Hoe slecht is lawaai?

Minstens 100 miljoen Europeanen – een op de vijf – hebben last van verkeersgeluid, en verkeerslawaai leidt tot verlies van 1,6 miljoen gezonde levensjaren in West-Europa alleen al.

Met die klapper opende de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) haar geluidsoverlastrichtlijnen voor de EU. Daarin bracht ze de bevindingen van de snelgroeiende wetenschap over geluidshinder bijeen. 

Wat het bijbehorende rapport vooral duidelijk maakt, is dat lawaai een enorm onderschat probleem voor de volksgezondheid vormt: uiteenlopende ziektebeelden^* van hartinfarcten^* tot depressies^* kunnen allemaal in verband gebracht worden met geluidshinder. 

Afgelopen jaar schopte een groep flatbewoners in Nijmegen het tot wereldnieuws^* toen ze een speelverbod op wisten te leggen voor voetballende kinderen op een veldje naast hun school. Deze maandag doet de rechter een uitspraak over de zaak, waarbij de flatbewoners zich onder andere beriepen^* op de gezondheidsklachten die ze door geluidsoverlast hadden gekregen. 

Maar waar trek je de grens tussen aanstellen en gezondheidsrisico’s? Met andere woorden: hoe slecht is geluid precies voor de volksgezondheid? Als begin van een korte serie over geluid: vijf vragen en antwoorden over geluidshinder. 

Waar hebben we het eigenlijk over als we het over lawaai hebben?

Lawaai wordt algemeen gedefinieerd als ongewenst geluid. Maar ‘ongewenst’ is zo subjectief, en beslaat zo’n groot grijs gebied, dat het vaak onmogelijk vast te stellen is wat precies ongewenst is. 

Psycholoog Fred Woudenberg, hoofd van de afdeling leefomgeving bij de Amsterdamse GGD, stelt: ‘Het geluidsniveau zelf zegt niet zoveel, het gaat om de betekenis die je geeft aan het geluid.’

Neem het klassieke voorbeeld van de druppende kraan in de badkamer aan het einde van de gang. Dit geluid is zo zacht en zo ver weg dat het nooit objectief ‘hinderlijk’ genoemd kan worden, maar sommige mensen doen er geen oog dicht door, zelfs als ze een paar kamers verderop proberen te slapen. Hoewel je het met de nauwkeurigste decibelmeter ter wereld op je kussen nog niet zou kunnen registeren, kun je er alsnog gillend gek van worden. 

Het geluid van een druppende kraan is zo zacht dat je het niet objectief 'hinder' kunt noemen, toch doen sommige mensen er geen oog door dicht

Toch doet zo’n decibelmeter wel degelijk iets. Het menselijk oor heeft een ontzettend grote reikwijdte als het aankomt op gevoeligheid voor geluid. Het zou ondoenlijk zijn dit bereik in een normale, lineaire grafiek weer te geven: de intensiteit van het zachtste geluid dat iemand met een perfect gehoor kan waarnemen, is ongeveer een tien biljoenste van een geluid dat fysieke pijn kan veroorzaken.^*  

Daarom is de logaritmische schaal voor geluidsmetingen ontwikkeld, die van de decibel. Een stijging op deze schaal is exponentieel. Dit betekent dat het verschil tussen 0 dB (het zachtste geluid dat een gezond menselijk oor kan horen) en 10 dB (een heel zacht geritsel in de verte) weliswaar tien keer zo veel is, maar dat tussen 30 dB (gefluister naast je oor) en 50 dB (wat wij ‘normale’ conversatie noemen) de geluidsintensiteit maal honderd vergroot is. 

Maar hoeveel decibel is dan te veel? Het advies van onder meer het RIVM en de WHO is om blootstelling aan geluid boven de 85 dB – zo luid klinkt een vrachtwagen die ongeveer 60 kilometer per uur rijdt als jij je er op 15 meter afstand van begeeft – zoveel mogelijk te beperken. Volgens de gangbaarste schatting kun je ongeveer acht uur per dag naar die vrachtwagen luisteren zonder gehoorschade op te lopen. Maar als je het volume op de meeste apparaten van vandaag helemaal opendraait, kom je daar algauw bovenuit. Een gemiddeld popconcert of metrowagon komt er zelfs dik bovenuit (110+ dB) – daar kun je hoogstens een paar minuten ‘veilig’ naar luisteren.  

De WHO schatte in 2015 dat er meer dan een miljard mensen wereldwijd risico lopen op gehoorschade,^* en verwacht dat het aantal mensen met significant gehoorverlies in 2050 tot 900 miljoen wereldwijd kan oplopen (ongeveer een op de tien mensen).^*  

Wat zijn de gevolgen van te veel lawaai? 

Ten eerste is blootstelling aan te veel geluid – je raadt het al – slecht voor je gehoor. In Nederland lijkt er sprake te zijn van meer en meer gehoorschade door blootstelling aan overmatig geluid, vooral onder jongeren, hoewel exacte cijfers vooralsnog ontbreken.

Experts zijn het er wel over eens dat de prevalentie van tinnitus – oorsuizen – een indicatie kan zijn van gehoorschade.^* In Nederland wordt geschat dat minstens een miljoen mensen last hebben van tinnitus. Dat aantal lijkt snel te groeien.  

Maar te veel geluid is niet alleen slecht voor je oren. De afgelopen jaren is gebleken dat geluidshinder gerelateerd is aan allerlei gezondheidsproblemen.

Het sterkste verband dat is gevonden, is tussen omgevingslawaai^* en hart- en vaatziekten.^* Dat wil niet zeggen dat het lawaai daar de directe oorzaak van is; je moet het zien als een ingewikkeld samenspel van allerlei omgevingsfactoren die de risico’s vergroten.^* Verder zijn er ook directere gevolgen als slaapstoornissen^* en verminderde cognitieve prestaties te meten, maar ook minder voor de hand liggende ziektebeelden als depressie^* of obesitas^* worden inmiddels in verband gebracht met geluid.

Dit komt doordat ongeveer alles wat binnenkomt aan geluid in bepaalde mate stress oplevert.

Onze oren, zo stellen bijna al deze onderzoeken,^* zijn geëvolueerd onder stillere omstandigheden. Om te overleven was het cruciaal dat we snel reageerden op plotselinge geluiden – van sluipende roofdieren tot huilende baby’s, ons eerste instinct bij geluid is alertheid, en daarmee stress. En een verhoogde stressrespons kan in verband gebracht worden met heel veel ziektebeelden – van beroertes tot depressies. 

En omdat zoveel mensen geluidshinder ervaren, gaat het al snel om een miljoenen- of miljardenprobleem voor de volksgezondheid. Zo schatte een Amerikaanse studie uit 2015 dat, als het omgevingsgeluid gemiddeld 5 decibel zou dalen dat zou zorgen voor een besparing van 4 miljard dollar per jaar aan ziektekosten voor hart- en vaatziekten.^*  

Voor wie is het slecht? 

Eigenlijk is lawaai slecht voor iedereen die er ‘hinder’ van ervaart. En ‘hinder’ is moeilijk te definiëren.

Fred Woudenberg, van de Amsterdamse GGD, legt uit dat de mensen die er slechter door slapen en ‘ernstige hinder’ van geluid ervaren, doorgaans het ernstigst getroffen worden. Ze kunnen hart- en vaatziekten krijgen maar ook – veel lastiger meetbaar – een verminderde weerstand krijgen of slechter presteren op werk. ‘Als iemand een verkeersongeluk veroorzaakt zal niemand gaan achterhalen of diegene wakker gelegen heeft door omgevingslawaai.’

Oudere mensen ervaren in de regel meer hinder van lawaai dan jongeren, met een gemiddelde piek rond de 45 jaar.^* Maar dit betekent niet dat kinderen immuun zijn, integendeel.

Een baanbrekend onderzoek uit 1981 toonde al dat scholieren uit een klas naast een metrospoor significant slechter konden lezen dan hun jaargenoten 

Een baanbrekend onderzoek uit 1981 toonde al dat basisscholieren in een klaslokaal naast een metrospoor in New York significant slechter konden lezen dan hun jaargenoten in een klas aan de straatkant van de school. Nadat geluiddempende maatregelen in de klas naast het spoor genomen waren, trokken de leesniveaus zich recht.^*

Sindsdien hebben verschillende onderzoeken de correlatie tussen cognitieve prestaties en geluidsoverlast onder kinderen alleen maar uitgediept.^* Ook bij volwassenen zijn in de steeds vaker voorkomende ‘kantoortuinen’ vergelijkbare observaties gedaan.^*

Hebben alleen mensen er last van?

Ook dieren hebben last van lawaai. Hans Slabbekoorn, bioloog gespecialiseerd in communicatie tussen vogels, vertelde mij dat geluid voor verschillende dieren heel belangrijk kan zijn. Of dat nu is om soortgenoten te vinden, om een prooi te vangen, om roofdieren te ontvluchten, of om zich te oriënteren in het donker. 

Slabbekoorn benadrukt dat, hoewel sommige soorten er beter vanaf komen dan anderen, geluid veranderingen in hele ecosystemen teweegbrengt. Voor ieder zielig verhaal over vogeltjes met PTSD-achtige verschijnselen zijn er heel veel negatieve effecten die minder spectaculair zijn, maar uiteindelijk grote gevolgen hebben. 

De afgelopen jaren heeft Slabbekoorn zich ook steeds meer gericht op de invloed van geluid op dierlijk leven onderwater, waar het al snel een enorme rol speelt doordat het zicht minder goed is dan op land. Ook hier kunnen we eindeloos doorgaan met zielige voorbeelden, maar als je bedenkt dat het geluid van propellers van onze containerschepen tot in de diepste delen van de zee doordringen, begin je de omvang van het probleem te begrijpen – er is geen natuurgebied zonder menselijk lawaai meer over. 

Slabbekoorn stelt daarom dat we zelfs kunnen spreken van ‘akoestische klimaatverandering’,^* hoewel hij snel toevoegt dat het effect cumulatief is. Visserij én temperatuurstijging én chemische veranderingen én lawaai zetten ketens van veranderingen in gang: ‘Als een soort beïnvloed wordt, heeft dat niet alleen gevolgen voor die ene soort, maar ook voor andere.’ 

Nu zijn er inmiddels Europese normen voor geluid in de zee, en wordt er wereldwijd veel meer onderzoek gedaan dan een paar jaar geleden. Maar in Nederland bijvoorbeeld worden de binnenwateren nog steeds niet gemonitord op geluidsoverlast, terwijl ook daar geluid een belangrijke factor in de leefomgeving is. 

Slabbekoorn: ‘Je moet luisteren om te snappen wat er onderwater gebeurt. Het is niet alleen geluid, maar geluid is wel een hele belangrijke factor, die vaak vergeten wordt’. 

Wordt het erger? Of worden we gevoeliger? 

Het is moeilijk te zeggen of de wereld steeds lawaaieriger wordt. Fred Woudenberg stelt dat de geluidshinder de afgelopen veertig jaar ongeveer gelijk gebleven is. Toch zullen veel mensen dat niet zo ervaren. Stadsbewoners hebben voor ieder industriegebied dat is verdwenen, een festival teruggekregen. Schiphol-omwonenden kregen voor elk beter geïsoleerd huis meer passerende vliegtuigen.  

Woudenberg: ‘De meeste overlast in steden wordt veroorzaakt door de drie b’s: buren, bouw- en slooplawaai, en brommers’. Waarbij de eerste b – buren – nog verreweg het vaakst tot ‘hinder’ leidt.^* Die ernstige hinder en slaapverstoring komt vaak ook door de factor ‘conflict’, wat het nog lastiger te vatten maakt. 

Geluidsbelasting verminderen is vaak niet zo eenvoudig. Om minder last te hebben van verkeersgeluid, moet je de huizen beter isoleren, en betere banden monteren op alle auto’s, en snelheidslimieten verlagen en beter controleren, en minder huizen dicht op elkaar bouwen en zorgen dat er minder verkeer door leefomgevingen rijdt. En dan tillen net de buren hun speakers naar buiten...

Daarbij speelt ook sociale en culturele context een grote rol. Woudenberg: ‘Bij geluid heerst vaak het idee dat de persoon die last heeft zich aanstelt. Daardoor ontstaat het idee dat geluid een probleem van de persoon zelf is, en niet van de omgeving.’

Maar als het biologisch onderzoek iets aantoont, dan is het wel dat geluid ons allemaal treft, en dat juist die kleine geluidjes over een langere tijd genomen grote effecten kunnen hebben.

Buren, beestjes, en brommers zitten uiteindelijk allemaal in dezelfde omgeving. En hoewel geluid zich moeilijk laat vangen en nog moeilijker laat controleren, kunnen we wel stellen dat geluidsoverlast altijd te maken heeft met onszelf en onze omgeving. Die twee categorieën blijken nogal ingewikkeld, maar als we een van die twee weglaten, zullen we nooit het hele plaatje kunnen zien. Of horen. 

Dit is het eerste artikel in een korte serie over geluid en welzijn. Binnenkort: een essay over onze drang om onszelf te beschermen van lawaai in een overprikkelende wereld.

Correctie 12-11-2019: In een eerdere versie stond dat een tien biljoenste 1 tot de macht 13 was. Dit klopt niet en is verwijderd.