Als de mensheid vergaat, blijft dit van ons over: een liefdesbrief aan de aliens 🎧

Ergens eindigt de invloed van de zonnewind die ons als een bubbel omsluit. Daar begint de interstellaire ruimte. Het grensgebied tussen ‘ergens’ en ‘daar’ is een groot mysterie. Maar vorige maand werd er een bericht ontcijferd, gedetailleerde informatie over die kosmische kustlijn.

Het signaal was afkomstig van de Voyager 2, een ruimtesonde die eind vorig jaar door de zoom van ons zonnestelsel naar buiten piepte. Daar ging ze, haar meetapparatuur intact.

Het ontcijferde bericht is een wetenschappelijke mijlpaal. En er komt nog meer. Op achttien miljard kilometer van de aarde stuurt de Voyager 2 ons nu informatie door uit een gebied buiten ons voorstellingsvermogen. Maar ze verzamelt niet alleen informatie. Ze is ook op zoek, namens ons, naar iets of iemand die ons bestaan kan bevestigen.

Hoe de missie begon

In de zomer van 1977 vertrok de Voyager 2 samen met haar tweelingzus, Voyager 1, op een Grand Tour naar de reuzenplaneten. De timing was zorgvuldig gekozen. Saturnus, Uranus, Neptunus en Jupiter stonden op één lijn, een zeldzaamheid, waardoor de sondes hun reis met een minimum aan brandstofgebruik konden afleggen. 

Gebruikmakend van de zwaartekracht van de planeten die ze passeerde, slingerde de tweeling in hoog tempo door de buitenwijk van ons zonnestelsel. Ze deed metingen, nam geluidsopnames, maakte duizenden foto’s. Spookachtige stillevens van aurora’s, vulkanen, ringen, mist, manen.

Toen de wetenschappelijke missie voltooid was, begon een volgende, vreemdere missie. Misschien wel de meest poëtische missie in de geschiedenis van onze soort. De zwaartekracht van Jupiter slingerde de Voyagers uit ons zonnestelsel, richting de interstellaire ruimte waar ze een miljard jaar lang met een snelheid van vijftien kilometer per seconde door de kosmos zullen schieten. Aan boord een boodschap van ons hier op aarde. Intergalactische flessenpost.

Een best of van de aarde

Beide Voyagers bevatten een blauwdruk van het leven op deze planeet. Twee identieke ‘Golden Records’. Onze woorden en liedjes, onze zeeën en zonsondergangen, verzameld op een gouden grammofoonplaat. Een best of van de aarde in negentig minuten audio en honderdzestien beelden. Op weg naar iets wat wij nooit zullen kennen of begrijpen maar waar wij in zekere zin aanwezig zullen zijn. Dankzij de kleine hitparade van de derde planeet van de zon.

De Golden Record is niet de eerste flessenpost van deze soort. In 1972 vertrokken de Pioneers 10 en 11 naar Jupiter, met aan boord een boodschap voor buitenaards leven. Het bericht, gegraveerd op een gouden plaquette, was samengesteld door de astronoom Carl Sagan, zijn vrouw Linda Salzman en astrofysicus Frank Drake.

Een naakte man en vrouw – jong en gespierd, de man steekt zijn hand op ten teken van begroeting. Naast hen een ruimtekaart met onze zon als referentiepunt, voor het geval de aliens op speurtocht willen. Een simpel bericht: wij bestaan en we hopen dat iemand ons vindt.

Op die boodschap kwam kritiek: te antropocentrisch, te summier, seksistisch (waarom groet alleen de man de buitenaardse beschaving?) en ook al niet inclusief, want de man en vrouw leken veel te westers, en volgens anderen veel te Aziatisch, en volgens weer anderen te Afrikaans.

Christelijke Amerikanen waren woedend om het adamskostuum, wat moesten de aliens wel niet denken van de aarde? De Los Angeles Times publiceerde boze lezersbrieven: belastinggeld was niet bedoeld voor porno naar de aliens.  

Sagan, Salzman en Drake bleven licht verbijsterd achter. Maar wel met het inzicht dat zo’n intergalactische boodschap de hele mensheid aangaat. 

Hoe vertel je aan buitenaardse wezens dat en wat we zijn?

Toen de NASA Sagan in 1976 vroeg om voor de Voyagers een nieuwe boodschap te ontwerpen twijfelde hij geen seconde, ook al mocht hij dit keer geen naakt meesturen. Dit was zijn herkansing.

Dit bericht, nam Sagan zich voor, zou dat van de Pioneers overtreffen. Hij wilde niet alleen vertellen dat we er zijn maar ook wat we zijn; wat we kunnen, denken, dromen. Hoe we leven, groeien en liefhebben. 

Hoe vat je deze wereld samen voor wie haar niet kent; voor wie niet weet wat een boot, een boom, een snelweg is? Voor wie geen idee heeft van de geur van koffie of de smaak van sinaasappels? En net zo min van aardse grammatica of grenzen?

En als je die inhoud hebt, hoe zorg je er dan voor dat flessenpost heel blijft tijdens een onwaarschijnlijk verre reis voorbij onze planeten, dwars door zonnestormen en rondvliegend puin? 

Sagan gaat te rade bij een groep experts: wetenschappers, kunstenaars, ontwerpers, scifi-auteurs. Verschillende opties komen voorbij. Een plakkaat gecoat met uranium. Een magnetische tape. Het is natuurkundige Frank Drake die met het beslissende idee komt: een grammofoonplaat met informatie in de groeven.

De groep rekent uit: op een 16⅔-toeren plaat kun je negentig minuten aan audio kwijt – muziek, stemmen en geluiden van de aarde – en honderdzestien gecodeerde afbeeldingen. Ze hebben een paar maanden om de boodschap samen te stellen. Met andere woorden: geen tijd te verliezen.

Een plaat met kosmische eeuwigheidswaarde

De Golden Record moet een afspiegeling zijn van ‘the diversity of culture and life’ op aarde, vindt Sagan. De beroemde etnomusicoloog Alan Lomax wordt ingevlogen en staat garant voor Senegalese trommels en Peruviaanse panfluiten. Er wordt gewikt en gewogen.

Mozart en Louis Armstrong mogen mee, Bob Dylan en Miles Davis blijven op aarde. Debussy legt het af tegen Azerbeidzjaanse doedelzakken. Er wordt lang gediscussieerd over welke versie van de Brandenburgse concerten naar de sterren gaat. Een Georgisch protestlied krijgt op het nippertje – een uur voor de deadline – kosmische eeuwigheidswaarde.  

Behalve muziek staat er ook een audio-essay op de plaat: een korte geschiedenis van het leven op aarde weergegeven in geluid. Een aardbeving, gedonder, het klokken van modder, kolkend water, wind, regen, krekels, grotere dieren, en dan de mens. Voetstappen. Hartkloppingen. Een lach. Genesis in twaalf minuten, eindigend met de kroon op de schepping. 

De beelden, verzorgd door kunstenaar Jon Lomberg, zijn al even eclectisch als de muziek. Een bergbeklimmer, een Chinese schoolklas, een celdeling onder een microscoop. Druppels op een blad, de geboorte van een kind, een vrouw die haar tuin aanharkt. Sneeuw, schelpen, een krokodil. 

In juni 1977 wordt de laatste informatie toegevoegd. Op 20 augustus staat Sagan met zijn team op de lanceerbasis van Cape Canaveral de Voyager 2 uit te zwaaien. De Voyager 1, die een snellere route zal nemen, vertrekt een maand later.

Daar gaan ze, de beelden en geluiden die een eeuwigheid van ons zullen getuigen. Het beste wat wij de kosmos te bieden hebben. De hele opname is te luisteren als één grote avance aan het adres van de aliens. De mensheid zet haar veren op in een poging te ontroeren en behagen. 

Het andere liefdesverhaal van de Golden Record

In het hart van deze universele boodschap klopt een klein, particulier liefdesverhaal. Dat van Carl Sagan en Ann Druyan, de vrouw die verantwoordelijk was voor het audio-essay op de plaat. Sagan en Druyan kenden elkaar al jaren, maar pas tijdens het werken aan de Golden Record durfden ze – in een telefoongesprek – de wederzijdse verliefdheid uit te spreken. (In datzelfde gesprek besloten ze meteen te trouwen.) 

Carl was al getrouwd en Ann had een verloofde, ze hielden hun affaire geheim tot na de lancering van de sondes. Maar een van de laatste fragmenten op de plaat is een opname van Ann’s hersengolven terwijl ze mediteert op de liefde, of beter gezegd: op Carl Sagan.

De Golden Record is dus ook hun liefdesbrief. Een ode aan die verpletterende toestand die ons eraan herinnert hoe een ontmoeting met een ander ons soms uit onze voegen licht, onze borst opent, ons denken scherpt, of vertroebelt, het is maar hoe je het bekijkt. Hoe dan ook is het een ode aan de ontmoeting die iets teweeg kan brengen dat we in enkelvoud maar moeilijk bereiken. 

Kunnen aliens horen of zien?

Of onze avances ooit postuum beantwoord zullen worden, is uiteraard de vraag, zelfs als de Voyagers worden opgepikt. Wie een voorbij zeilende sonde uit de ruimte kan plukken, zal in principe slim genoeg zijn om de gebruiksaanwijzing op de hoes te ontcijferen. Alleen weten we natuurlijk niet of de wezens in kwestie beschikken over onze zintuigen of onze logica.

In zijn boek Murmurs of Earth legt Sagan uit waarom ervoor gekozen werd voornamelijk melodieën naar de sterren te sturen. Niet alleen omdat muziek het beste is wat we te bieden hebben maar ook vanwege de connectie tussen muziek en wiskunde, ‘harmony has a distinct mathematical character’, schrijft Sagan. ‘We kunnen ons een planeet voorstellen met uraniumhexafluoride in de atmosfeer, maar we kunnen ons geen planeet voorstellen waar één plus één geen twee is.’

Bepaalde wetmatigheden zijn waarschijnlijk geldig voor het hele universum. En in deze universele informatie wordt op de hoes van de plaat uitgelegd wat de afspeelsnelheid van de Golden Record is en hoe de korte hoge piepjes aan de B-kant van de plaat worden omgezet in de beelden die ze dragen.

Net als geschiedenis, schrijft Sagan in Murmurs of Earth, voltrekt evolutie zich in een veelheid aan onvoorspelbare stappen en elke kleine variatie heeft diepgaand effect verderop in het proces.

Wezens in een ander sterrenstelsel kunnen misschien niet zo goed denken als wij, maar misschien ook vele malen beter, ze kunnen betere dichters zijn, of ontwerpers of filosofen. Ze kunnen een superieure morele of esthetische standaard hebben; ze kunnen van alles zijn, eindeloos veel vreemder dan wij ons kunnen voorstellen, maar één ding zijn ze niet: mens.

Een mens is iemand die aria’s zingt, een druif eet in een supermarkt, een baby troost en schapen hoedt. Een mens is een wezen dat al die dingen vastlegt op een peperdure plaat en die met bestemming onbekend de hemel in schiet. Een mens is iemand die de duisternis uit zijn lijf trommelt, die zingt tegen de onderdrukking in, muziek maakt om de dood te bezweren. 

Wat er níét de ruimte in is gestuurd

De dood zelf is trouwens afwezig op de Golden Record. Net als oorlog en armoede. Feitelijk bevat de plaat de helft van ons verhaal. De mooie helft. Liefde, vriendschap, groei, vooruitgang. Er komt geen ruzie op voor, geen armoede. Geen vervuiling of verspilling. Op onze culturele ark van Noach wordt geen traan gelaten.

Een eerste indruk kan maar beter een goede zijn, besloten Sagan en zijn team. Foto’s van wapens en strijd zouden bovendien wel eens als bedreigingen kunnen worden opgevat en wie weet waar toekomstige generaties dan mee worden opgezadeld.

Sagans team filterde ellende uit ons verhaal, de NASA de seks

Sagans team filterde ellende uit ons verhaal, de NASA de seks. Zelfs de onschuldige afbeelding van een naakt stel, hand in hand, de vrouw zichtbaar in verwachting, mocht niet mee. Nou ja, vooruit dan, als pictogram. Het geluid van een kus mocht alleen als het een ‘heteroseksuele kus’ was. Bij de NASA zaten geen visionaire dromers, zegt Drake dertig jaar later in een interview. Het waren kleine denkers.

Wat er ook niet op staat: religie. Geen foto’s van ons bidden en buigen. Geen iconen of profeten. Je kunt niet één godsdienst naar de sterren sturen, was de gedachte, en voor ze allemaal was simpelweg geen ruimte. Op de Golden Record zijn we een goddeloze soort. Hoewel de muziek uiteraard wel hogere sferen communiceert. 

Dit is niet het mensbeeld van iedereen

Het is een van de vele punten van kritiek die het project de afgelopen decennia te verduren kreeg. Sagan en zijn team deden hun uiterste best om een uitgebalanceerd beeld van de gehele mensheid te schetsen, maar ze deden dat vanuit het mens- en wereldbeeld dat zij zelf aanhingen.

En dat beeld is gestoeld op het geloof in wetenschap en technologische vooruitgang, stelden verschillende antropologen. Een typische postmoderne en westerse visie.

Ook het gebrek aan diversiteit in de groep samenstellers (voornamelijk wit, hoogopgeleid, Amerikaans) schoot mensen in het verkeerde keelgat. Hoe kun je als homogene groep de hele wereld vertegenwoordigen?  

Je zou kunnen zeggen dat juist die blinde vlekken de gouden plaat tot een algemeen menselijk project maken. Zijn onze dode hoeken niet de grootste gemene delers van onze soort?

Daarbij, het project zelf – flessenpost naar een ander sterrenstelsel – is diep romantisch, van een poëzie die haaks staat op droge wetenschap. Een poging het grote onbekende te betrekken bij ons aardse lot.

De Golden Record doet in eerste plaats een beroep op de grenzen van onze verbeeldingskracht. Kunnen we ons voorstellen dat het gruizige geluid van Blind Willie Johnsons Dark was the night ooit onder een wildvreemde dampkring klinkt in een nacht ver, ver van de onze?

Kan het anders? 

De mens zou natuurlijk de mens niet zijn zonder de voortdurende poging zichzelf te overtreffen. In 2014 begon Jon Lomberg, destijds verantwoordelijk voor de beelden, campagne te voeren voor het sturen van een nieuwe, verbeterde versie van de gouden plaat. Deze zou vanaf de aarde geüpload moeten worden naar het geheugen van de ruimtesonde die in 2006 op weg ging naar Pluto en de Kuipergordel om daarna, net als de Voyagers, de interstellaire ruimte in te gaan.

Het internet biedt nu de mogelijkheid mensen wereldwijd te betrekken bij het samenstellen van de boodschap, zei Lomberg in 2017 in een interview. Zo kan deze nieuwe Golden Record dus écht van ons allemaal worden. 

Een verbeterde versie kan geüpload worden naar een andere ruimtesonde die de interstellaire ruimte in gaat

En dit keer, vindt hij, moeten we gaan voor het complete verhaal. Dus ook de donkere kanten van het leven. Hoe slecht we omgaan met de aarde en elkaar. Na de liefdesbrief een schuldbekentenis. Verwarrend voor de aliens. Hoewel, de kans dat twee van zulke boodschappen door dezelfde beschaving zouden worden opgepikt is verwaarloosbaar klein. 

Maar volgens Lomberg is de Golden Record niet per se bedoeld voor buitenaards leven. We weten niet of de plaat ooit gezien wordt in een ander sterrenstelsel, maar we weten wél zeker dat hij gezien wordt op onze eigen planeet.

Het project van Lomberg heeft voorlopig geen succes gehad, maar hij heeft gelijk. Uiteindelijk spoelt deze flessenpost steeds weer aan op onze eigen kust.

Met elke nieuwe mijlpaal van de Voyagers, elk antropologisch onderzoek naar de inhoud van de Golden Record, elke roep om een update worden we herinnerd aan die gouden liefdesbrief die namens ons door de stilte tussen de sterren zeilt. En aan de vraag wat die brief ons nu te zeggen heeft. Of hij ons hoopvol stemt of beschaamt om wat we waren. Of we nog geloven wat we ooit geloofden. Hoe we herinnerd willen worden.

‘We are the way for the Cosmos to know itself’, zei Sagan ooit. Het omgekeerde is net zo waar.

De Golden Record getuigt vooral van het menselijke verlangen gezien, gehoord te worden. En voorlopig antwoordt het universum ons – met dank aan Voyagers’ meetapparatuur die trilling vertaalt voor aardse oren – in geruis, gedonder en af en toe een vriendelijke ‘ping’.