Fascisme in Nederland groeit tot in de Tweede Kamer, waarschuwt socioloog Willem Schinkel

Willem Schinkel is filosoof en hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam – je kent hem misschien van de serie Politiek Lexicon die hij eerder op De Correspondent publiceerde.

Ik sprak hem voor de nieuwste aflevering van mijn podcast Goede gesprekken over zijn nieuwe, prikkelende boek Theorie van de kraal. Kapitaal – Ras – Fascisme, dat hij samen met collega-socioloog Rogier van Reekum schreef.

Hieronder kun je het – bewerkte en ingekorte – interview ook lezen.

Ben je geradicaliseerd?

‘Ik ontlok altijd twee reacties. Sommige mensen vinden het niks, anderen vinden het een bevrijdende en troostrijke ervaring. Ik denk eerlijk gezegd, als je het boek agressief vindt, dan komt dat voort uit een agressie die je er zelf bij ervaart.’

‘Er zijn allerlei momenten in het leven waarop wij fungeren als politieagent. Dan zeggen we: doe ’s even normaal. Hou je aan wat we, onuitgesproken, geaccepteerd hebben.’

‘In dit boek denken we, en als we denken, houden we ons niet aan de status quo. Er is dan geen enkele verplichting je te houden aan de liberale orde, want denken stelt je in staat je niet te houden aan wat is. Als we die vrijheid opzoeken, komt dat voor sommigen over als een affront, en voor velen gelukkig ook als vrijheid, jeugdige vrijheid.’

Jullie schrijven: wij weten niet hoe we moeten leven, zonder geweld.

De geschiedenis van het Westen is een lange geschiedenis van geweld tegen alles wat zich niet aan die orde van het Westen conformeerde

‘En dat wij slaat op ons allemaal. Er zijn mensen die claimen dat de westerse levensvorm het allerbeste is wat er is. Maar om dat te doen gelden, hebben ze geweld nodig. De geschiedenis van het Westen is een lange geschiedenis van geweld tegen alles wat zich niet aan die orde van het Westen conformeerde. Indigenous people zijn uitgeroeid, omdat ze niet wilden leven zoals in het Westen.’

‘Als je je niet kunt voorstellen dat we wezenlijk anders leven, dan is dat alleen maar mogelijk omdat er duizenden mensen verdrinken op de Middellandse Zee. En als je daarop wijst, ben je dan geradicaliseerd?’

Ben jij woedend?

‘Nee, ik denk het niet. We hebben dit boek met zijn tweeën geschreven, het was een ontdekkingsproces waarbij dingen gebeurden tussen ons tweeën. Er is iets ontstaan wat exemplarisch is in het samenzijn van mensen, soms is dat woede, of vreugde, of liefde, of viezigheid – dat is er allemaal. Wij willen alles omarmen.’

Behalve het fascisme. Is dit een felle aanklacht tegen het feit dat fascisme normaal lijkt te zijn geworden?

‘Als we fascisme niet omarmen, is dat omdat het een levensvorm is die andere levensvormen niet wil omarmen. Die zich breed maakt en al het andere wil uitroeien. De definitie die wij hanteren komt van Walter Benjamin: “Fascisme is de mobilisatie van het volk, zonder de productieverhoudingen te wijzigen.” Zonder iets te doen aan wie het kapitaal bezit, wel het volk oproepen als een actor waarnaar geluisterd moet worden.’

‘Fascisme is inherent reactionair, en dient altijd kapitaalaccumulatie. Het is ook altijd een manier geweest om arbeiderspopulaties tegen elkaar op te zetten. In een tijd waarin arbeiders het niet meer steeds beter krijgen, dat was altijd de belofte, is fascisme een manier om te consolideren, om toch nog te pakken wat je pakken kan.’

‘De socioloog Du Bois heeft dat goed beschreven. Hij zegt dat er een afspraak is tussen kapitaal en witte arbeiders: “Jullie witte arbeiders moeten geen solidariteit tonen met zwarte arbeiders, dan krijg je wat kruimels toegeworpen, dan mag je een beetje delen in kapitaalaccumulatie, dan krijg je het beter.” Arbeiders kochten hun pacificatie met participatie in structuren die racistisch van aard zijn.’

‘Wat we nu meemaken, is dat sinds eind jaren zeventig de witte arbeider het niet meer beter krijgt. Dan kun je kiezen voor een bredere solidariteit. Maar de fascisten zeggen: nee, dat hoeven we niet te doen, we kunnen nog steeds pakken wat we pakken kunnen, het enige is dat we daar iets meer geweld voor nodig hebben, harder staan voor wat de grenzen zijn. Dat is het fascisme van onze tijd.’

En het is zelfs ook ons parlement binnengeslopen?

‘Fascisme bevindt zich altijd aan de liberale horizon. Er is een continuüm waarin liberalisme en fascisme in elkaars verlengde liggen. Liberalen hebben fascisme nodig om te claimen zelf geciviliseerd te zijn. CDA’ers kunnen altijd zeggen: de PVV gaat te ver. Terwijl ze zelf participeren in racistische uitlatingen over moslims, en beleid verdedigen dat duizenden mensen laat verdrinken op de Middellandse Zee.’

Er is een continuüm waarin liberalisme en fascisme in elkaars verlengde liggen

‘Het liberalisme voegt zich van het begin af aan in een racistische wereldorde. Dat is een orde van natiestaten. En dat is weer een manier om te zeggen, oké, als jij dit bloed hebt en op deze grond geboren bent, dan heb jij rechten. En anders niet. Dat is gewoon Blut und Boden. Dat zit in de basis van onze liberale natiestaat. En er zijn altijd momenten waarop men toch iets meer geweld moet gaan gebruiken. Dat is de gekte van de liberale orde. Wij vinden dat niet normaal, wij willen anders denken. En we stellen: het gebeurt niet uit onze naam.’

Waar gaat dit naartoe?

‘Dat weet ik niet. Er zit een, fundamentele, weeffout in de belofte van de liberale democratie. Namelijk dat wij allemaal individuen zijn, en dat het allemaal wel goed komt als wij ons als zodanig beschouwen en gedragen.’

‘Je moet daarvoor terug naar John Locke. Die stelt: initieel heeft God de aarde aan iedereen gegeven. De aarde is in common. Wie arbeidt, verbetert het land. Als je dat doet ontstaat bezit, dan wordt iets van jou, als individu, want je hebt het verbeterd. Om een identiteit te hebben, een proper self, moet je property hebben, bezit. Dus we zijn bezeten door bezit.’

We zijn bezeten door bezit

‘Aan de basis van het liberale denken ligt dus het idee dat we dat wat gemeenschappelijk is, kapot moeten maken. Want iedere keer als iemand zegt “kijk dit is nu van mij”, wordt het gemeenschappelijke kleiner en kleiner en kleiner. Dat is een fout aan de basis die iedere keer terugkomt, zeker als de liberale orde niet genoeg mensen het gevoel kan geven dat ze nog betekenisvol participeren in het bezit. Het enige alternatief is de consolidatie, het staan op de grens, het fascisme.’

Het gebruik van geweld zal toenemen, tenzij...

‘... je anders denkt én doet. Ik wil niet denken richting een doemscenario, dat is niet nuttig en niet vreugdevol. Het is veel vrijer om te denken: wacht eens even, wij hebben duizenden manieren om te bestaan. Wij woekeren in het leven, dat wil zeggen, wij ontspringen iedere keer de ordeningen waarin ons leven gevat wordt. Wij weten niet, zei Spinoza al, wat een lichaam is, wij weten niet hoe wij onszelf kunnen ‘componeren’ in deze wereld. Wij weten nog niet waartoe wij allemaal in staat zijn, als wij samenzijn, en dat is wat mij betreft heel erg hoopvol.’

Jullie ontwerpen een nieuwe taal, eigen woorden, als een dichter die zich op een onmogelijke positie bevindt en daar moet zien stand te houden.

‘Poëzie is interessant, omdat het iets fundamenteels duidelijk maakt over onze positie überhaupt. Het gekke fenomeen dat we de taal die we normaal hanteren zien als logisch sluitend en helder. Terwijl het leven zich daaraan onttrekt, leven is wilde vitaliteit, woekerende nieuwheid. Mensen zijn creatief, maken steeds weer iets nieuws. Poëzie is een manier om dat duidelijk te maken. Het echte woekerende leven vindt buiten de orde plaats.’

Jullie hanteren een ander mensbeeld. 

‘De liberale orde werpt ons de fictie toe dat wij “randen” hebben en dat we binnen die randen ook nog iets zijn. Wat we volledig uit onszelf moeten halen. Maar alles wat we zijn zijn we omdat we met anderen zijn. Op duizend mogelijke manieren. We vallen niet samen met onze rand (man, vrouw, zwart, wit). Er wordt ons een fetisj met randen opgelegd. Dat houdt ons beschikbaar voor exploitatie. Nogmaals, wij willen alleen maar duidelijk maken dat dit niet uit onze naam gebeurt.’

Tegenover het idee dat we samenvallen met onze rand staat onze onvolledigheid, en dat is een springplank voor liefde.

‘Ja, onze onvolledigheid maakt dat we samen moeten zijn met anderen. En dat we altijd al innig verweven zijn met mensen die misschien wel aan de andere kant van de planeet zitten. Als je begint vanuit onvolledigheid, is het ook een soort ontlasting: ik hoef niet alles helemaal uit mezelf te halen. Wat ook fundamenteel onmogelijk is.’

‘Je kunt in plaats daarvan een aanbod aannemen dat uitstaat van mensen die juist het meest onderdrukt worden in de bestaande orde. Mensen als Malcolm X. Die heeft gezegd: “The moment we stop loving them, they have won.” Op het moment dat wij gaan haten hebben zij gewonnen. Houria Bouteldja in Frankrijk heeft gezegd: wat wij te bieden hebben, is radicale liefde.’

Verrassend, en geweldig, dat jullie liefde gebruiken om een ander wereldbeeld op te baseren. En daar haal je zelfs de bijbelse apostel Paulus bij aan, de bekeerling.

‘Ik ben protestants opgevoed – in aanleg zat dat er in. Kijk, wij hebben het idee dat het absurd zou zijn om die eeuwen van wijsheid en liefde, die opgeslagen liggen in wat we nu de bijbel noemen, om die te laten kapen door een stel reactionairen, die daarmee levensbeknotting willen bereiken.’

‘Laten wij die hulpbronnen openen en openhouden, om zoveel mogelijk buiten de orde te laten bestaan. Aan de basis van de bijbelse en de islamitische traditie staat liefde. Radicale ontwrichtende liefde. Wat betekent dat je je eigen ego problematiseert.’