Waarom bijna niemand nog met bitcoin betaalt

Luister hier naar het voorgelezen verhaal

‘Ik denk dat we in totaal niet meer dan drie bitcoinbetalingen hebben ontvangen in drie jaar tijd’, zegt Anika Jacobs, eigenaar van het Cocomama-hostel in Amsterdam. Bij verhuurder Amsterdam Boat Events is het niet veel anders: ‘We accepteren bitcoinbetalingen omdat het lekker innovatief is, maar er wordt eigenlijk nooit gebruik van gemaakt.’

Toch accepteren steeds meer winkels, on- en offline, bitcoin als betaalmiddel. In ‘bitcoinstad’ Arnhem kun je er bij meer dan honderd winkels en horecagelegenheden mee betalen. Terwijl banken hun geldautomaten juist sluiten, groeit het aantal bitcoinautomaten waar je met contant geld bitcoins koopt. In Amsterdam zijn dat er inmiddels meer dan er pinautomaten zijn van ABN Amro.

Wereldwijd zijn er zo’n zesduizend bitcoingeldautomaten. In Nederland zijn dat er ongeveer dertig. Je kunt daar je contante euro’s, dollars of andere valuta inwisselen voor bitcoin.

Patrick van der Meijde, oprichter van BitKassa, de grootste bitcoinbetalingsverwerker van Nederland, ziet het Arnhemse netwerk van crypto-enthousiastelingen als ‘een showcase van hoe bitcoin zou kunnen werken’. Dat de rest van ondernemend Nederland daar nog lang niet is, onderkent hij meteen. ‘Ondernemers die voorop willen lopen accepteren bitcoinbetalingen, maar het is echt nog een gimmick.’

Toch gaat er inmiddels flink wat geld om in de cryptomarkten. Bitonic, het grootste euro-bitcoinwisselkantoor van Nederland, zette in 2018 zo’n 500 miljoen euro om. Het grootste deel daarvan komt van mensen die bitcoin kopen. Hoofd Strategie Daan Kleiman: ‘We verkopen wel vier keer zo veel bitcoins als dat er wordt teruggewisseld naar euro’s.’ Er stroomt dus steeds meer geld de cryptomarkten in.

Dit zijn niet de absolute bedragen (bedrijfsgeheim), maar ze zijn genormaliseerd, dus we kijken naar de relatieve verhoudingen.

Hoe zou bitcoin kunnen werken?

Toen bitcoin in 2009 werd gelanceerd, droomden de uitvinders en hun aanhangers ervan dat cryptovaluta een alternatief zouden worden voor de euro, dollar of andere valuta. Bitcoin moest een digitale munt worden waarmee je elkaar betaalt zonder tussenkomst van derden; zonder banken die je betaalgegevens verzamelen. Bitcoin zou niet alleen banken maar ook overheden buitenspel zetten. Het moest geld van en voor het volk worden.

Dat zou ons geldsysteem op zijn kop zetten. Een munt creëren die als ruilmiddel, rekeneenheid en spaarmiddel voor algemeen gebruik fungeert, is historisch gezien bijna altijd een functie van de heersende machthebbers geweest – ongeacht of dat een wrede vorst of een democratische overheid was. De reden daarvoor is eenvoudig. De overheid heeft een bestemming waarvoor iedereen het geld wel moet gebruiken: belastingen. Zo ontstaat er automatisch vraag naar zo’n munt en gaan mensen die als vanzelf accepteren voor betalingen.

De belofte van bitcoin inspireerde vriend en vijand. Er zijn inmiddels minstens 4.855 cryptomunten naar het evenbeeld van bitcoin geschapen, en zelfs Facebook en de Chinese overheid hebben hun eigen variant op de bitcoin aangekondigd. Er is een industrie ontstaan rondom de virtuele munten, met een marktwaarde van om en nabij de 180 miljard euro. Bitcoin is goed voor twee derde van dat bedrag en laat de concurrentie dus ver achter zich.

Duizenden miljarden aan transacties

In 2018 werd omgerekend voor maar liefst 3,4 biljoen euro aan bitcointransacties geregistreerd. Dat is ongeveer vier keer al het geld dat jaarlijks in Nederland wordt verdiend en uitgegeven.

Het is ook bijna 60 procent van het transactievolume van het gevestigde Mastercard en zo’n 30 procent van het totaalbedrag dat jaarlijks met Visa wordt afgerekend. PayPal, het online betaalsysteem waarmee Elon Musk en Peter Thiel twintig jaar geleden hun eerste miljoenen verdienden, is met een transactievolume van 600 miljard dollar per jaar inmiddels een kleinduimpje vergeleken met bitcoin.

Het lijkt er dus op dat bitcoin langzaamaan ons geld vervangt. Maar er zijn grote, belangrijke verschillen tussen de transacties die met internationale creditcards of iDEAL worden voldaan en bitcointransacties.

Als een walvis beweegt, deint de hele markt mee

Op 6 september van dit jaar, toen het bij ons nog vroeg in de ochtend was, werd een hoeveelheid bitcoin ter waarde van 1 miljard euro overgemaakt tussen twee anonieme adressen. Zowel de oude als de nieuwe eigenaar van het miljard is onbekend. De partijen achter dit soort megatransacties worden ook wel (crypto)whales genoemd. Als zij zich bewegen, deint de hele markt mee.

Hoewel een miljard een uitzonderlijk bedrag is, komen transacties van tientallen en honderden miljoenen regelmatig voor. Dat weten we omdat alle bitcointransacties openbaar zijn. Als twee grote banken onderling geld overmaken ziet niemand dat, maar alle transacties met bitcoin worden op de blockchain vastgelegd. Het kan hier dus gaan om een overboeking tussen twee mysterieuze miljardairs, maar waarschijnlijk is het gewoon een transactie tussen twee grote handelsbeurzen, of slechts een interne transactie van een beurs.

Het Twitter-account whale_alert houdt dit soort transacties nauwlettend bij. In de eerste negen maanden van 2019 noteerde whale_alert 426 bitcointransacties van meer dan 50 miljoen dollar. De gemiddelde bitcointransactie bedroeg in 2018 ruim 36.000 euro, een enorm bedrag vergeleken met de 80 euro die in dat jaar gemiddeld met Mastercard, Visa of iDEAL werd afgerekend.

Het aantal transacties met bitcoin is in vergelijking met iDEAL, Visa en Mastercard dan weer heel laag: in 2018 slechts 81 miljoen. Vergelijk dat met iDEAL (524 miljoen), Mastercard (74 miljard) of Visa (124 miljard).

Dat lage transactie-aantal heeft deels te maken met de technische beperkingen van bitcoin. Bitcoin kan ongeveer 27 transacties per seconde aan. Dat is heel karig, vergeleken met Mastercard (40.000 per seconde), Visa (65.000 per seconde) en PayPal (400 per seconde).

Bitcoin kan ongeveer zeven transacties per seconde aan. Dat is karig

Er wordt wel volop gewerkt aan oplossingen om deze capaciteitsbeperkingen te omzeilen. Zo is er een nieuwe laag boven op de bitcoin-blockchain gebouwd waarmee de capaciteit voor kleine bitcoinbetalingen flink omhoog is gegaan, het zogenaamde Lightning Netwerk. Ook kun je via externe betaalverwerkers zoals BitKassa met bitcoin betalen. Dat gaat heel eenvoudig: in de Arnhemse winkelstraat hoef je alleen met je telefoon een QR-code te scannen.

Hoewel er in totaal bijna even grote bedragen in omgaan, zijn de meeste bitcointransacties niet vergelijkbaar met Visa-, Mastercard- of PayPal-betalingen. Waarvoor wordt bitcoin dan wel gebruikt?

Het cryptocasino

Volgens Van der Meijde van BitKassa, die als voorzitter van de Verenigde Bitcoinbedrijven Nederland een aardig beeld heeft van de activiteit binnen Nederland, kopen de meeste mensen bitcoins om een andere reden dan ermee te betalen: ze kopen bitcoins om te speculeren.

Net als met de handel in aandelen op de beurs kun je met de cryptohandel snel rijk worden (of veel geld verliezen). Het gokspel van fugazi en fairy dust is op de cryptobeurzen nog extremer dan op Wall Street. In onderstaand fragment van The Wolf of Wall Street legt acteur Matthew McConaughey, die een gehaaide handelaar speelt, uit hoe dat spel werkt.

De clip uit The Wolf of Wall Street. Vanaf 1:35 legt McConaughey fugazi en fairy dust uit, maar het fragment ervoor is ook grappig.

Vorig jaar rond deze tijd kocht je bitcoin voor de helft van wat je er nu voor betaalt, afgelopen zomer was de koers juist weer twee keer zo hoog.

De enorme prijsschommelingen van bitcoin en andere cryptomunten zijn een zegen voor speculanten, maar het maakt ze ongeschikt als geld voor algemeen gebruik. Je bitcoin kan van de ene dag op de andere ineens veel minder waard zijn, dus dat maakt het moeilijk boodschappen doen. Voor jou, maar ook voor de supermarkt, want die kan nauwelijks een stabiele prijs bepalen.

Een groot deel van de bitcoins ligt opgeslagen in de digitale kluis van mensen die hopen op een mooi rendement. Zo’n 60 procent van alle bitcoins is het afgelopen jaar niet eens één keer van hand gewisseld. Zulk soort oppotgedrag staat haaks op de belangrijkste functie van geld: een ruilmiddel.

Als rekeneenheid wordt bitcoin al helemaal niet gebruikt. Wie speculeert op koersstijgingen van de bitcoin, denkt of rekent per definitie niet in bitcoin, maar in de valuta waarvan hij uiteindelijk meer hoopt te krijgen. Een koersstijging ten opzichte van de euro of dollar wordt immers pas relevant als je van plan bent de bitcoin weer terug te wisselen.

Voor bedrijven die opereren in de reële economie – waar echte goederen en diensten worden gemaakt en geleverd – is zo’n instabiele munt een ramp. Bedrijven die in meerdere landen actief zijn en daarvoor in verschillende valuta handelen, dekken zich niet voor niets in tegen valutarisico’s.

Neem een importeur van Amerikaanse zonnebrillen, die zijn brillen voor euro’s verkoopt in Nederland, maar zijn inkoopfacturen moet aftikken in dollars. Bij onverwachte wisselkoersstijgingen van enkele procenten ziet zo’n ondernemer zijn marge al verdampen. Daar wil je als bedrijf liever niet mee geconfronteerd worden.

Bij bitcoin gaat het niet om enkele procenten per maand, maar om tientallen procenten in een week – of zelfs een dag – tijd. Dat maakt bitcoin ongeschikt als valuta voor de bedrijfsvoering, en dat zien we terug in de praktijk. De meeste winkeliers die bitcoin accepteren wisselen de cryptomunt na ontvangst automatisch om naar euro’s.

Net vastgoed, goud en kunst

Kleiman ziet bitcoin dan ook niet als een vervanging voor iDEAL-betalingen, laat staan voor de euro: ‘Bitcoin valt meer in de beleggingscategorie waar ook vastgoed, goud en kunst in vallen. Het is een bescherming tegen onzekere tijden.’

Dat is ook wat Van der Meijde denkt: ‘Het is een crisis hedge. De euro is redelijk stabiel, maar in een gemiddeld Zuid-Amerikaans land spaart bijna niemand geld in peso’s. In Venezuela wil men naast dollars nu ook bitcoins hebben.’ Hij ziet grote waarde in een munt die losstaat van lokale politieke invloeden en gelooft daarom in de toekomst van bitcoin als wereldmunt.

Wie een wereldwijde hyperinflatoire crisis verwacht, kan dus maar beter op bitcoin inzetten. Maar bitcoin draait volgens Van der Meijde om meer dan rampscenario’s, het gaat ook om vrijheid: ‘Bitcoin biedt je de keuzemogelijkheid om rechtstreeks aan elkaar te betalen, dus zonder tussenkomst van onbetrouwbare of graaiende derden.’

Toch weer centralisatie

Maar hoewel die keuzevrijheid bestaat, is dat niet waar de meeste mensen voor kiezen. De cryptowereld ziet er op dit moment in de praktijk heel anders uit. Voor bitcointransacties ben je weliswaar niet aangewezen op banken, maar een groot deel van de bitcoingebruikers kiest ervoor om toch weer te werken met tussenpartijen. Brokers, zoals Bitonic, helpen bij de aan- en verkoop van bitcoins. Grote internationale beurzen domineren de speculatieve handel in cryptomunten.

Die beurzen zijn eigenlijk uitgegroeid tot ‘de banken van de cryptowereld’, en ze hebben moraliteit niet per se hoger op hun lijstje staan dan de bankiers van ING of Rabobank. De tweelingbroers Winklevoss (de bedenkers van Facebook die door Mark Zuckerberg werden uitgekocht en met de opbrengst vroeg investeerden in bitcoin) hopen met hun cryptobeurs Gemini gewoon flink geld te verdienen.

Oprichters van sommige andere beurzen zijn minder keurige zakenlieden. Bitfinex, een van de grootste beurzen ter wereld, raakte 850 miljoen dollar van speculanten kwijt. Er loopt momenteel een strafrechtelijk onderzoek tegen de mensen achter Bitfinex in de Verenigde Staten op verdenking van fraude. De oprichter van cryptobeurs QuadrigaCX maakte het nog bonter: hij zette vermoedelijk zijn eigen dood in scène en ging er met 190 miljoen dollar vandoor.

Dat soort gedrag rijmt niet zo lekker met de belofte dat bitcoin ‘geld van en voor het volk’ zou worden. Tel daarbij op dat alle euro’s die nu de cryptomarkt instromen terechtkomen bij de vorige bezitters van de cryptomunten. Dat is een kleine groep vroege vogels die erbij waren toen bitcoin het licht zag, of lang voor de grote hype; toen je met een bitcoin nog geen pizza of tosti kon kopen. Bloomberg schreef in 2017 dat duizend whales ongeveer 40 procent van alle bitcoins bezitten. Ook hier zitten adressen van cryptobeurzen tussen, maar ook flink wat mensen die multi-miljonair of miljardair zijn bij de huidige bitcoinkoers.

Deze infographic laat zien hoe scheef de verdeling van bitcoinbezit is. Waarbij wel opgemerkt moet worden dat hier ook de adressen van exchanges tussen zitten, die bitcoins van meerdere mensen beheren.

Welk nut heeft bitcoin dan wel voor ons?

Misschien is het maar goed ook dat bitcoin (of welke andere cryptomunt dan ook) geen vervanging is voor de euro. Als dat wel het geval was, zouden Europese overheden machteloos staan om in te grijpen bij een economische crisis, omdat ze de macht over het geld hebben vergeven aan enkele (anonieme) grootbezitters van bitcoin. De miners en investeerders die er toevallig vroeg bij waren zouden buitenproportionele macht verkrijgen over de Europese economie.

Dat wil niet zeggen dat bitcoin of de achterliggende technologie van blockchain niets zouden (kunnen) bijdragen aan het verbeteren van onze geld- en betaalinfrastructuur. Daarop valt immers van alles af te dingen: falend witwastoezicht, ineffectief monetair beleid, en machtsconcentratie bij enkele grote partijen (om maar enkele voorbeelden te noemen). De transparantie van de blockchain zou bijvoorbeeld kunnen bijdragen aan de strijd tegen witwassen. Hoge transactiekosten op internationale betalingen zouden tot het verleden kunnen behoren.

Alle illustraties in dit stuk zijn gemaakt door Rob van Barneveld (voor De Correspondent)

Bitcoin heeft de deur opengezet om deze evidente ontwerpfouten in ons financiële stelsel te adresseren. En dat heeft een machtsstrijd ontketend over de toekomst van ons geld. Niet voor niets zetten bedrijven als Facebook, maar ook de Chinese overheid, stappen om een eigen variant van de bitcoin te lanceren. Dat was echt niet gebeurd als bitcoin niet ook wat te bieden had. Daar schrijven wij in een volgend verhaal over.

Update 12:36 uur: We hebben het aantal transacties per seconde van bitcoin aangepast van zeven naar 27. We gingen niet uit van het theoretische maximum, maar van het waargenomen gemiddelde.