudig fietsongeval of een wereldwijde economische crisis –, er worden altijd slechts één of twee redenen gegeven. De tientallen andere oorzaken, het samenspel van deze oorzaken en de terugwerkende kracht tussen de gebeurtenis en de oorzaken (de versterkende en afzwakkende effecten) worden verzwegen.

Nieuwsconsumenten krijgen daardoor de illusie dat de wereld eenvoudiger en verklaarbaarder is dan die in werkelijkheid is

Nieuwsconsumenten krijgen daardoor de illusie dat de wereld eenvoudiger en verklaarbaarder is dan die in werkelijkheid is. De kwaliteit van je beslissingen lijdt eronder. Als je geen nieuws meer consumeert en in plaats daarvan lange artikelen en boeken over een bepaald onderwerp leest of met deskundigen praat, zul je een veel realistischer beeld van de onderlinge verbanden krijgen. En je zult niet de illusie hebben dat de toekomst eenvoudig te begrijpen is.

Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan, want ons brein smacht naar verhalen die, liefst eenvoudig en snel, ‘zin geven’. Of ze overeenkomen met de werkelijkheid is bijzaak. Nieuwsjournalisten bieden ons graag zulke pseudoverhalen. In plaats van te melden dat de aandelenmarkt met één procent gezakt is, vertellen de verslaggevers ons: ‘De markt is met één procent gezakt vanwege x.’

Die x is meestal een vanouds bekende factor: veranderde winstverwachtingen, de angst om de euro, de bekendmaking van arbeidsmarktstatistieken, een besluit van de Centrale Bank, een terreuraanslag, een staking van het metropersoneel, een handdruk tussen twee presidenten – wat dan ook.

Feit is echter dat niet alleen die ene x telt. Doordat nieuwsberichten ingekort zijn, worden ze onvermijdelijk bullshitredeneringen.

Dit doet me denken aan de tijd dat ik op het gymnasium zat. Mijn geschiedenisleraar noemde drie oorzaken (niet twee, niet zeven) voor het uitbreken van de Franse Revolutie. Welke het waren, ben ik vergeten, maar dat geeft niet, want ze vormden in ieder geval slechts een fractie van de echte oorzaken en ook die kent niemand precies.

We weten niet zeker waarom de Franse Revolutie uitbrak en nog minder waarom het precies in 1789 zo ver was. Net zomin weten we waarom de aandelenmarkt zich ontwikkelt zoals die zich momenteel ontwikkelt. Er zijn te veel factoren die een rol spelen.

Nieuws is anekdotisch

We weten niet met zekerheid waarom een oorlog uitbreekt, waarom er een technologische doorbraak is of waarom de voetbalploeg van Barcelona wint van de ploeg van Madrid. Elke journalist die schrijft: ‘De markt heeft zich zo ontwikkeld vanwege x’ of ‘Het bedrijf ging failliet vanwege y’ is hetzij dom of maakt zijn lezers iets wijs.

Tuurlijk, x en y hebben misschien wel een causaal verband, maar dat is absoluut niet bewezen en bovendien zijn er misschien andere factoren die een grotere invloed hebben. Nieuwsberichten worden vaak als ‘analyses’ verkocht. In werkelijkheid zijn het slechts anekdotes.

Weersta de verleiding om de wereld voor jezelf op deze goedkope manier te verklaren. Het is simpelweg een verkeerde manier. Je belemmert jezelf alleen maar om echt, serieus na te denken – en berooft jezelf daarmee van de enige kans de wereld inderdaad op zijn minst een fractie beter te begrijpen.

Nieuws versterkt de availability bias

Snel, noem de naam van een bloem, een kleur, een huisdier!

Klaar? Als je net als de meeste mensen denkt, zul je ‘roos’, ‘rood’ en ‘hond’ of ‘kat’ gezegd hebben. Hoewel er tienduizend verschillende soorten bloemen zijn, tientallen kleuren en vast honderd verschillende huisdieren.

Wat beschikbaar is, heeft een sterke invloed op onze beslissingen

Dit is de availability bias. We denken aan datgene wat op dat moment voor ons ligt of we in onze gedachten paraat hebben. Ik heb de availability bias gedetailleerd beschreven in mijn boek De kunst van het heldere denken. Wat available, dus beschikbaar is, heeft een sterke invloed op onze beslissingen.

Elke beslissing is gebaseerd op een beslissingsbasis en die bestaat uit informatie. Uit gemak trekken we uit de immense hoeveelheid informatie telkens die informatie eruit die al aanwezig is, en niet bijvoorbeeld de informatie die misschien belangrijker is maar helaas eerst nog onderzocht moet worden.

Nieuws is een slechte basis voor beslissingen voor de lange termijn

Een voorbeeld uit de politiek: ik woon in Bern. De hoofdstad van Zwitserland is niet al te groot en daardoor is het onvermijdelijk dat je mensen leert kennen die bij de overheid werken.

Een hoge ambtenaar vertelde me dat bij de wekelijkse briefings van de Bundesräte (zo heten in Zwitserland de ministers), iedereen zich eerst op de mediacommentaren stortte. Dat was vervelend, want hij moest de mensen er telkens weer op wijzen dat er belangrijkere thema’s waren dan de mediacommentaren.

Nieuws heeft de ongelooflijke kracht om zich helemaal vooraan in ons bewustzijn te schuiven. Dat maakt het haast onmogelijk om verstandige beslissingen te nemen – met name in de economie en de politiek. Als je nieuws consumeert, loop je dus het risico dat je dat nieuws als basis neemt voor je beslissingen. Zelfs als het nieuws nauwelijks iets te maken heeft met het onderwerp dat je bezighoudt. Het gebeurt volkomen onbewust.

Stel, je hoort in het nieuws dat er aan de andere kant van de wereld een vliegtuig is neergestort. De volgende dag kun je naar Londen vliegen om een mogelijke deal af te sluiten. Je boekt geen ticket en laat de afspraak lopen, hoewel het vliegtuig uit het nieuwsbericht niets te maken heeft met jouw vlucht naar Londen.

Het nieuws nestelt zich in ons brein – en we wentelen ons erin. Hoe emotioneler de beelden, video’s en krantenkoppen, hoe meer ruimte ze innemen. Het nieuws gaat in het voorste vakje van ons denken zitten. Daarmee is het veel beschikbaarder (available) dan alle andere informatie, zoals statistieken, historische vergelijkingen, ingewikkelde argumenten en tegenargumenten. Terwijl die een veel betere basis zouden vormen voor de beslissing.

Het verschil tussen preventief en niet-bestaand

Degene die de onderwerpen bepaalt, oefent invloed uit op de discussie. Als je nieuwsjournalisten laat bepalen waar jij je mee bezig dient te houden, geef je die mensen veel te veel macht over je leven. Jij, beste lezer, wilt toch zelf in de cockpit van je leven zitten, of niet soms?

Laat de besturing niet over aan gestreste loonschrijvers. Die verwarren ‘niet-beschikbaar’ nog al eens met ‘niet-bestaand’, omdat ze noch het budget noch de tijd hebben om op zoek te gaan naar waardevolle informatie. En deze verwarring nemen wij consumenten min of meer automatisch over.

De nieuwsproducenten verwarren ‘preventief ’ met ‘niet-bestaand’. Heldhaftige daden die ongelukken voorkomen, dus preventief werken, zijn voor de nieuwsjournalisten grotendeels onzichtbaar. Het ligt voor de hand om een verslaggever erop uit te sturen als de brandweer ingezet moet worden. Het ligt niet voor de hand om een reportage over een vuurzee te schrijven die door het adequate handelen van iemand voorkomen werd. Hoewel vuur bestrijden veel minder efficiënt is dan vuur voorkomen.

Nieuws gaat over medische noodhulp, herstructureringen van bedrijven en reddingsacties in crisisgebieden, maar niet over handelingen die dat soort dingen voorkomen. Elke dag worden miljoenen heldhaftige daden verricht – ingenieurs die constructies bouwen die sterk genoeg zijn zodat viaducten niet instorten, piloten die bij nacht en ontij landen.

Dit alles is preventie. Dit alles is zeer wijs. Dit alles is waardevol voor de maatschappij. Maar dit alles is noch voor nieuwsjournalisten noch voor nieuwsconsumenten zichtbaar. Ik stel voor dat er een Nobelprijs voor Preventie komt.

Helaas overkomt nieuwsjournalisten nog een derde verwarring. Ze verwarren ‘afwezig’ met ‘onbelangrijk’. Soms is juist datgene wat afwezig is – dat wat niet gebeurt – het relevante.

Bijvoorbeeld het uitblijven van de al tien jaar verwachte inflatie. Of het uitblijven van de sinds 2010 verwachte instorting van de euro. Of het uitblijven van een statistisch gezien zeer waarschijnlijke wereldwijde pandemie. Nieuwsjournalisten zijn van nature niet in staat iets wat afwezig is te registreren, omdat hun zintuigen op scherp staan voor de dingen die op dat moment gebeuren. En zo missen ze de honden die weliswaar niet blaffen, maar op een dag toch echt bijten.

Deze tweede en laatste voorpublicatie is een licht geredigeerde versie van hoofdstukken 14, 15 en 16 van Het nieuwsdieet van Rolf Dobelli, dat op 9 januari 2020 verscheen bij  Uitgeverij Spectrum.

Op maandag 6 januari interviewde Rob Wijnberg Rolf Dobelli tijdens een avond in Tivoli. Dat gesprek is opgenomen en publiceren we donderdag 16 januari.

Lees of luister verder: