Hoe vogels de ruimtevaart kunnen helpen (en andersom) 

Soms zie je plotseling een nieuw verband tussen twee dingen.

Het overkwam mij vorige week met vogels en astronauten. Het begon met een voorwoord van André Kuipers in een boek over trekvogels.^* Daarin vertelt hij hoe die vogels en hun onvoorstelbaar verre tochten door de lucht belichamen wat hij zag en voelde als astronaut in het International Space Station. 

Ik vroeg me af: zijn vogels in zekere zin verantwoordelijk voor ruimtevaart?

‘Ons verlangen te vliegen’, zei luchtvaartpionier Orville Wright, ‘gaat terug tot verre voorouders die zich in prehistorische tijden over ongebaande paden een weg door de wereld vochten en jaloers omhoogkeken naar de vogels in hun vrije vlucht.’

Zonder die gevleugelde voorbeelden om naar op te kijken was de mens misschien – waarschijnlijk – nooit opgestegen.

De geschiedenis van de raket begint met een duif

Ineens viel het me op hoe de ruimtevaart doordrongen is van vogelsymboliek. De Eagle waarmee de eerste mens landde op de maan. De Falcon-raketten van Space X. De Silbervogel van de nazi’s.

In een overzicht van missiepatches door de jaren heen overheersen snavels en veren. Zo schoot kosmonaut Valentina Teresjkova, de eerste vrouw in de ruimte, met het embleem van een witte duif door de dampkring.

Ook in ruimtevaartjargon vinden we verwijzingen naar vogels terug. Het effect van het gebrek aan zwaartekracht op het lichaam noemen astronauten het ‘puffy head bird leg syndrome’. Alsof zich daarboven een stille transformatie voltrekt. Een vorm van zoantropie – van mensaap naar vliegdier.

In vogelvlucht is de wereld één systeem, en zonder grenzen

De geschiedenis van de raket blijkt met een duif te beginnen: een houten exemplaar aan draadjes waarmee de Griekse filosoof Archytas 400 jaar v. Chr. zijn hooggeëerd publiek vermaakte. Hij zette de vogel in beweging met behulp van stoom; hetzelfde actie-reactieprincipe waarmee twee millennia later de eerste raket gelanceerd werd.

Nog altijd leveren vogels nuttige inzichten op voor de ruimtevaart. Vlak nadat ik het voorwoord van Kuipers las, kwam ik het verhaal van astronaut Jennifer Meir en haar ganzen tegen. Meir adopteerde een nest streepkopganzen om te onderzoeken hoe zij op extreme hoogte overleven. Deze vogelsoort vliegt jaarlijks over de Himalaya, tot 9000 meter boven de aarde. In de ijle lucht bleken de ganzen hun stofwisseling omlaag te brengen. De bevindingen van dit onderzoek worden nu ingezet voor onze eigen zoektocht boven de aarde.  

De wereld vanuit vogelperspectief

Wie de vogel imiteert, krijgt zijn perspectief er gratis bij. Die blik vanuit de lucht die haaks staat op ons wereldbeeld onder de wolken. ‘Their biology shouts at us that the world is one’, gaat Kuipers verder in zijn voorwoord. In vogelvlucht is de wereld één systeem, en zonder grenzen.

Dat is ook wat de Canadese astronaut Roberta Bondar van vogels leerde. ‘Voor de vogels zorgen’, zegt ze, ‘is uiteindelijk voor onszelf zorgen.’ In samenwerking met NASA ontwikkelde ze daarom een manier waarop de ruimtevaart nu eens iets terug kon doen voor haar gevleugelde inspiratiebronnen: een internationaal programma waarin ze satellietgegevens gebruikt voor onderzoek ter bescherming van bedreigde trekvogels. 

Hard nodig, want terwijl de astronautenpopulatie groeit, neemt die van veel vogelsoorten drastisch af. Vroeger keken we jaloers naar vogels op, nu kijken we bezorgd op ze neer. 

Maar misschien is er inmiddels een nieuw, gelijkwaardiger verbond mogelijk. 

Zo kunnen vogels en astronauten samenwerken

Tijdens de droogte van zomer 2018 kwam bioloog Theunis Piersma erachter dat gezenderde grutto’s – op zoek naar voeding – feilloos de landerijen uitpikten met geen of weinig droogteschade. Dat is schade die normaliter met satellieten wordt geïnventariseerd. Maar de vogels waren nauwkeuriger, zegt Piersma. ‘Zij zijn ons natuurlijke aardobservatiesysteem. We moeten ze alleen beter leren lezen.’ 

Geïnspireerd door zijn bevindingen, kwam Piersma op het idee om aardobservatiesatellieten samen te laten werken met trekvogels. Hij diende hier vorig jaar een aanvraag voor in bij het ruimtevaartprogramma van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).  

Tot nu toe wijzen de vogels ons vooral op problemen: droogte, ontbossing, een gebrek aan insecten

Het plan is om een project op te zetten waarbij trekvogels met een lokalisatiezender metingen doen op de Euraziatische toendra. Dit gigantische gebied is het snelst opwarmende deel van de aarde. Het is zo uitgestrekt en ontoegankelijk dat delen ervan eigenlijk alleen vanuit de lucht in kaart kunnen worden gebracht.  

Zo ziet Piersma de samenwerking voor zich: via satellieten in de ruimte volgen we de vogels op de toendra. Zij geven ons gedetailleerde informatie over het gebied – aan de route die ze nemen en hun broedsucces is bijvoorbeeld af te lezen hoe het staat met de insecten in de streek. Dit soort gegevens worden samengevoegd met de radarobservaties en groenmetingen van satellieten, waardoor we inzicht krijgen in de toestand van het gehele gebied – ook de delen waar vogels ontbreken. 

Zo zou aardobservatie, in deze tijd van klimaatverandering een van de belangrijkste toepassingen van de ruimtevaart, een ecologische laag krijgen. Voorlopig werd Piersma’s aanvraag niet gehonoreerd door de NWO. En ook contact met de European Space Agency (ESA) heeft nog niets concreets opgeleverd. Piersma denkt dat de ruimtevaartorganisatie het plan ‘te aards’ vindt. Maar hij heeft geduld. 

Het is niet alleen van wetenschappelijk belang dat we vogels leren begrijpen, vindt Piersma. Een connectie met andere levensvormen zou betere mensen van ons maken. Tot nu toe, zegt hij, wijzen de vogels ons vooral op problemen: droogte, ontbossing, gebrek aan insecten. Maar misschien communiceren ze ook wel oplossingen, die wij simpelweg nog niet verstaan.