Wat er in Polen gebeurt met de rechtspraak zet de bijl aan de wortel van de Europese eenheid 

Vandaag, zaterdag 11 januari, gaan de Poolse rechters de straat op. Een protestmars van rechters, dat is toch ongehoord? Volgens Kees Sterk, zelf rechter, is deze opzienbarende actie bitter noodzakelijk geworden, omdat de Poolse regering er sinds een paar jaar alles aan doet om de onafhankelijkheid van de rechtspraak te ontmantelen. Terwijl het een van de pijlers is van de democratie. 

Sterk is goed op de hoogte van de ontwikkelingen in Polen. Hij is president van het Europese Netwerk van de Raden voor de rechtspraak (ENCJ) . Hij hoorde uit de mond van de president van het Constitutioneel Hof al in 2015 wat er speelde en schreef erover in het Nederlands Juristenblad. Uit alles blijkt dat die ontmoeting hem diep raakte.

Ik sprak er met hem over, terwijl we wandelden door het Mastbos nabij Breda, een gebied dat hij kent als zijn broekzak. Het hele gesprek is te beluisteren als nieuwe aflevering in mijn serie Goede Gesprekken. 

Voor wie liever leest, volgt hieronder een beknopte tekstversie van het gesprek.

Waarom werd je zo geraakt tijdens die eerste ontmoeting met de president van het Constitutioneel Hof in 2015?

‘Ik vond dat toen zeer verwarrend. Het was een grote, lange man, met grote handen, hij praatte zachtjes en zeer geëmotioneerd, terwijl hij probeerde zo rationeel mogelijk te blijven. Hij stond daar met in zijn hand een klein boekje dat hij omhooghield. Dat was de grondwet, en hij had tranen in zijn ogen.

Omdat alles waar ze sinds 1989, de val van de muur, aan gewerkt hadden in Polen – een goede grondwet, scheiding van de machten, een onafhankelijke rechtspraak – nu systematisch werd afgebroken. Ik was daar ontdaan van. Je maakt dat nauwelijks mee, dat mensen van de rechterlijke macht zo acteren.’

Hoe in Polen de rechtspraak systematisch werd afgebroken

Hoe heeft het kunnen gebeuren?

‘Eerst greep de minister van Justitie de macht over het Openbaar Ministerie. Vervolgens heeft hij die macht gebruikt om politieke tegenstanders dwars te zitten en medestanders te helpen. Rechters die een uitspraak deden tegen het belang van de minister of de regering in kregen geen promotie meer, daar is het mee begonnen.

Vervolgens gaat het alleen maar verder. In december 2016 is in nog geen drie dagen een stroom wetgeving door het parlement gejaagd die ervoor zorgde dat iemand die loyaal is aan de regering president werd van het Constitutioneel Hof. Die president kreeg bovendien de bevoegdheid om te bepalen welke zaken behandeld worden, en ook om het gremium te selecteren dat zo’n zaak doet. Vanaf dat moment heeft het Constitutionele Hof aan de leiband gelopen van de regering.’

Het is een sluipend proces, dat plaatsvindt binnen de democratie. Het benoemen van mensen is cruciaal?

‘Dat is één. En twee is de houding ten opzichte van de wet. Je moet als rechter een wet te goeder trouw uitleggen, je moet integer zijn in de uitleg van de wet. Ook bij wetten waar je zelf tegen bent. Rechters die loyaal zijn aan de Poolse regering laten dat varen. Ze kiezen voor loyaliteit aan de regering in plaats van aan de wet.’

Het gedachtegoed van het Westen ligt van twee kanten onder vuur

En de regering in Polen is in feite slechts één man. 

‘Het is vrij helder dat meneer Kaczynski [leider van de Poolse regeringspartij Recht en rechtvaardigheid] het voor het zeggen heeft. Maar het zit breder. Zijn regering gelooft niet in de waarde van de democratische rechtsstaat. Ze geloven niet in onafhankelijke rechtspraak, in de scheiding van de machten. Dat heeft voor een deel met de wereldpolitiek te maken.

Het choqueert me dat weldenkende mensen niet kiezen voor het beschermen van de rechten van burgers

Meneer Trump heeft in een tweet gezegd dat hij eventueel cultureel erfgoed in Iran zal kunnen bombarderen. Dat kan niet gezien de verdragen over oorlogsrecht die er zijn. Maar delen van het Westen zijn gestopt met geloven in de eigen internationale rechtsorde die de Amerikanen en de Engelsen na de Tweede Wereldoorlog hebben opgebouwd. Dat zie je ook in het handelsverkeer. De machthebber in Polen zegt: waarom zou ik het dan wel doen?

Bovendien hebben we altijd gezegd dat een democratische rechtsstaat nodig is voor welvaart en welzijn. Dat is verbonden met het kapitalisme. Door de opkomst van China zeggen steeds meer autoritaire landen: kijk, we hebben geen rechtsstaat nodig om economische welvaart te krijgen! Je ziet dus dat het gedachtegoed van het Westen aan twee kanten onder vuur ligt.

In Polen zeggen ze dat onafhankelijke rechtspraak alleen maar een smoesje is om de belangen van het kapitalistische Westen te behartigen. Wij kiezen vanaf nu voor onszelf, zeggen ze, zoals Amerika en Engeland dat ook doen. De tegenmacht, die er nog voor zorgt dat de burgerrechten van de bevolking gerespecteerd worden, kunnen we daarbij niet gebruiken.’

Waarom onthutst het je zo?

‘Ik kan het niet geloven. Het choqueert me dat weldenkende mensen niet kiezen voor het beschermen van de rechten van burgers. Omdat ze dat geen goed systeem vinden.’

Vanaf dat moment ben je als burger vogelvrij.

‘De geschiedschrijving wordt aangepast, de rechten van homo’s en minderheden worden niet langer gerespecteerd. Als je niet tot de meerderheid behoort, dan ga je het moeilijk krijgen, ja.

'Het gaat niet morgen gebeuren, maar over vijf à tien jaar gaat dit resulteren in een splitsing in de Europese Unie. Als er niet ingegrepen wordt' 

Ik ben vaak terug geweest, en iedere keer was het toch weer erger geworden. Nu zijn ze bezig om kritische rechters disciplinair aan te pakken, te ontslaan, strafrechtelijk te vervolgen. Ik sluit niet uit dat sommigen in de gevangenis terechtkomen. Dat is ondenkbaar in West-Europa, en dat staat nu te gebeuren op twee uur vliegen van West-Europa. Als dit doorgaat is het uiteindelijk het einde van de Europese Unie zoals we die kennen. De EU is een waardegemeenschap, niet alleen een handelsorganisatie. Een van de waarden is dat je een democratie moet zijn en een rechtsstaat. Die heeft een onafhankelijke rechtspraak. Omdat we die waarden hebben vertrouwen rechters elkaar. Met uitleveringen bijvoorbeeld. Dat vertrouwen gaat verloren als je denkt dat rechters in de binnenzak van een regering zitten.

Maar het gaat nog verder. Het Europese recht is het instrument voor de EU om de regels te handhaven. Dat loopt via de onafhankelijke rechtspraken in de lidstaten. Als jij onderhandelt in Brussel over klimaat of wat dan ook, dan zal het je worst wezen wat het resultaat is als je weet dat jij de rechters in je land instructies kunt geven over wat zij moeten beslissen. Dat is de bijl aan de wortel van één Europese Unie.

Dit is groot, daar ben ik van overtuigd. En het gaat niet morgen gebeuren, maar over vijf à tien jaar gaat dit resulteren in een splitsing in de Europese Unie. Als er niet ingegrepen wordt.’

Hoe zit het in andere landen, bijvoorbeeld in Hongarije?

‘Daar is het al eerder begonnen, en daar zijn ze al iets verder, denk ik. Het Constitutioneel Hof is in handen van de regering. Op een lager niveau zijn rechters nog wel onafhankelijk. Ze proberen nu de Hoge Raad in handen te krijgen. Er wordt systematisch aan gewerkt om het zover te krijgen. Maar let wel: er zijn 10.000 Poolse rechters. Die zijn niet allemaal loyaal aan de regering. Dus het zal een tijd duren voor ze allemaal vervangen zijn.’ 

Polen zet de bijl aan de wortel van één Europese Unie. Hoe reageert Europa?

Zijn er tegenkrachten, in Polen, in Europa, of zijn we machteloos?

‘Er zijn zeker tegenkrachten. De Hoge Raad is een enorme tegenkracht, de Poolse rechters zelf roeren zich enorm. Ik heb grote bewondering voor de moed van deze mensen. Er is de steun uit Europa. In de politiek begint langzamerhand helder te worden wat er op het spel staat. Je ziet dat de Europese Commissie er strakker in wordt. Er is dus wel succes, maar de tendens is nog niet gestopt.

Als je niet begrijpt dat dit de bijl aan de wortel is, dan is het klaar

De komende tijd is het in Polen erop of eronder. Daarom is die mars er. De Poolse regering is met wetgeving gekomen die het rechters onmogelijk moet maken om de rechtspraak van het Europese Hof in Luxemburg tot uitvoering te brengen. Als je niet begrijpt dat dit de bijl aan de wortel is, dan is het klaar. Maar ik merk in de gesprekken dat politici op de hoogte zijn van wat er gebeurt en de portee begrijpen. En uiteindelijk is het zo dat de Poolse en de Hongaarse bevolking in verkiezingen duidelijk moeten maken dat ze dit niet willen. Wij kunnen dat niet opleggen. 

Aan de andere kant: de kandidaat van de oppositie heeft in Boedapest de burgemeestersverkiezingen gewonnen. Tegen een massieve campagne en intimidatie van de regering in. En toch is het gebeurd. Het kan dus wel, ja, het kan wel.’ 

Je beschrijft in feite een wereldwijde strijd tussen waarden. Sommige waarden die voor jou vanzelfsprekend zijn, zijn dat voor andere mensen in de wereld niet meer. Het lijkt erop alsof je niet de taal en de middelen hebt om jouw waarden te verdedigen.

‘Ik weet niet of het een kwestie van woorden is. Als je spreekt met mensen uit China en je brengt mensenrechten aan de orde, dan krijg je nogal eens het verwijt dat we deze waarden selectief gebruiken. Ons wordt hypocrisie verweten.’ 

Maar daaronder zit iets fundamentelers. Jij gelooft in recht, en anderen dus niet.

‘Ja, daar geloof ik heilig in! En ik kan me nauwelijks voorstellen dat je dat niet doet. Ik geloof daarin, omdat het het beste is voor de burgers in de samenleving. Zo kun je ervoor zorgen dat de maatschappij goed blijft functioneren, dat iedereen zijn plaats daarin heeft en zijn rechten gewaarborgd zijn. Dat intelligente mensen uit onze eigen westerse cultuur daar totaal anders over denken, ervaar ik als een shock.’ 

Het is essentieel voor jouw wereldbeeld, het raakt aan het functioneren van de democratie, en toch lijkt het erop dat we het moeilijk kunnen verdedigen.

‘De macht van het Westen neemt af, en daarmee de mogelijkheden om onze normen en waarden op te leggen. We zullen het nu met woorden en argumenten moeten doen, maar dan zullen we wel consistent volgens onze eigen regels moeten leven.’ 

Wat Nederland kan leren van de situatie in Polen

Wat kun je als rechterlijke macht in Nederland leren van de situatie in Polen?

‘Ik heb mijn collega’s gevraagd: wat hebben jullie verkeerd gedaan? Ik durfde die vraag amper te stellen, maar ik kreeg wel antwoord. Ze vonden dat ze te weinig hebben uitgelegd wat de waarde van de rechtsstaat is. Ze zeiden: daarin hebben we de bevolking te weinig meegenomen. Met andere woorden: sluit je niet op in een ivoren toren, besteed geen energie aan nog verdere waarborgen voor onafhankelijkheid in de wet, maar zorg dat het vertrouwen van de Nederlandse bevolking in de rechtspraak blijft en het liefst zelfs groeit.  

Rechtspraak is een waarde. Wordt dat voldoende onderkend, wordt daar voldoende aandacht aan besteed? Op scholen, in het parlement, in debatten? Daar moet meer aandacht voor zijn. We hebben het in Nederland altijd vrij snel over geld, we zouden er meer over kunnen praten als een waarde. Daar moet je handen en voeten aan geven. Het gaat om het besef dat onafhankelijke rechtspraak drijft op de kurk van vertrouwen. We hebben allemaal de plicht om dat vertrouwen in stand te houden.’

Meer lezen of luisteren?